ՀՍԿԱՅԱԿԱՆ ՀՆԱՐԱՒՈՐՈՒԹԻՒՆՆԵՐ

Հայաստան-Ատրպէյճան սահմանի առկայ լարուածութեան եւ ընդհանրապէս յետպատերազմեան ծանր իրավիճակի մթնոլորտին մէջ, արեւելագէտ եւ փորձառու դիւանագէտ Դաւիթ Յովհաննիսեան վերջին օրերուն շահեկան հարցազրոյց մը տուաւ «Ազատութիւն» ռատիօկայանին։ Ան անցեալին Հայաստանի դեսպանը եղած է Դամասկոսի մօտ։ Հայ-թրքական բանակցութիւններուն ալ անցեալին մէջ մասնակցութիւն բերած դէմք մըն է Դաւիթ Յովհաննիսեան, որ համոզուած է, թէ Երեւան պէտք է Մոսկուայէն ետ վերցնէ անվտանգութեան հարցերու շուրջ որոշում առնելու իրաւունքը։ Ստորեւ կը ներկայացնենք հարցազրոյցի սղագրութիւնը։

*

-1991 թուականէն ի վեր, երբ Հայաստան անկախութիւն նուաճեց Սովետական Միութենէն եւ հռչակուեցաւ Հայաստանի Հանրապետութիւնը, երկիրը բախած է անվտանգութեան թերեւս ամենալուրջ խնդրին: Մենք տեսանք, որ անցնող երեսուն տարիներուն ստեղծուած մեր անվտանգութեան համակարգը, դիւանագիտութիւնը, ռազմական կարողութիւնները, մեղմ խօսքով, թոյլ գտնուեցան եւ արդի մարտահրաւէրներուն չկրցան պատշաճ արձագանգել: Անցնող հինգ տարուան ընթացքին Հայաստան փաստօրէն երեք պատերազմ վարեց։ Ապրիլեան պատերազմը 2016-ին, անցած տարի Տաւուշի պատերազմը եւ 44-օրեայ պատերազմը, իսկ հիմա, կարելի է այսպէս ձեւակերպել, «պաղ պատերազմի» մէջ ենք Ատրպէյճանին հետ եւ կը տեսնենք, թէ ի՛նչ կը կատարուի սահմաններուն վրայ, դիւանագիտութեան մէջ: Ի՞նչ կը նշանակեն այս բոլորը: Դուք ի՞նչ գնահատական ունիք:

-Գնահատականը շատ բացասական է, բնականաբար: Բայց գործընթացը, ցաւօք սրտի, շատ նախնական է ու հասկնալի: Յիշենք 18-20 թուականները, երբ Հայաստան ունէր շուրջ 700 հազար բնակիչ, աղքատ եւ ծայրայեղ ծանր վիճակի մէջ գտնուող երկիր մըն էր։ Սակայն, յետագայ տասնամեակներուն, գտնուելով Սովետական Միութեան կազմին մէջ, կրցաւ հսկայական ուժ կուտակել, լուրջ լիցք ստանալ: Բնակչութիւնը դարձաւ աւելի քան երեքուկէս միլիոն։ Ասոր վրայ եկան աւելնալ արդիւնաբերական ներուժը եւ, ամենակարեւորը, լուրջ վերնախաւի ձեւաւորումը: Երբ որ ուժ կը կուտակես, այդ ուժը դուրս կու գայ: Սա հնարաւորութիւն տուաւ Սովետական Միութեան քայքայման ժամանակ դիմելու ընդլայնման: Այդ կուտակուած ուժին շնորհիւ ղարաբաղեան առաջին պատերազմը աւարտեցաւ լուրջ ձեռքբերումներով: Այնուհետեւ բաւականին յիմար ուղի մը անցանք. փոշիացուցինք այն ինչ, որ պէտք էր պահպանել եւ կուտակել: Սկսանք անընդհատ նայիլ ասոր-անոր ձեռքին՝ մոռնալով, որ քու միակ յոյսդ դուն ես, քու ճակատագրիդ միակ պատասխանատուն դուն ես: Կարելի չէ ձեռքէ բաց ձգել ճակատագրիդ հետ կապուած սկզբունքային որոշումներու հնարաւորութիւնը, ինչ որ, ցաւօք սրտի, 2000-ականներէն սկսեալ միշտ տեղի ունեցաւ: Ես կ՚ըսէի՝ 90-ականներու երկրորդ կէսէն սկսեալ. փոշիացնել, պատասխանատուութենէ խուսափիլ-հրաժարիլ, ուղղակի բնազդային արձագանգներու ձեւով ապրիլ: Սա է պատճառը: Նման պայմաններու մէջ անվտանգութեան համակարգը նոյնիսկ քեզ չի կրնար երաշխաւորել կորուստներէ, որովհետեւ դուն արդէն գործօն չես, քու ճակատագրիդ համար որոշում ընդունելու պատասխանատուութիւնը ուրիշին յանձնած ես:

-Դուք կ՚ըսէք, որ 90-ականներու կէսերէն սկսեալ մեր կառուցած պետութիւնը սխալ եղած է եւ անհրաժեշտ է, որ մենք ամէն ինչ վերանայինք, կառուցենք Հայաստանի նոր Հանրապետութիւնը, որպէսզի կարելի ըլլայ լուծել անվտանգութեան հարցերը:

-Այդ դո՛ւք էք, որ կ՚ըսէք: Իմ գնահատականս կը վերաբերէր մեր անցած ուղիին: Իսկ թէ ի՞նչ պէտք է ընել, նախ եւ առաջ պէտք է այս պայմաններուն մէջ ձգտիլ այնպիսի իրավիճակի մը, որ քեզի թոյլ կու տայ ուժ կուտակելու, այսինքն՝ նուազագոյնացնելու քեզի սպառնացող վտանգները: Ի՞նչ ճամբով կարելի է ընել այդ բանը: Կը կարծեմ՝ բոլոր հաւանական միջոցներով: Ի՞նչ է արդէն նպատակը։ Ստեղծել անվտանգութեան այնպիսի համակարգ մը, որ քեզի թոյլ կու տայ կուտակելու եւ ոչ թէ ծախսելու: Միջոցը ամէն ինչն է՝ դիւանագիտութիւն, տնտեսութիւն, մշակոյթ, գիտութիւն, պատերազմ, ռազմական ներուժ: Բայց պաշարը ո՞րն է: Անոր պաշարը մենք ենք: Ներկայիս մեր ունեցածը ճիշդ գնահատելով, հասկնալով եւ իմաստաւորելով կարելի կը դառնայ այլ ներուժներու որոնումը: Դուն նոր պաշար կրնաս գտնել, երբ դուն ինքդ բան մը կը ներկայացնես եւ այդ մէկը կ՚ընկալուի:

-Այսինքն՝ դուք կ՚ըսէք, որ մեր խնդիրներուն լուծումը նոյնինքն Հայաստանի ներսն է:

-Ես չըսի՝ Հայաստանի, այլ մեր: Ես կը կարծեմ, թէ համահայկականութիւնը չափազանց կարեւոր հասկացութիւն մըն է: Մենք պատմութեան ընթացքին հետեւանքով ունինք շատ տարերայնօրէն աշխատող ցանց մը: Այդ ցանցը արենակցական կապի հիման վրայ է հիմնականօրէն. «Մենք հայ ենք... այս ենք... այն ենք...», ինչ որ մէկ կ՚աշխատի, մէկ՝ ոչ, որովհետեւ ինքը տարերային է: Եւ արենակցական կապի վրայ հիմնուած ցանցերը մասնատուած գիտակցութեան ձեւաւորումի հնարաւորութիւն կը ստեղծեն: Իսկ այդ արենակցականի վրայ հիմնուած արժեհամակարգը հնարաւորութիւն կու տայ, որ այդ համահայկական ցանցի գործողութիւնները աւելի իմաստաւորուած ու կազմակերպուած ըլլան:

-Փորձենք աւելի գործնական հող տեղափոխել ձեր ըսածը։ Յառաջիկայ ամիս Հայաստանի մէջ ընտրութիւններ տեղի պիտի ունենան: Ներկայ քաղաքական համակարգը, որ ստեղծուած է անցնող երեսուն տարիներուն եւ մօտալուտ ընտրութիւնները արդեօք կրնա՞ն ինչ-որ բան փոխել, թերեւս ոչ մօտաւոր ապագային, այլ աւելի երկարատեւ կտրուածքով:

-Ըստ իս՝ անոնք կրնան հիմք ստեղծել իրավիճակը փոխելու համար: Իրենք իրավիճակ չեն կրնար փոխել, որովհետեւ իրենք կիսատ-պռատ քաղաքական համակարգի, մասնաւոր անձի մը ծառայելու համար էին։ Դրութիւնները բոլորը գիտեն ու կը հասկնան։

-Երրորդ նախագահ Սերժ Սարգսեա՞նը նկատի ունիք:

-Բնականաբար, այդ մարդը իրեն համար գրած էր եւ ճիշդ ըրած էր՝ իր նպատակէն մեկնելով: Անշուշտ, ճիշդ ըրած էր իրե՛ն համար եւ ոչ թէ ձեզի եւ ինծի: Բայց մենք այդ համակարգին մէջ ենք հիմա եւ վաղը պիտի երթանք քուէարկելու՝ այդ համակարգին մէջ ալ ընտրելու այդ համակարգին լծակներով մեզ կառավարել փորձող կառավարութիւն մը, որ խորքին մէջ չի կրնար կառավարել, որովհետեւ պայմանները թոյլ չեն տար:

-Ուրեմն դուք կը կանխատեսէք, որ անկախ ընտրութիւններու ելքէն՝ նոր կառավարութիւնը պիտի շարունակէ թոյլ մնալ:

-Բնականաբար: Ներկայ վարչապետը շատ մը բաներու համար կը մեղադրեն: Թերեւս շատ յաճախ ալ ճիշդ կ՚ընեն: Բայց կայ հիմնական խնդիր մը։ Երբ ան վարչապետ դարձաւ, յայտարարեց լուրջ նախաձեռնութիւններու մասին, որոնք, սակայն, չիրականացան: Շատ հետաքրքրական է. արդեօք այդ մարդը իրապէս չէ՞ր ուզեր բան մը ընել: Սակայն ես այդպիսի տպաւորութիւն չեմ ստացած, որ ան, օրինակ, չէր ուզեր գործարկել անցումային արդարադատութեան համակարգը: Կը կարծեմ, թէ ան շատ կ՚ուզէր, բայց կարգ մը բաներ թոյլ չտուին: Ի՞նչը թոյլ չտուաւ, վերադառնամ ըսածիս. մեր արատաւոր համակարգը, որ սահմանադրութեամբ ամրագրուած է:

-Հետեւաբար մենք պէտք է սպասենք, որ նոր մարդիկ գան, որպէսզի երկիրը դուրս գայ այս վիճակէն, նոր ժամանակներ գան, նոր համակարգ մը ձեւաւորուի: Մենք պէտք է սպասենք ե՞ւս երեսուն կամ հարիւր տարի:

-Չէ՛, մենք ժամանակ չունինք սպասելու, որովհետեւ իրադարձութիւնները շատ արագ կը զարգանան: Ամէն ինչ մեր բոլոր սպասածներէն ու մտածածներէն աւելի արագ տեղի կ՚ունենայ: Ուստի պիտի փորձենք ո՛չ թէ արձագանգել, այլ յառաջ անցնիլ: Ինչպէ՞ս, պարզ է, թէ մենք այնպիսի իրավիճակի մէջ կը գտնուինք, որ պիտի խօսինք եւ պիտի փորձենք օգնութիւն ստանալ բոլոր հաւանական աղբիւրներէ: Ես, ցաւօք սրտի, տեղեակ չեմ տարբեր կողմերէ մեզի եղած մասնաւոր առաջարկներուն: Այս իսկ պատճառով չեմ կրնար անոնց առարկայական վերլուծութիւնը տալ: Բայց մենք պէտք է նախ եւ առաջ յստակ դիրքորոշում արտայայտենք տեղի ունեցածին նկատմամբ: Ես շատ ուրախացայ, երբ այսօր կարդացի Արտաքին գործոց նախարարութեան դիրքորոշումը սահմանազատումի գործընթացին վերաբերեալ: Յստակ դիրքորոշում մըն է այդ մէկը, որ լրիւ ընկալելի է։ Եւ շատ տրամաբանական է, որ նման գործողութիւններ կ՚իրականացուին, երբ դուն խաղաղութեան պայմանագիր ստորագրած ես: Իսկ հիմա դեռ կռիւ է, չէ աւարտած: Ընդամէնը յայտարարութեան մը հիման վրայ ի՜նչ սահմանագծում:

-Հայաստանի բոլոր չորս վարչակազմերուն օրօք Ռուսաստանի եւ ՀԱՊԿ-ի հետ յարաբերութիւնները՝ սկսեալ առաջին նախագահէն, մինչեւ ներկայիս իշխանութիւնները, անվտանգութեան ապահովման առումով դիտարկուած են առանցքային: Բայց քիչ առաջ խօսեցանք, որ Հայաստան անցնող հինգ տարիներուն երեք պատերազմ վարեց, իսկ հիմա ալ կը տեսնենք, որ Ատրպէյճանի ուժերը ներխուժած են Հայաստանի Հանրապետութեան տարածքկը: Ինչպէս գիտէք, Տուշամպէի մէջ տեղի ունեցաւ ՀԱՊԿ-ի արտաքին գործոց նախարարներու նիստը: Հոն տարբեր յայտարարութիւններ ընդունուեցան: Բայց կազմակերպութիւնը նոյնիսկ որեւէ յայտարարութիւն չըրաւ Հայաստան-Ատրպէյճան սահմանին վրայ ստեղծուած իրավիճակին հետ կապուած: Խօսեցաւ միայն ընդհանուր քարտուղարը՝ Սթանիսլաւ Զասը: Հայաստան դիմած է նաեւ Ռուսաստանին: Կը տեսնենք, թէ վերջինս ի՛նչ հաւասարութեան նշան կը դնէ Ատրպէյճանի՝ որպէս յարձակողի եւ Հայաստանի՝ որպէս դաշնակիցի միջեւ: Հարցը հետեւեալն է. այսուհետեւ Հայաստան ի՞նչ յարաբերութիւններ պէտք է կառուցէ Ռուսաստանի հետ: Ակնյայտ է, որ Ռուսաստանի հետ ռազմաքաղաքական դաշինքը, ըստ էութեան, չ՚աշխատիր:

-Դուք կը շարունակէք ապացուցանել իմ այն միտքը, թէ եթէ դուն քու ճակատագիրիդ համար որոշում ընդունելու իրաւունքը ուրիշին յանձնած ես, ապա դուն քեզմէ ոչինչ կը ներկայացնես եւ գործընթացներուն վրայ ալ չես կրնար ազդել: Եթէ յանձնած ես ուրիշին, ապա այդ ուրիշն ալ որոշումներ պիտի ընդունի: Եւ այս երեւոյթին համար բողոքել, ի հարկէ, կարելի է, բայց իմաստ չունի, որովհետեւ այդ բոլորը դուն քու ձեռքովդ ըրած ես: Մեր գործողութիւնները ինչի՞ ուղղուած պիտի ըլլան, այդ իրաւունքը վերադարձնելու:

-Այսինքն՝ մենք պէտք է Ռուսաստանէն վերադարձնենք անվտանգութեան հարցերու գծով որոշումներ կայացնելու մեր իրաւունքը:

-Բնականաբար, քու անվտանգութեանդ համար պատասխանատու ես միայն դուն: Միւսները կրնան օժանդակել քեզի, կրնան վտանգել քու անվտանգութեան համակարգդ, կրնան չէզոք դիրքորոշում ընդունիլ, բայց միակ իրական շահագրգիռ անձը դուն ես, եւ միակ իրական ու պատասխանատու կառոյցը պետութիւնն է:

-Պէտք է վերանայի՞լ Ռուսաստանի հետ ռազմաքաղաքական այդ մեծ պայմանագիրը:

-Նախ եւ առաջ պէտք է պնդել, որ այդ պայմանագրի դրոյթները իրականացուին:

-Չեն իրականացուիր, պրն. Յովհաննիսեան:

-Այդ պարագային պէտք է դիմել բոլոր հաւանական միջոցներուն, որոնք կը ստիպեն զանոնք իրականացնել: Օրինակ՝ մենք անընդհատ կը խօսինք, որ Ռուսաստան կը լուծէ, Ռուսաստան դուրս մղեց ԵԱՀԿ-ի Մինսքեան խմբակը, բայց վերջինս իրապէս կ՚ուզէ՞ դուրս մղուիլ: Ես կը կարծեմ՝ ոչ եւ սա շատ լաւ հնարաւորութիւն մըն է, որպէսզի մեր կողմէ նախաձեռնութիւն ըլլայ ԵԱՀԿ-ի Մինսքեան խմբակի գործունէութիւնը վերաշխուժացնելու համար՝ յատկապէս, որ վերջերս եղած է յայտարարութիւն մը, ուր այդ միտումը ցուցաբերուած է: Եկէ՛ք, յիշենք, որ այդ յայտարարութիւնը (հրադադարի) ստորագրուեցաւ նոյեմբերի 9-ին, իսկ Շուէտի արտաքին գործոց նախարարը Հայաստան պիտի ժամանէր նոյեմբերի 14-ին: Չէ՞ք կարծեր, թէ երկու իրադարձութիւններուն միջեւ որոշակի կապ մը կայ: Ռուսաստան փորձեց արագացնել փաստաթուղթը ստորագրելու գործընթացը, որպէսզի որեւէ եւրոպական նախաձեռնութիւն չհնչէ եւ չդրսեւորուի: Չէ՞ք կարծեր, որ եթէ այդ նախաձեռնութեան հետ կապուած սկզբունքային յստակ դիրքորոշումներ կային եւ անոնք չիրականացուեցան, ապա եւրոպական կառոյցներուն համար լուրջ մարտահրաւէր է այդ մէկը: Թերեւս կարելի է այդ մէկը օգտագործել: Այս բոլորը զիս յուզող հարցեր են, որովհետեւ կան ակնյայտ կապեր, զորս կը տեսնես: Հասկնալի է, որ Թրամփի եւ Պայտընի վարչակազմերը տարբեր են իրարմէ: Անոնք տարբեր են ամէն ինչի մէջ: Պայտընի թէ՛ կուսակցութեան, թէ՛ վարչակազմին համար մարդու իրաւունքներ, ժողովրդավարութիւն, ազատութիւն, պարտաւորութիւններու, պարտականութիւններու իրականացում, խոստումներու պահպանում՝ ասոնք դատարկ խօսքեր չեն: Թրամփ բոլորովին այլմոլորակային մըն էր: Ան ինչ որ կարելի էր քանդեց ու գնաց: Պայտընի խումբը վատ չէ: Ան պիտի ձգտի կարգ մը բաներ վերականգնելու: Նախ եւ առաջ սկզբունքային խնդիրներ միջուկային անվտանգութեան հետ կապուած։ Պարզ է, որ խօսքը Իրանի եւ Հիւսիսային Քորէայի մասին է: Երկրորդ՝ յարաբերութիւնները. խօսքը կը վերաբերի նախ Եւրոպային, ապա Լատինական Ամերիկային, ուր նոյնպէս բազմաթիւ փլատակներ ձգած է Թրամփ՝ նաւթի հետ կապուած: Կայ նաեւ Դեմոկրատական կուսակցութեան յատուկ առաքելութիւնը՝ իրենց արժէքները քարոզելու ու պահպանելու ուղղութեամբ, ինչ որ կը ստիպէ զիրենք աւելի ներգրաւուած ըլլալու յատկապէս հոն, ուր այդ արժէքները խարխլած ու քայքայուած են:

-Հայաստանի Հանրապետութիւնը փորձառութիւն ունի անվտանգութեան հարցերու գծով Արեւմուտքի հետ յարաբերուելու: Յիշենք առաջին Հանրապետութեան պատմութիւնը: Յիշենք ներկայ՝ երրորդ Հանրապետութեան պատմութիւնը: Հիմա վերջին պատերազմէն ետք մենք կը տեսնենք, որ արեւմտեան տէրութիւններու՝ Ֆրանսայի, Միացեալ Նահանգներու հռետորաբանութիւնը, կարելի է ըսել, փոխուած է, աւելի միակողմանի դարձած է. օրինակ՝ Մաքրոն պահանջեց, որ Ատրպէյճանի զօրքերը դուրս գան Հայաստանի Հանրապետութեան տարածքէն: Ըստ Փաշինեանի՝ ան առաջարկած է ռազմական օգնութիւն ցուցաբերել Հայաստանին, հարցը տեղափոխել ՄԱԿ-ի Անվտանգութեան խորհուրդ: Մենք կը յիշենք, որ ԱՄՆ-ի պետական քարտուղարութիւնը դարձեալ միանշանակ յայտարարութիւն ըրաւ։ Բանբերը ըսաւ, որ պէտք է Ատրպէյճանի զօրքերը դուրս գան Հայաստանի Հանրապետութեան տարածքէն: Օրինակ՝ Ղարաբաղի հարցին գծով գրեթէ միշտ հաւասարակշռուած մօտեցումներ եղած էին: Մենք տեսանք, որ Իզլանտայի մէջ Միացեալ Նահանգներու եւ Ռուսաստանի արտաքին գործոց նախարարներու հանդիպումին Հայաստան-Ատրպէյճան սահմանային իրավիճակը մտաւ ռուս-ամերիկեան մեծ օրակարգ: Հիմա Արեւմուտքը փոխած է իր հռետորաբանութիւնը: Հաւանական է, որ սա քաղաքականութեան փոփոխութիւն ըլլայ նաեւ: Հայաստանի համար որքանո՞վ իրատեսական ու հեռանկարային է լուրջ վերաբերուիլ այս մօտեցումներուն, այս պարզուած ձեռքին: Արդեօք չի՞ գար նորէն այն ժամանակը, երբ մեզի կ՚ըսեն, ինչպէս հարիւր տարի առաջ, որ «մեր նաւերը չեն բարձրանար ձեր լեռները» եւ մենք դարձեալ գործ կ՚ունենանք միայն Ռուսաստանի եւ Թուրքիոյ հետ:

-Մինչեւ չփորձես, չես գիտնար, չէ՞: Եւ դուք ճիշդ էք, հռետորաբանութիւնը փոխուած է եւ իրատեսական որոշակի նշանականութիւն չունեցող, բայց տեղեկատուական դաշտի վրայ բաւականին կարեւոր յայտարարութիւններ հնչած են, նաեւ Եւրոխորհրդարանի որոշումը, որ խորհրդանշանական նշանականութիւն ունի, բայց կարեւոր է: Հիմա մենք ինչի՞ կարիքը ունինք: Եթէ մեզի իրապէս առաջարկած են, կարեւոր է, որ ըլլա՛յ այդ օգնութեան դրսեւորումը Հայաստանի Հանրապետութեան տարածքին: Սա կրնայ ըլլալ Միացեալ Նահանգներու դեսպանատունը, որ, գիտէք, հսկայական տարածք է: Եւ պարզ է, որ տարածքաշրջանին մէջ ներկայիս անվտանգութեան իրավիճակը բարդ է: Եթէ այնտեղ ջոկատ մը յայտնուի Միացեալ Նահանգներէն, սա որոշակի ազդանշան է: Կամ ըսենք, որ Ֆրանսայի Հանրապետութիւնը մեզի անհրաժեշտ միջոցներ եւ մասնագէտներ տրամադրէ՝ մեր սահմանները կահաւորելու համար: Սա ներգրաւում չէ ռազմական գործողութիւններուն մէջ, բայց, ակնյայտ ներկայութիւն է եւ ակնյայտ վերաբերմունքի դրսեւորում:

-Արեւմտեան նման կարգի առաջարկներ կրնա՞ն իրավիճակներ փոխել այնտեղ:

-Բնականաբար, ես երջանիկ կ՚ըլլայի, եթէ Միացեալ Նահանգներէն երկրաբաններու ստուար խումբ մը աշխատէր Սիւնիքի մէջ՝ ընդամէնը պաշարները հետազօտելու համար:

-Վերջին հարցը կը վերաբերի մեր միւս կարեւորագոյն հարեւանին՝ Թուրքիոյ: Հայաստանի եւ Թուրքիոյ յարաբերութեանց՝ անցնող 150 տարուայ պատմութիւնը, մեղմ ըսած, բաւականին բարդ է: Մենք կը տեսնենք, որ բոլորը, առաջին հերթին Ռուսաստան, կը յորդորեն, որ Թուրքիոյ հետ յարաբերութիւններ պէտք է ունենանք: Կարծեմ Հայաստանի մէջ ալ աստիճանաբար կը շատնայ թիւը այն մարդոց, որոնք նոյնպէս կը հաւատան, թէ Թուրքիոյ հետ յարաբերութիւններ պէտք է հաստատուին: Ի՞նչ պէտք է ընենք Թուրքիոյ հետ:

-Մենք նոյն մոլորութեան մէջ ենք անընդհատ. «Պէտք է յարաբերութիւններ սկսինք Թուրքիոյ հետ» եւ այլն, եւ այլն: Բայց Թուրքիա չ՚ուզեր յարաբերութիւններ սկսիլ մեզի հետ: 1991 թուականէն սկսեալ մենք կը ձգտինք յարաբերութիւններ հաստատել այդ երկրին հետ: Շատ մը հարցերու մէջ մե՛նք եղած ենք նախաձեռնողը, իսկ ուրիշներու մէջ՝ իրենք: Այդ յարաբերութիւնները սկսելու իրական նպատակ չենք տեսած մենք թրքական կողմէն:

-Արդեօք պատճառը այն է, որ Թուրքիոյ համար բաւարար է հարցերը լուծել Ռուսաստանի հետ, հետեւաբար Հայաստանի հետ խօսիլը ինքնաբերաբար անիմա՞ստ է իրեն համար:

-Բնականաբար, Ռուսաստանի տեսանկիւնէն այդպէս է: Թուրքիոյ տեսանկիւնէն աւելի հետաքրքրական կ՚ըլլար մեզի հետ խօսիլ: Բայց անոնք կը նկատեն, որ մեզի հետ խօսիլը իմաստ չունի: Որովհետեւ մենք չենք որոշում ընդունողը, այլ Ռուսաստանն է: Ճիշդ այդ իմաստով մեզի հետ խօսիլը ո՞րն է: Ի հարկէ, իրենց ալ ձեռնտու է հաղորդակցութիւնները բաց ընել։ Բոլորին ձեռնտու է, որ սահմաններով ազատ եւ թափանցիկ ձեւով երթան-գան՝ ապրանքներ, մարդիկ, դրամ: Բայց այստեղ, ինչպէս կ՚ըսեն «սատանան մանրուքներու մէջ է»։ Ո՛վ պիտի վերահսկէ այդ, եթէ այդ իմ ինքնիշխան տարածքս է, ես ինքնիշխան պետութիւն եմ, ապա պարզ է, որ ես պէտք է վերահսկեմ:

-Այսինքն, ռուսերը կ՚ուզեն իրե՞նք վերահսկել:

-Ռուսերուն պէտք է հարցնէք այդ: Ես մե՛ր ընելիքը կ՚ըսեմ: Հասկնալի է, որ թուրքերուն համար աւելի դիւրին է խօսիլ մեզի հետ, մեր վրայ աւելի դիւրին է ճնշում գործադրելը. բան մը, որ արդէն հիմա կը փորձեն Ատրպէյճանի միջոցաւ: Բայց այդ ճնշումը ո՛չ միայն մեր վրայ է, այլ նաեւ՝ ռուսերուն: 44-օրեայ պատերազմին թուրքերը ստիպեցին, որ ռուսերը նահանջեն եւ տարածքաշրջանին վրայ իրենց ազդեցութիւնը լրջօրէն կորսնցնեն: Մի՛ հաւատաք այն քարոզչութեան, թէ ռուսերը միակ շահողն են: Սուտ է:

-Բայց Ղարաբաղի մէջ միայն ռուսական զօրքեր են: Եթէ հաշուի առնենք համատեղ մի քանի տասնեակ թուրք սպաները, իսկ միւս կողմէ՝ ռուսական մի քանի հազար զօրքերը, ապա մենք կը տեսնենք, որ հոն տարբերութիւն կայ:

-Չէ՛, ոչ մէկ տարբերութիւն կայ: Այո՛, կայ լուրջ տարբերութիւն մը, որ թուրքերը ներկայ են:

-Բայց կը ներէք, մինչեւ այդ ալ թուրքերը ներկայ էին ատրպէյճանական զինեալ ուժերուն մէջ:

-Ի՞նչ ձեւով: Հիմա իրենք մշտադիտարկման իրենց պաշտօնական կեդրոնը ունին:

-Ինչպէս անցեալին...

-Անցեալին պաշտօնական ձեւով չէ եղած, այլ թուրք-ատրպէյճանական պայմանագրին ծիրէն ներս: Բայց ռազմակայան եւ այլ նման բաներ չեն եղած: Տեղի ունեցած են համատեղ զօրավարժութիւններ: Հակառակ Նախիջեւանի մէջ, ի հարկէ, կար այդ ռազմական խարիսխը, բայց տարբեր պատճառներով, բնականաբար, խարիսխ չէ անուանուած եւ չ՚անուանուիր այդ մէկը: Իսկ այսօր իրենք՝ որպէս օտար պետութիւն, պաշտօնապէս ներկայացուած են Ատրպէյճանի տարածքին, ինչ որ մինչեւ հիմա չէ եղած եւ հսկայական հնարաւորութիւններ կու տայ այդ տանիքին տակ աշխատելու դէպի Հիւսիսային Կովկաս: Աչքաթող մի՛ ընէք այս կէտը: Սա չափազանց կարեւոր ուղղութիւն է թրքական քաղաքականութեան համար: Մենք մեր ուշադրութիւնը հիմնականօրէն դէպի Կասպից ծով կ՚ուղղենք, բայց Հիւսիսային Կովկասը կ՚անտեսենք, ինչ որ, սակայն, շատ նուրբ հարց մըն է եւ բաւականին լուրջ աշխատանք կ՚ենթադրէ: