ՀԱԿԱՄԱՐՏՈՒԹԻՒՆԸ ՓՈԽԱԿԵՐՊԵԼ

Հայկական դիւանագիտութեան փորձառու դէմքերէն դեսպան Դաւիթ Յովհաննիսեան վերջին շրջանի հրատապ օրակարգին շուրջ հարցազրոյց մը տուաւ «Ազատութիւն» ռատիօկայանին։ Կառլէն Ասլանեանի կողմէ կատարուած այս տեսակցութեան սղագրութիւնը կը ներկայացնենք ստորեւ:

*

-Կը խորանայ Արցախի շուրջ անորոշութիւնը եւ Հայաստանի իշխանութիւնները կը քննադատուին, որ Ատրպէյճանի հետ այս հարցով չեն բանակցիր։ Սակայն արդեօք ծուղակ չէ՞ այս օրակարգով բանակցութեան երթալը։

-Նախ, դիւանագիտութեան մէջ այսպիսի հասկացութիւն կայ՝ բանակցութեան առարկայ։ Թէ ո՞րն է բանակցութեան առարկան՝ յստակ չէ. այդ Լաչինի միջանցքի բացո՞ւմն է։ Ատրպէյճանցիներու տեսանկիւնէն այդ ալ չէ։

-Կարծէք այդ մէկը ճնշման միջոց է։

-Մեզի համար այդ մէկը ամենակարեւոր խնդիրն է այսօր։ Իրենց համար այդպէս չէ։ Այսինքն, արդեօք կա՞յ բանակցութեան առարկայ։ Ատրպէյճանցիներու տեսանկիւնէն, կը կարծեմ, ո՛չ եւ չեմ կարծեր, թէ Հայաստանի իշխանութիւններն են, որ այդպէս կտրուկ կը հրաժարին բանակցութիւներու երթալէ։ Բանակցութիւններու համար անհրաժեշտ է համապատասխան միջավայր եւ այդ առարկայի գիտակցում՝ բանակցութեան մասնակից կողմերէն։ Եւ յետոյ կարելի է քննարկել, թէ ի՛նչ հնարաւորութիւններ եւ ի՛նչ սահմաններ կան։ Այստեղ այդպիսի բան չկայ։ Կը կարծեմ, թէ նաեւ խնդիրը այդտեղ չէ։ Խնդիրը՝ ընդհանուր յարաբերութիւններու, շատ աւելի խորն է։ Անոնք մեծ հաշուով Հայաստանի եւ Ատրպէյճանի միջեւ չեն, լուրջ խաղացողներու շահեր են եւ այդտեղ ուղղակի այս պահուն կիզակէտին յայտնուած է այս փոքր խնդիրը, որ այդ մեծերու տեսանկիւնէն փոքր է, բայց Արցախի բնակչութեան տեսանկիւնէն հսկայական է։ Սա նաեւ մեր տեսանկիւնէն չափազանց լուրջ խնդիր է, որովհետեւ մարդիկ այնտեղ այս պայմաններուն ներքեւ կը տառապին։ Բացի այդ մեծ խաղացողներու շահերէն, կայ Ատրպէյճանի նախագահ Ալիեւի ձգտումը՝ հնարաւորինս արագ, առաւելագոյն արդիւնքներ ձեռք բերել։ Թէ ինչո՞վ պայմանաւորուած է այդ ձգտումը։ Այն բանով, որ այս անորոշութիւնը, որ տարածաշրջանային հաւասարակշռութեան հարցին մէջ կայ, սա, ի վերջոյ, ինչ-որ պահ կ՚աւարտի։ Եւ մի գուցէ, արդէն նոյնիսկ այդ պահը որոշ չափով յայտնի եղաւ։ Որովհետեւ Թուրքիոյ ընտրութիւնները յայտնի է, որ մայիսի 14-ին նշանակուած են եւ ո՛չ ոք այսօր կրնայ կանխատեսել, թէ ի՛նչ աւարտ կ՚ունենան անոնք։ Նախագահ Էրտողան, այնուամենայնիւ, կարճ բայց, միեւնոյնն է տեղաշարժեց ընտրութիւններու ժամկէտը։ Սա կը վկայէ, որ ինք առաւել հնարաւոր միջոցները պիտի օգտագործէ, այդ շարքին նաեւ պիտի կրճատէ ընդդիմութեան նախապատրաստուելու շրջանը, այսինքն՝ հնարաւորինս պիտի սահմանափակէ անոնց գործիքները, աղբիւրները եւ այլն։ Սա մէկ կողմ։ Իսկ միւս կողմէ հասկնալի է, որ գարնան ռազմական գործողութիւնները Ռուսաստան-Ուքրայնա պատերազմին մէջ հաւանաբար աւելի թէժ բնոյթ կրեն։ Նաեւ իմ ենթադրութեամբ, այս հաւանականութիւնը կը բարձրանայ, որովհետեւ բաւական լուրջ զէնք ու զինամթերք երկու կողմէն ալ կը տեղափոխուի դէպի ճակատ։ Այսինքն միջոց եւ ուժ կը հաւաքեն, որպէսզի կարենան այդ ռազմական գործողութիւնները աւելի աշխոյժ յառաջ տանիլ։ Սա ալ, բնականաբար, պիտի ազդէ մեր փոքրիկ տեսանկիւնէն ուժերու դասաւորման վրայ։ Այսինքն, քանի այդ ամէն ինչը դեռ չէ եղած՝ Ալիեւ կը ձգտի առաւելագոյն օգուտ ստանալ այն վիճակէն, որու մէջ յայտնուած ենք մենք։

-Ո՞րն է այդ առաւելագոյնը։

-Իր տեսանկիւնէն, բնականաբար, Ատրպէյճանի տարածքային ամբողջականութիւնը, իր ընկալմամբ։ Արցախի հարցը ինք կը ժխտէ, կ՚ըսէ՝ այդպիսի խնդիր չկայ, ուրեմն անոր բացարձակ վերացումը եւ այլն, սա առաւելագոյնն է։ Պարզ է, որ ինք «Իրեւան»ն ալ կ՚ուզէ տեսնել, ամէն ինչ որ հնարաւոր է։ Բայց, կը կարծեմ, թէ, այնուամենայնիւ, ախորժակներու տեսանկիւնէն այնտեղ գիտակցում կայ, որ այն ամէն ինչը, որ հնարաւոր է այս պահուն ընել, այդ խնդիրներու լուծումն է, ինչ որ իր մօտ չի ստացուիր եւ անոր համար գոնէ այն, ինչ կը կարողանայ, պիտի պոկէ։

-Այնուամենայնիւ, դուք կ՚երթայի՞ք Մոսկուա՝ եռակողմանի հանդիպման, երբ միջանցքը փակ է, որովհետեւ միւս կողմէ յայտնի բանաձեւումներ կան. չէ՞ որ չբանակցիլը միշտ բանակցելէն վատ է։ 

-Ես դիւանագէտ եմ։ Ինծի երբ ըսեն՝ խօսինք, ես կ՚երթամ խօսելու։ Նախ ես վստահ եմ, որ կը կարողանամ բանակցիլ, այնպէս որ եթէ ծանր նախապայմաններով չեն սկսիր բանակցութիւնները, ապա պէտք է երթալ։ Եթէ նախապայմաններ կան, ապա կայ նախաբանակցային փուլ, ուր դուն այդ խնդիրները պէտք է լուծել փորձես։

-Ձեր կարծիքով Ատրպէյճան ի՞նչ կ՚ուզէ՝ բացի միջանցքէ։

-Ինք կ՚ուզէ, որ մեր տարածքով արտատարածքային (էքսթերիթորիալ) ճանապարհ ըլլայ։ Սա իր տեսանկիւնէն, Թուրքիոյ տեսանկիւնէն, կարեւորագոյն ձեռքբերումը կ՚ըլլայ։

-Ռուսաստանը չէք յիշատակեր, անոնք հետաքրքրուած չե՞ն։

-Անոնք հետաքրքրուած չեն, որ արտատարածքային ըլլայ, անոնք հետաքրքրուած են, որ իրենց ազդեցութեան տակ ըլլայ, իսկ սա հնարաւոր է միայն այն պարագային, եթէ Հայաստանի ինքիշխանութիւնը պահպանուի այդ տարածքներու վրայ։

-Այսինքն նաեւ ենթարկուի Հայաստանի օրէնսդրութեան, իրենք միայն անվտանգութի՞ւնը ապահովեն։

-Այո՛, անվտանգութիւն, մաքսային ծառայութիւն, այս այն, այսինքն անոնք ալ հնարաւորինս ամէն ինչ, որ միայն թէ հեշտ ըլլայ փախցնել, կը փախցնեն։

-Հետեւաբար համաձայն չէ՞ք, որ Մոսկուայի մատն ալ խառնուած է այս միջանցքը պոկելու պատմութեան մէջ, միացած են թուրք-ատրպէյճանական ճնշման։

-Անշուշտ, ես կը կարծեմ, որ Մոսկուա Հայաստանի իշխանութիւններուն վրայ ճնշում կը գործադրէ բոլոր հնարաւոր ձեւերով։ Ի հարկէ, կան կարմիր գիծեր, որ այդ սահմանները չանցնի Մոսկուան, բայց մինչեւ այդ կարմիր գիծերը՝ հնարաւորինս ինչ որ կարելի է ընել, կ՚ընէ։ Լաչինի միջանցքը չբանալը, ո՛չ թէ փակելը իրենց գործն է։

-Եւ այդ կարմիր գի՞ծն է, որ կը թողնեն այնտեղէն կ՚երթան, սա չեն ըներ։

-Իմ կարծիքով՝ ոչ։

-Ժամանակավրէպ չե՞ն արդեօք ինքնորոշման, աւելին՝ անկախութեան մասին պնդումները Լեռնային Ղարաբաղի մէջ այսօր, պատերազմէն յետոյ։

-Կը կարծեմ, ոչ, որովհետեւ գիտէք, ինչ օճախ պէտք է վառուի եւ այնտեղ, այնուամենայնիւ, Ատրպէյճանի հետ ընդհանրապէս կապ չունի։ Այս մարդոց հոգիներուն մէջ չի տեղաւորուիր այդ ամէն ինչը։ Այս առումով չեմ կարծեր, որ սա կարելի է այդ ձգտումը զուտ քաղաքական այժմէական պայմաններով բացատրել։ Իմ կարծիքով, այդ ամէն ինչը պիտի պահպանուի եւ պիտի արտայայտուի։ Բայց արտայայտման ձեւեր կան եւ տրամաբանութիւն, պէտք է աւելի մտածուած ըլլայ այդ ամէն ինչը։

-Ճանապարհը գտնուա՞ծ է, թէ ինչպէս Արցախը հայկական պահել։ Ի՞նչ նկատի ունիք։

-Նաեւ ինչպէս աւելի ճիշդ դիրքաւորուիլ ժամանակակից աշխարհին մէջ։

-Կարգաւորման երկու տարբերակ կը շրջանառուին եւ երկուքին ալ Երեւան կողմ է, Պաքուն դէմ։ Առաջինը՝ ռուսերը կը մնան, Արցախի հարցը կ՚առկախուի կամ հակառակը՝ Արցախը Ատրպէյճանի կազմին մէջ եւ հայերու իրաւունքներն ալ Արեւմուտքը կը փորձէ երաշխաւորել։ Ո՞րն է աշխատողը։

-Ես կը կարծեմ, թէ երկուքն ալ չ՚աշխատիր։ Որովհետեւ սկիզբին ասոնք յաղթեցին, անոնք այսպէս վրէժխնդրութեամբ լեցուեցան, յետոյ ալ անոնք յաղթեցին, ասոնք վրէժխնդրութեամբ լեցուեցան։ Այդ ամէն ինչը իրական լուծման չի տանիր։ Որեւէ նման երաշխաւորութիւն ո՛ր կողմէն ալ ըլլայ, չ՚աշխատիր։ Որովհետեւ աշխարհը կը փոխուի, ուժերը կը վերադասաւորուին, շահերը կը փոխուին… Երկու ձեւ կայ միայն իրական լուծման համար։ Մէկը ժողովրդական հնարաւորութիւնը օգտագործել, բայց պէտք է, որ կողմերը ժողովրդավար ըլլան, այսինքն հանրաքուէով (ռեֆերանտում) եւ անոր արդիւնքներու ճանաչումը բոլոր կողմերէն՝ այնպէս, ինչպէս Քէպէքի մէջ եղաւ, Արեւելեան Թիմորի մէջ եղաւ, օրինակները շատ են։ Այստեղ ժողովրդավարութեան մասին խօսիլը աւելորդ է՝ այնպէս, որ սա ժամանակ կը պահանջէ եւ լուրջ վերափոխումներ։ Երկրորդը՝ հակամարտութեան փոխակերպութիւնն է, այսինքն հակամարտ կողմերու համագործակցութեան շահերը այնպէս պիտի համընկնին եւ պիտի միահիւսուին, որ փակ ճանապարհներու եւ սահմաններու մասին խօսիլը արդէն անտրամաբանական պիտի ըլլայ։ Այս երկու ճանապարհները կան, պատմութիւնը սա ցոյց կու տայ։ Միւս բոլոր ճանապարհները ուղղակի ցաւազերծող են, եթէ ցաւազերծող են, իսկ գուցէ եւ աւելի խորացնող են ամէն ինչը։

-Ձեր նկարագրած երկրորդ բեմագրութիւնը շատ ժամանակ կը պահանջէ…

-Չեմ կարծեր։ Այստեղ ուղղակի ուժեղ հովանի պէտք է եւ ճնշում։ Իմ նկարագրած առաջին ճանապարհը հսկայական ժամանակ կը պահանջէ, երկրորդը՝ ոչ։

-Դուք ըսիք, որ ռուսերը չեն ուզեր հեռանալ, իսկ եթէ դրութիւնը վատանայ Ուքրայնայի ճակատին վրայ, թէ իրենց կարծիքը հաշուի առնող չըլլայ եւ Ալիեւը ճանապարհէ զիրենք։ Սա աւելի իրատեսական չէ՞ այսօր։

-Գիտէ՞ք ինչպէս է… Պատերազմի առաջին օրուընէ ի վեր ըսուած է, որ Ռուսաստան պարտուած է։ Սա յայտնի է, որ պատերազմը սկսելու որոշումը առնելով ան պարտուած է։ Քիեւն ալ գրաւեն, ուր որ ալ գրաւեն, պարտուած են. պարտուած են բոլոր հնարաւոր ոլորտներու մէջ, գուցէ բացի ռազմականէն։ Ես չեմ կարծեր, թէ ռազմականն ալ այդպէս յաջողութիւն ունենայ եւ այս մասին կը խօսին թիւերը։ Այս տարուան պիւտճէի բացը իրենց տնտեսագէտները կը գնահատեն 4-5 եռիլիոն ռուբլի, պաշարներու սպառում տեղի կ՚ունենայ, նաեւ ժողովրդագրութեան լրջագոյն խնդիր ունի։ Այսինքն, այս ամէն ինչը կը խփէ Ռուսաստանին, շատ լուրջ հետք կը ձգէ։ Հասկնալի է, որ Ռուսաստան որոշ ժամանակ, չեմ կրնար կանխատեսել ինչ կ՚ունենայ իր կարողութենէն, բայց սահմանափակ կ՚ըլլան իր շահերը՝ տարբեր իր նախկին կենսական շահերու ոլորտներէն ունեցածէն։ Սա կը վերաբերի նաեւ այս փոքր ենթատարածաշրջանին։ Որոշ չափով ան, անշուշտ, կը պաշտպանէ՝ քանի դեռ ռազմակայան ունի  եւ այլն։ Սա շատ քիչ է, նաեւ տնտեսական խնդիրները գուցէ այստեղէն կրնան հանել, որոշ չափով նահանջել, ուժ հաւաքել, յետոյ դարձեալ վերսկսիլ։ Պարզ է, որ Ռուսաստանի նախկին կայսրութիւնները հսկայական խնդիր մը ունին։ Իրենք այդ հոգեկան ցաւերը ունին։ Երբ մարդու ձեռքը կտրած է, բայց ինքը՝ այդ կտրուած մասը ցաւ կը զգայ, այդ կայսերութիւններու մեծագոյն խնդիրն է, որ իրենք այդ հոգեկան ցաւերը կը կրեն եւ կը գիտակցին՝ որպէս իրական։ Սա կը ստիպէ նախկին կայսրութիւնները անընդհատ ձգտիլ վերադարձնել, վերաստեղծել, վերածնուիլ, վերակառուցուիլ եւ սա շատ յաճախ չի յաջողիր։ Կան յաջողութեան դէպքեր, ի հարկէ, ըսենք՝ 20-րդ դարու սկիզքին Ռուսական կայսրութիւնը փլուզուեցաւ, բայց անոր տեղը ստեղծուեցաւ Խորհրդային Միութիւնը։ Օսմանեան կայսրութիւնը փլուզուեցաւ, բայց տեղը Թուրքիոյ Հանրապետութիւնը ստեղծուեցաւ։ Ի հարկէ, ո՛չ այն հզօրութեամբ, բայց բաւական կայուն զարգացման ճանապարհ անցաւ՝ ի տարբերութիւն Սովետական Միութեան, որ շատ հզօր էր, բայց շատ անկայուն՝ ինչպէս պարզուեցաւ։ Եւ հասկնալի է, որ Ռուսաստան կը ձգտի վերականգնել իր ազգեցութիւնը։ Իսկ սա կ՚ըլլա՞յ, դժուար է ըսել։ Չեմ կարծեր, որ սա շուտ ըլլայ։

-Ուրեմն Հայաստանին պէտք չէ՞ անվտանգութեան նոր հովանոց մը փնտռել։

-Սա միշտ անհրաժեշտ է, բայց պէտք չէ նաեւ Ռուսաստանի հետ յարաբերութիւններու մէջ նահանջի երթալ։ Ո՛չ, պէտք է ձգտիլ այս բոլոր ուղղութիւններով լրջագոյն աշխատանք տանիլ։ Օրինակ՝ հիմա տեսէք, Եւրոխորհուրդի խորհրդարանական վեհաժողովի որոշումը եղաւ։ Սա պարզ կ՚երթայ արդէն Եւրոմիութեան գործադիր։ Այստեղ մենք լուրջ աշխատանք ունինք, բաւ է, որ այդ որոշումները կիրառուին, խորացուին, ընդլայնուին։ Միացեալ Նահանգներու, Հնդկաստանի, Չինաստանի հետ հսկայական աշխատելու դաշտ կայ եւ այլն։

-Եւրոմիութեան անզէն դիտորդները կը զսպե՞ն Ատրպէյճանը։

-Դիտորդի զէնքը ո՞րն է. իր ներկայութիւնը։ Եւրոմիութեան նշանակութիւնը յաչս Ատրպէյճանի, բնականաբար, աւելի շատ Թուրքիոյ՝ որքան բարձր ըլլայ, այնքան կը զսպեն։

-Ի դէպ Ռուսաստան դժգոհեցաւ, որ Հայաստան Հաւաքական անվտանգութեան պայմանագրի կազմակերպութեան (ՀԱՊԿ) փոխարէն Եւրոպայի դիտորդները նախընտրած է։ Նոյնիսկ վտանգներու մասին զգուշացուցած է Քրեմլինը։ Ի՞նչ կը նկատէք։

-Բնականաբար, որքան հնարաւոր է՝ այս իշխանութիւններու վրայ ճնշում։ Պէտք է այստեղ հասկնանք, որ այնուամենայնիւ ո՛չ Արցախի, ո՛չ ալ Հայաստանի մէջ Ռուսաստան նպատակ պէտք չէ ունենայ իր ընկերային յենարանները կորսնցնելու։ Թէեւ Աստուած գիտէ, որովհետեւ այնքան խառն է իրավիճակը, որ դժուար է որեւէ բան կանխատեսել։ Բայց, ճնշել իշխանութիւններուն վրայ՝ ինչ հնարաւոր ձեւով որ ալ ըսէք, կ՚ընեն։ Բայց, մասնաւորապէս Հայաստանի հասարակութեան մէջ այդ հնարաւորութիւնները շատ սահմանափակ են։

-Ինչո՞ւ։

-Չունին ուժ։

-Հապա վստահութի՞ւն։

-Վստահութիւն, սա վիճելի հարց է, որովհետեւ նայած ո՛ր հարցերուն եւ ո՛ր ընկերային շերտերու մէջ։ Բայց մեծ հաշուով, այո՛, ճիշդ էք։ Կորսնցուցած են այդ վստահութիւնը եւ անցեալ ընտրութիւններն ալ այս մասին վկայեցին։ Նաեւ չունին այն ուժը, որ կարողանան ձեւով մը մրցակից դառնալ։ Հին այդ գողաւազակներու վրայ յենուլը՝ իրենք ալ արդէն վաղուց հասկցած են, որ չ՚արդարացներ։ Բայց այդ մէկը ունին։

-ՀԱՊԿ-ի դիտորները, անոնց զօրավարժութիւնները մերժել՝ քանի այդ դաշինքը չի դատապարտեր Ատրպէյճանի բռնութիւնը եւ չ՚ըսեր, թէ ո՛րն է Հայաստանի սահմանը։ Ճի՞շդ որոշում է։

-Անշուշտ։ ՀԱՊԿ-ն ինքզինք բացարձակապէս պարտաւորութիւններու առումով խայտառակ ըրաւ այս խնդիրներու մէջ։ Թէեւ ինչ-որ ձեւակերպումներ կը գտնեն, իրենց մեկնաբանութիւնները կու տան, բայց բոլորին համար պարզ է, որ դաշնակիցը չի կատարեր իր պարտաւորութիւնները։ Այս պարագային ի՞նչ դաշնակից։ Մենք ՀԱՊԿ-ի հետ բան չունինք ընելու։ ՀԱՊԿ-ի մէջ միայն Ռուսաստանն է։ Եւ Ռուսաստան-Հայաստան յարաբերութիւնները այլ խնդիր են, իսկ ՀԱՊԿ-Հայաստան յարաբերութիւնները՝ այլ խնդիր։ Այս բոլորը պէտք է խիստ տարբերել։ ՀԱՊԿ-ի մէջ ալ կան տարբեր երկիրներ, որոնց հետ մենք շատ տարբեր տեսակի յարաբերութիւններ ունինք։ Երկկողմանի յարաբերութիւնները եւ ՀԱՊԿ-ն տարբեր բաներ են։

-Լաչինի միջանցքին վերադառնալով, արդէն քանիերորդ անգամն է, որ վարչապետը շատ թափանցիկ կը քննադատէ ղարաբաղցիները՝ փակուղային յայտարարութիւններ չընելու համար, ըստ ամենայնի Ռուբէն Վարդանեանը նկատի ունի։ Դուք ալ անոր գործունէութիւնը այս իմաստով վտանգաւոր կը համարէ՞ք Արցախի մէջ։

-Ճիշդը ըսելու համար, չեմ համարեր։ Ռուբէն Վարդանեան շատ փորձառու մարդ է։ Ան այն մարդն է, որ հեռախօսով կրնայ այս աշխարհի մեծերուն հետ խօսիլ, ինչ որ շատ կարեւոր է այսօր Արցախի համար։

-Սա տեղի չ՚ունենա՞ր գետնի վրայ, յամենայնդէպս միջանցքը դեռ փակ է։

-Վստահ եմ, բանակցութիւններ կան։ Չեմ գիտեր, թէ ի՛նչ մակարդակի վրայ են այդ բանակցութիւնները, ի՛նչ ձեւով են։ Չեմ գիտեր նաեւ, որ ուր կը բախին Հայաստան-Արցախ շահերը։ Հասկնալի է, որ այնտեղ ռուսական խնդիրը կայ, բայց բացի անոնցմէ, այլ բախման տեղ չեմ տեսներ։ Այսինքն խնդիրները լուծելի են։

(Արեւմտահայերէնի վերածելով սղագրեց՝ Պիանքա Սարըասլան)