ԳԱՂԱՓԱՐՆԵՐՈՒ ՏԱՐԱՓ

«Սա­պան­ճը» եւ Մի­չի­կը­նի հա­մալ­սա­րան­նե­րու հա­մա­տեղ նա­խա­ձեռ­նու­թեամբ կազ­մա­կեր­պուած «Հա­յոց ցե­ղաս­պա­նու­թեան նկատ­մամբ քննա­դա­տա­կան մօ­տե­ցում­ներ. պատ­մու­թիւն, քա­ղա­քա­գի­տու­թիւն եւ գե­ղա­գի­տու­թիւն» խո­րագ­րեալ ծա­ւա­լուն գի­տա­ժո­ղո­վը շա­բա­թա­վեր­ջին եզ­րա­փա­կեց իր աշ­խա­տան­քը։ Հա­րա­ւա­յին Գա­լի­ֆոր­նիոյ հա­մալ­սա­րա­նի Հայ­կա­կան հե­տա­զօ­տու­թիւն­նե­րու ամ­պիո­նին հա­մա­գոր­ծակ­ցու­թեամբ տե­ղի ու­նե­ցաւ այս քա­ռօ­րեայ գի­տա­ժո­ղո­վը, որ ար­ժա­նա­ցաւ պատ­կան շրջա­նակ­նե­րու ան­մի­ջա­կան ու­շադ­րու­թեան։ Շա­բա­թա­վեր­ջի խտա­ցեալ աշ­խա­տանք­նե­րուն շրջագ­ծով ապ­րուե­ցաւ գա­ղա­փար­նե­րու տա­րափ մը եւ ա­ւար­տին հե­ղի­նա­կա­ւոր ա­կա­դե­մա­կան­նե­րու կող­մէ կա­տա­րուե­ցաւ գի­տա­ժո­ղո­վի ամ­փո­փու­մը։ Հարկ է նշել, որ այս ձեռ­նար­կը ձօ­նուած էր նո­րոգ հան­գու­ցեալ յոյն մտա­ւո­րա­կան Վան­կե­լիս Քե­խ-րիո­թի­սի յի­շա­տա­կին, իսկ ե­րէկ ան ո­գե­կո­չուե­ցաւ նաեւ իր մա­հուան քա­ռաս­նից լրման առ­թիւ։ Գի­տա­ժո­ղո­վի շա­բա­թա­վեր­ջի նիս­տերն ալ տե­ղի ու­նե­ցան Գա­րա­գիւ­ղի պատ­մա­կան «Մի­ներ­վա» խա­նին մէջ, որ կը հան­դի­սա­նայ «Սա­պան­ճը» հա­մալ­սա­րա­նի մաս­նա­շէն­քե­րէն մին։

Ըստ մշա­կուած ծրագ­րին, գի­տա­ժո­ղո­վի Շա­բաթ օ­րուան բա­ժի­նը ըստ էու­թեան յատ­կա­ցուած էր գե­ղա­գի­տու­թեան ա­ռանց­քին։ Օ­րուան ա­ռա­ջին նիս­տը գե­ղա­րուես­տի եւ ժա­պա­ւէն­նե­րու ա­ռանց­քին շուրջ ըն­թա­ցաւ, Սի­պէլ Ըր­զը­քի գլխա­ւո­րու­թեամբ։ Ա­տե­նա­խօս­ներն էին սփիւռ­քա­հայ յայտ­նի դե­րա­սա­նու­հի Ար­սի­նէ Խան­ճեան եւ Օ­նուր Եա­զը­ճը­կիլ։ Վի­ճար­կողն էր Տէյ­վիտ Գա­զան­ճեան։ Գրա­կա­նու­թեան ուղ­ղեալ յա­ջորդ նիս­տը վա­րեց Հիւ­լիա Ա­տաք։ Մու­րատ Ճան­քա­րա, Տէյ­վիտ Գա­րա­զան­ճեան եւ Ա­րա­րատ Շէ­քէ­րեան հան­դէս ե­կան զե­կու­ցում­նե­րով։ Վի­ճար­կող­ներն էին Մու­րատ Պել­կէ եւ Սի­պէլ Ըր­զըք։ Ֆաթ­մա Միւ­կէ Կէօ­չէ­քի ղե­կա­վա­րու­թեամբ կա­յա­ցած յա­ջորդ ժո­ղովն ալ նոյն­պէս ըն­թա­ցաւ գրա­կա­նու­թեան ա­ռանց­քով։ Նկա­տի ու­նե­նա­լով, որ զե­կու­ցո­ղը կը բա­ցա­կա­յէր՝ նիս­տա­վա­րը ըն­թեր­ցեց Նա­նօր Քեպ­րա­նեա­նի զե­կու­ցու­մը։ Ա­ւե­լի վերջ ար­տա­յայ­տուե­ցան Մե­լի­նա Թու­մա­նի, Պա­լինթ Քո­վաքս եւ Տիա­նա Քա­ջո­յեան-Շանց։ Վի­ճար­կողն էր Հիւ­լիա Ա­տաք։ Օ­րուան վեր­ջին նիս­տը յատ­կա­ցուած էր ցե­ղաս­պա­նու­թեան ժա­մա­նա­կա­կից քա­ղա­քա­կա­նու­թիւն­նե­րուն։ Նիս­տա­վարն էր Այ­շէ Էօն­ճիւ։ Այ­շէ Փար­լա ներ­կա­յա­ցուց զե­կու­ցում մը՝ իր եւ Ճե­րէն Էօզ­կիւ­լի հա­մա­տեղ հե­ղի­նա­կու­թեամբ պատ­րաս­տուած նիւ­թի մը վրայ։ Յա­ջոր­դեց Ա­նոյշ Սիւ­նիի զե­կու­ցու­մը, որ­մէ վերջ ներ­կա­նե­րը հե­տե­ւե­ցան Այ­շէ Կիւլ Ալ­թը­նա­յի եւ Առ­լէն Ա­ւա­գեա­նի կող­մէ պատ­րաս­տուած հա­մա­տեղ նիւ­թին։ Մինչ Ալ­թը­նայ ներ­կա­յա­ցուց իր բա­ժի­նը, Ա­ւա­գեա­լի խօս­քը փո­խան­ցեց Ա­նոյշ Սիւ­նի։ Վեր­ջին ա­տե­նա­խօ­սը ե­ղաւ Այ­շէ­նուր Քորք­մազ։ Վի­ճար­կողն էր Լէյ­լա Նէյ­զի։

Ե­րէ­կուան նիս­տե­րը ար­դէն ու­նէին ա­ւե­լի բաց բնոյթ մը։ Այս հան­գա­ման­քին հիմ­նա­կան պատ­ճա­ռը այն էր, որ գի­տա­ժո­ղո­վի ա­ռա­ջին ե­րեք օ­րե­րուն անգ­լե­րէ­նով յա­ռաջ տա­րուած աշ­խա­տանք­նե­րէն վերջ ե­րէկ լե­զուն ար­դէն փո­խուե­ցաւ թրքե­րէ­նի։ Ցե­ղաս­պա­նու­թեան եւ ա­նոր ու­սուց­ման վե­րա­բե­րեալ նոր հե­ռան­կար­նե­րուն յատ­կա­ցուած նիս­տը վա­րեց Պիւ­լենտ Պիլ­մէզ։ Զե­կու­ցող­ներն էին Հիւ­լիա Ա­տաք, Ֆաթ­մա Միւ­կէ Կէօ­չէք, Քե­րէմ Էօք­թէմ եւ Ու­ղուր Իւ­միտ Իւն­կէօր։ Յետ­մի­ջօ­րէի նիս­տին Ֆաթ­մա Միւ­կէ Կէօ­չէք եւ Հիւ­լիա Ա­տաք անդ­րա­դար­ձան այս գի­տա­ժո­ղո­վին եւ ա­նոր ծնունդ տուած աշ­խա­տա­նո­ցին վե­րա­բե­րեալ գոր­ծըն­թաց­նե­րուն՝ 2015 թուա­կա­նին կտրուած­քով։ Հուսկ եզ­րա­փա­կիչ նշում­նե­րով եւ ամ­փո­փիչ խորհր­դա­ծու­թիւն­նե­րով հան­դէս ե­կան «Սա­պան­ճը» հա­մալ­սա­րա­նէն ե­րեք ա­նուն­ներ՝ Այ­շէ Քա­տըօղ­լու (Գե­ղա­րուես­տից եւ ըն­կե­րա­յին գի­տու­թիւն­նե­րու ֆա­քիւլ­թէի տե­սուչ), Թո­սուն Թեր­զիօղ­լու (նախ­կին նա­խա­գահ ու դա­սա­խօս) եւ Հա­լիլ Պերք­թայ (պատ­մու­թեան դա­սա­խօս)։

Թո­սուն Թեր­զիօղ­լու եւ Հա­լիլ Պերք­թայ անդ­րա­դար­ձան 2005 թուա­կա­նին կազ­մա­կեր­պուած նշա­նա­ւոր գի­տա­ժո­ղո­վին, ո­րու ի­րա­կա­նա­ցու­մը ան­կիւ­նա­դարձ մը ե­ղած էր Թուր­քիոյ մէջ հայ­կա­կան հար­ցի քննարկ­ման եւ պաշ­տօ­նա­կան տե­սա­կէտ­նե­րուն այ­լընտ­րանք­նե­րու ընդգծ­ման տե­սան­կիւ­նէն։ Թեր­զիօղ­լու այդ շրջա­նին ե­ղած էր «Սա­պան­ճը» հա­մալ­սա­րա­նի վե­րա­տե­սու­չը։ «Կայս­րու­թեան վեր­ջին շրջա­նին օս­մա­նեան հա­յե­րը» խո­րագ­րեալ այդ գի­տա­ժո­ղո­վը կազ­մա­կեր­պուած էր՝ «Սա­պան­ճը», «Պո­ղա­զի­չի» եա «Պիլ­կի» հա­մալ­սա­րան­նե­րուն հա­մա­տեղ նա­խա­ձեռ­նու­թեամբ՝ այս վերջ­նոյն հիւ­րըն­կալ­մամբ։ Թո­սուն Թեր­զիօղ­լու եւ Հա­լիլ Պերք­թայ փո­խան­ցե­ցին զա­նա­զան ման­րա­մաս­նու­թիւն­ներ եւ յի­շա­տակ­ներ՝ ծան­րա­նա­լով ներ­քին խո­հա­նո­ցա­յին շարք մը ի­րա­դար­ձու­թիւն­նե­րուն եւ կազ­մա­կեր­պիչ­նե­րու դի­մագ­րա­ւած հա­կազ­դե­ցու­թիւն­նե­րուն վրայ։ Ա­նոնք մաս­նա­ւո­րա­պէս ընդգ­ծե­ցին այդ շրջա­նի վար­չա­պետ Րէ­ճէպ Թայ­յիպ Էր­տո­ղա­նի (այժ­մու նա­խա­գահ) եւ ար­տա­քին գոր­ծոց նա­խա­րար Ապ­տուլ­լահ Կիւ­լի (նախ­կին նա­խա­գահ) կող­մէ ցու­ցա­բե­րուած ա­ջակ­ցու­թիւ­նը։

Փակ­ման նշում­նե­րուն ժա­մա­նակ հե­տաքրք­րա­կան տե­սա­կէտ­ներ ար­տա­յայ­տեց նաեւ Այ­շէ Քա­տըօղ­լու։ Հա­յոց ցե­ղաս­պա­նու­թեան 100-րդ տա­րե­լի­ցին շար­ժա­ռի­թով կը կազ­մա­կեր­պուին բազ­մա­թիւ ձեռ­նարկ­ներ եւ այս մթնո­լոր­տին մէջ միշտ կը խօ­սուի ու­րաց­ման խնդրին մա­սին։ Ի դէպ, ըստ Քա­տըօղ­լուի, ու­րաց­ման հարցն ալ, իր հեր­թին, կ՚ու­նե­նայ զա­նա­զան դրսե­ւո­րում­ներ եւ բա­նա­ձե­ւում­ներ։ Այս բո­լո­րը յա­ռաջ կը տա­րուին ապ­րուած­նե­րը տրա­մա­բա­նու­թեան սահ­ման­նե­րու մէջ տե­ղադ­րե­լու հա­մար։ Կը խօ­սուի պա­տե­րազ­մա­կան պայ­ման­նե­րու, փո­խա­դարձ սպա­նու­թիւն­նե­րու մա­սին, կը նշուի նաեւ, որ ապ­րուա­ծը չէ պա­տա­հած ա­ռանց պատ­ճա­ռի։ Այ­շէ Քա­տըօղ­լու այս ար­դա­րաց­ման փոր­ձե­րը հա­մա­րեց ծայր աս­տի­ճան ան­հանգս­տա­ցու­ցիչ, ո­րով­հե­տեւ այն­տեղ կը յա­ռա­ջա­նան շեշ­տադ­րում­ներ, թէ ապ­րուա­ծը ծնունդ ա­ռած էր անհ­րա­ժեշ­տու­թե­նէ մը։ Ու­րաց­ման զու­գա­հեռ յա­ռաջ քշուած այս անհ­րա­ժեշ­տու­թեան բա­նա­ձե­ւու­մը, ըստ Քա­տըօղ­լուի, ուղ­ղուած է դէպ­քի դե­րա­կա­տար­նե­րը պա­տաս­խա­նա­տուու­թե­նէ փրկե­լու։

Իր խօս­քին մէջ ան մէջ­բե­րեց Մար­կա­րէթ Մաք Մի­լա­նի գրքին գա­ղա­փար­նե­րը։ Այս­պէս, 1914-ին Ա. Աշ­խար­հա­մար­տի սկսե­լէն ա­ռաջ եւս աշ­խար­հի վրայ գո­յու­թիւն ու­նէին գոր­ծօն­ներ, ո­րոնք կրնա­յին հրահ­րել պա­տե­րազմ մը, սա­կայն կը պահ­պա­նուէր խա­ղա­ղու­թիւ­նը։ Ի՞նչ պա­տա­հած էր 1914 թուա­կա­նին, որ կա­րե­լի չէր ե­ղած յա­մե­նայն­դէպս պահ­պա­նել խա­ղա­ղու­թիւ­նը ու ծա­գած էր պա­տե­րազ­մը։ Այ­շէ Քա­տըօղ­լու հա­մո­զուած է, որ 1915-ին ալ պէտք է մօ­տե­նալ նման հար­ցադ­րում­նե­րով։ Ան ընդգ­ծեց դե­րա­կա­տար­նե­րուն եւ ա­նոնց ա­ռած ո­րո­շում­նե­րուն կա­րե­ւո­րու­թիւ­նը։ Իր խօս­քե­րով, քննա­դա­տա­կան մտքի, հար­ցաքն­նող մտա­ծե­լա­կեր­պի զար­գաց­ման տե­սան­կիւ­նէն մեծ կա­րե­ւո­րու­թիւն կը ներ­կա­յաց­նէ ա­կա­դե­մա­կան մթնո­լոր­տը։ Ըստ ի­րեն, այ­սօր Հա­յոց ցե­ղաս­պա­նու­թեան մա­սին խօ­սի­լը միեւ­նոյն ժա­մա­նակ կը նշա­նա­կէ նաեւ խօ­սիլ՝ ա­նոր ու­սուց­ման ե­ղա­նակ­նե­րուն մա­սին։ Իր հա­մոզ­մամբ, ա­կա­դե­միան պէտք է աս­պա­րէզ կար­դայ այդ անհ­րա­ժեշ­տու­թեան, ան­խու­սա­փե­լիու­թեան բա­նա­ձե­ւում­նե­րուն դէմ եւ քօ­ղար­կեալ յի­շո­ղու­թիւ­նը պէտք է մեր­կա­ցուի՝ յա­նուն գի­տա­կան ան­կա­խաց­ման, ա­զա­տու­թեան։

Այ­շէ Քա­տըօղ­լու խօս­քի եզ­րա­փա­կիչ հանգ­րուա­նին ընդգ­ծեց յի­շո­ղու­թեան կա­րե­ւո­րու­թիւ­նը ու մէջ­բե­րեց գրող Ժորժ Սան­թա­յա­նա­յի մօ­տե­ցում­նե­րը, թէ զար­գա­ցու­մը, յա­ռա­ջըն­թա­ցը փո­փո­խու­թե­նէ ա­ւե­լի ա­ղերս ու­նին յի­շե­լու հետ։