ԱՐԱԲՆԵՐԸ ԼՈՒՐՋ ՏԱԳՆԱՊԻ ՄԷՋ, ԻՍԿ ԹԵՀՐԱՆ ԻՐ «ՈՍԿԵԱՅ» ՀԱՆԳՐՈՒԱՆԻՆ ԿԸ ՊԱՏՐԱՍՏՈՒԻ

Կաս­կա­ծէ վեր է, որ Ամերիկայի Միա­ցեալ Նա­հանգ­նե­րու Նա­խա­գահ Պա­րաք Օ­պա­մա­յի Ի­րա­նի հետ հա­մա­ձայ­նու­թիւն մը գո­յաց­նե­լու ճի­գե­րը ի­րենց դրա­կան հե­տե­ւանք­նե­րը պի­տի ու­նե­նան շրջա­նին մէջ, նոյ­նիսկ ե­թէ հա­մա­ձայ­նու­թեան ստո­րագ­րու­մը տե­ղի չու­նե­նայ: Միա­ցեալ Նա­հանգ­նե­րու հա­մար ձե­ւա­կան ստո­րագ­րու­թիւն­ներ կա­տա­րե­լու հանգ­րուա­նը վա­ղուց ան­ցած է: Կա­րե­ւո­րը Ի­րա­նը, որ­պէս հա­ւա­տա­րիմ դաշ­նա­կից պատ­րաս­տե­լու գոր­ծըն­թացն է, պայ­մա­նով, որ այդ նոր հանգ­րուա­նին մէջ Թեհ­րան նե­ղու­թիւն չպատ­ճա­ռէ Մոս­կուա­յին: Այ­սինքն, հե­ռու չեր­թայ իր յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րուն մէջ եւ իր շա­հե­րուն հետ միասին ծա­ռա­յէ ԱՄՆ-ին եւ Մոս­կուա­յին: Ա­մե­րի­կեան քա­ղա­քա­կան վեր­նա­խա­ւին հա­մար կան մի քա­նի տուեալ­ներ, ո­րոնց հի­մուն­քով Թեհ­րան ա­ւե­լի ա­չա­լուրջ եւ հա­ւա­տա­րիմ դաշ­նա­կից ըլ­լա­լու բո­լոր նա­խադ­րեալ­նե­րը ու­նի: Նիւ Եոր­քի Twin Tower-ի վրայ տե­ղի ու­նե­ցած գրո­հէն ի վեր (11 Սեպտեմբեր 2001) կը տի­րէ այն կար­ծի­քը, թէ սիւն­նի աշ­խար­հին հետ անհ­նար է առ­կայ յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րը նոյն ո­րա­կով շա­րու­նա­կել: Ա­մե­րի­կա­ցի շարք մը վեր­լու­ծա­բան­ներ «ան­տա­նե­լի» եւ «ան­կա­ռա­վա­րե­լի» կը հա­մա­րեն սիւն­նի սա­լա­ֆիստ խմբա­ւո­րում­նե­րը: Ա­րաբ-ա­մե­րի­կեան յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րուն մէջ նկա­տուած ճեղ­քին մե­ծա­գոյն ա­պա­ցոյ­ցը Սէու­տա­կան Ա­րա­բիոյ Սըլ­ման Պըն Ապ­տըլ Ա­զի­զին Միացեալ Նահանգներ տար­բեր եւ ձե­ւա­կան պատ­ճառ­նե­րով չեր­թա­լու փաստն է: Մինչ Ռիա­տի ղե­կա­վա­րու­թիւ­նը կը թա­կէ Մոս­կուա­յի դռնե­րը, ան­դին հա­կա­ռակ ա­նոր, որ նոյ­նինքն Պա­րաք Օ­պա­մա ան­ձամբ Ռիատ ժա­մա­նե­լով մաս­նակ­ցե­ցաւ Ապ­տալ­լա Թա­գա­ւո­րի վեր­ջին հրա­ժեշ­տի ա­րա­րո­ղու­թեանց,Միացեալ Նահանգներ-Սէու­տա­կան Ա­րա­բիա յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րը օ­րըս­տօ­րէ ան­կում կ՚ապ­րին: Առ­կայ ճեղ­քը տնտե­սա­կան չէ: Ա­մե­րի­կեան ըն­կե­րու­թիւն­ներ կը շա­րու­նա­կեն ի­րենց կա­րե­ւոր գոր­ծարք­նե­րը, ոչ միայն Ժե­տա­յի, Ռիա­տի եւ Խու­պա­րի մէջ, այլ նաեւ Ա­րա­բա­կան ծո­ցի մայ­րա­քա­ղաք­նե­րուն՝ Ա­պու Տա­պիի, Տո­հա­յի եւ Քուէյ­թի մէջ: Ռիա­տէն զատ նշուած բո­լոր մայ­րա­քա­ղաք­նե­րը ո­րո­շիչ դեր ու­նե­նա­լու նե­րուժ չու­նին: Ա­նոնք, նոյ­նիսկ դէմ չեն Ա­մե­րի­կա-Ի­րան մեր­ձեց­ման, միայն թէ ի­րենց շա­հե­րը պահ­պա­նուին ու նաւ­թի ար­տա­հա­նումն ու կա­ռու­ցուած տնտե­սու­թիւն­նե­րը ան­խա­փան կեր­պով շա­րու­նա­կեն ե­կա­մուտ բե­րել այդ եր­կիր­նե­րու կա­ռա­վա­րու­թիւն­նե­րուն: Գլխա­ւոր լա­րուա­ծու­թիւ­նը եւ շրջա­նին մէջ ծանր լա­րուա­ծու­թեան հիմ­նա­կան գօ­տին Թեհ­րան-Ռիատ լա­րուա­ծու­թեան գօ­տին է: Ու այդ գօ­տիի լա­րուա­ծու­թիւ­նը իր ծանր հե­տե­ւանք­նե­րը կը տա­րա­ծէ Եէ­մէ­նի մայ­րա­քա­ղաքը՝ Սան­հա­յէն մին­չեւ Պաղ­տատ, Դա­մաս­կոս եւ Հա­լէպ: Կռի­ւը ներհա­մայն­քա­յին է եւ մին­չեւ այս պա­հը Ռիատ նոր ծրա­գիր մը չու­նի Թեհ­րա­նի հետ լե­զու գտնե­լու: Իր կար­գին Թեհ­րան, որ առ­նուազն ե­րեք մայ­րա­քա­ղա­քա­նե­րու մէջ զի­նուո­րա­կան կա­րե­ւոր ձեռք­բեր­բում­ներ ու­նե­ցաւ կրա­ւո­րա­կան դիր­քե­րով, կը սպա­սէ Ապ­տըլ Ա­զիզ իշ­խող ըն­տա­նի­քի դրա­կան ո­րե­ւէ նշա­նին: Թեհ­րան ու­ժեղ դիր­քե­րէ կը բա­նակ­ցի: Նոյն ա­ռու­մով ե­րե­ւե­լի ու կա­րե­ւոր յայ­տա­րա­րու­թիւն­ներ ը­նե­լով Ի­րա­նի իս­լա­մա­կան հան­րա­պե­տու­թեան հո­գե­ւոր ա­ռաջ­նորդ Սէ­իտ Ա­լի Խա­մա­նէ­յի անց­նող օ­րե­րուն յայ­տա­րա­րու­թեամբ մը հան­դէս գա­լով կա­րե­ւոր կէ­տե­րու մա­սին խօ­սե­լով ը­սաւ, որ այդ կէ­տե­րը Ի­րա­նին հա­մար կար­միր եւ ոչ ան­ցա­նե­լի կէ­տեր են: Այդ կէ­տե­րուն կա­րե­ւո­րա­գոյ­նը, Ի­րա­նի ներ­կայ կո­րի­զա­յին «խա­ղա­ղ» ծրա­գր­ե­րէն չհրա­ժա­րե­լու մօ­տե­ցումն է, ինչ­պէս նաեւ կո­րի­զա­յին մի­ջազ­գա­յին գոր­ծա­կա­լու­թեան մաս­նա­գէտ-քննիչ­նե­րուն դէ­պի ի­րա­նեան կո­րի­զա­յին կա­յան­ներ մուտք գոր­ծե­լու ար­գելք­նե­րուն վե­րա­ցու­մը:

Այ­սինքն Թեհ­րան եր­կու դե­րով հան­դէս կու­ գայ: Մինչ ա­նոր գլխա­ւոր ա­ռաջ­նոր­դը՝ Ա­լի Խա­մանէ­յի , ո­րուն հո­վա­նիին տակ կը գոր­ծեն Ի­րա­նի «յե­ղա­փո­խու­թեան պա­հակ­նե­ր»ու ջո­կատ­նե­րը, կը մեր­ժէ զի­ջում­նա­յին քա­ղա­քա­կա­նու­թեամբ հան­դէս գալ: Ան­դին Ի­րա­նի «յա­ռա­ջա­դէ­մ» ներ­կա­յա­ցուող նա­խա­գահ Շէյխ Հա­սան Ռու­հա­նի կը խօ­սի ա­ւե­լի նուրբ եւ բամ­պա­կեայ լե­զուով մը: Ի­րան ճիշդ է, որ տնտե­սա­կան ա­ռու­մով ժա­մա­նա­կի հարց ու­նի, բայց եւ այն­պէս ան Օ­պա­մա­յի նման նեղ կա­ցու­թեան առ­ջեւ չէ: Օ­պա­մա որքան ալ մտա­ծէ, որ շու­տով «տուն պի­տի եր­թա­յ», պի­տի կա­մե­նայ, որ իր­մէ ետք տե­ղի ու­նե­նա­լիք ընտ­րու­թիւն­նե­րուն պատ­րաս­տուող իր կուսկ­ցու­թեան առ­նուազն Ի­րա­նի հետ հա­մա­ձայ­նու­թեամբ դրա­կան միա­ւոր­ներ տայ: Այս ընդ­հա­նուր մթնո­լոր­տին մէջ երկ­րորդ եւ եր­րորդ կարգի վրայ տեղ առած են Եէ­մէ­նի, Լի­պիոյ, Ի­րա­քի ու յատ­կա­պէս Ի­րա­քի տագ­նապ­նե­րը: ԱՄՆ բացի Թեհ­րա­նէն իր աչ­քե­րը դրա­կան շեշ­տադ­րու­մով կ­՚ուղ­ղէ շրջա­նի քիւր­տե­րուն: Ա­նոնց տրուած նե­ցու­կը, զի­նուո­րա­կան եւ ֆի­նա­նս­ական օ­ժան­դա­կու­թիւն­նե­րը հաշտ աչ­քով չեն դի­տուիր ա­րաբ սիւն­նինե­րուն կող­մէ: Ինչ խօսք, որ Թուր­քիա եւս ան­հան­գիստ է այդ դրա­կան մօ­տե­ցում­նե­րէն: Միա­ցեալ Նա­հանգ­նե­րու բարձ­րաս­տի­ճան տնտե­սա­կան խորհր­դա­տու­ներ դրա­կան կար­ծիք յայտ­նած են, ի­րա­քեան Քիւր­տի­ստա­նէն նաւ­թի ար­տա­հան­ման առըն­չու­թեամբ: Այս նոր կշիռ­նե­րէն ան­դին Սու­րիոյ ա­րիւ­նա­հո­սող վէր­քը կը շա­րու­նա­կուի: Իսկ ISIS (Իրաք-Շամի իսլամական պետութիւն) ա­հա­բեկ­չա­կան խմբա­ւո­րու­մը, որ կը շա­րու­նա­կէ կա­րե­ւոր նաւ­թա­հան­քեր իր տի­րա­պետու­թեան տակ պա­հել, կը շա­րու­նա­կէ ներ­կա­յա­նալ, որ­պէս նոր գոր­ծօն եւ օ­րա­կարգ թե­լադ­րող ու­ժա­կան ներ­կա­յու­թիւն: Բազ­միցս խօ­սած ենք, որ ISIS-ի ներ­կա­յաու­թիւ­նը բնաւ չի խան­գա­րեր Միա­ցեալ Նա­հանգ­նե­րու ընդ­հա­նուր քա­ղա­քա­կա­նու­թիւ­նը շրջա­նին մէջ: Այդ քա­ղա­քա­կան տե­սա­դաշ­տին մէջ ISIS ե­թէ չի խան­գա­րեր, այ­լա­պէս ալ կը նպաս­տէ, որ տար­բեր տէ­րու­թիւն­ներ ա­ժան գի­նե­րով նաւթ ստա­նան ու չի բա­ցա­ռուիր, որ ա­հա­բե­կիչ­նե­րուն ու­նե­ցած նաւ­թը կը հաս­նի մին­չեւ Ա­մե­րի­կա­յի ամ­բարնե­րը: Այս են­թադ­րու­թիւն­նե­րը ե­րե­ւա­կա­յա­­կան խօս­քեր չեն ու այս բո­լո­րի հիմ­նա­ւո­րու­մը ա­պա­հո­վե­լու հա­մար պէտք է բաց աչ­քե­րով հե­տե­ւիլ ա­մե­րի­կեան ու­ժե­րու Տէր Զօ­րի, Նի­նուէի ու Մու­սուլի մէջ կա­տա­րած զի­նուո­րա­կան մի­ջամ­տու­թիւն­նե­րուն: Միացեալ Նահանգներ ըստ պա­հան­ջի կը սպան­նէ ISIS-ի նաւ­թի իշ­խան­նե­րը (է­միր) ու կը ձեր­բա­զա­տուի ա­նոնց­մէ, ո­րոնք կը խան­գա­րեն իր հան­գիս­տը:

«Րէօյ­թըր­զ» կը հա­ղոր­դէ, որ ISIS շրջա­նին մէջ ա­մե­նէն հա­րուստ ա­հա­բեկ­չա­կան խմբա­ւո­րումն է: Նոր չէ, ա­նոր «ա­մէն հա­րուս­տ» դիր­քը գրա­ւե­լու ե­րե­ւոյ­թը: Նո­րու­թիւ­նը ի­րա­նեան նաւ­թին ու­նե­նա­լիք մագլ­ցում­ներն են: Վեր­լու­ծող­նե­րը կը վստա­հեց­նեն, որ ի­րա­նեան նաւ­թին ար­տա­հա­մու­մը օ­րա­կան կտրուած­քով պի­տի բարձ­րա­նայ մէկ մի­լիոն տա­կառ նաւ­թի: Մէկ մի­լիոն տա­կառ, այ­սինքն օ­րա­կան կտրուած­քով 75 մի­լիոն ա­մե­րի­կեան տո­լա­րի ե­կա­մուտ, որ ամ­սա­կան կտրուած­քով կը հա­մա­պա­տաս­խա­նէ 2.2 մի­լիոն ա­մե­րի­կեան տո­լա­րի: Այս թի­ւե­րուն մա­սին խօ­սե­լով է, որ կրնաք եզ­րա­կաց­նել, թէ ե­թէ Ի­րան եւ Միա­ցեալ Նա­հանգ­ներ հա­մա­ձայ­նու­թիւն կնքեն, Ի­րան մուտք գոր­ծած պի­տի ըլ­լայ իր ոս­կեայ դա­րաշր­ջա­նը: Իսկ ե­թէ հա­մա­ձայ­նու­թիւ­նը խա­փա­նուի, նոյնն է, Ի­րան պի­տի սպա­սէ ա­ռանց յա­ւե­լեալ դժուարութիւններու մէջ մտնե­լու: Թեհ­րա­նի կող­քին են Փե­քինն ու Մոս­կուան ու ան պատ­րաստ է նոր շու­կա­նե­րու բա­ցուե­լու:

Այս ըն­դահ­նուր պատկերին վրայ ա­մե­նէն տու­ժո­ղը ա­րա­բա­կան տէ­րու­թիւն­ներն են, որ մին­չեւ այս պա­հը մոռ­ցած են, թէ շրջա­նին բո­լոր հար­ցե­րու կար­գա­ւոր­ման հիմ­նա­կան բա­նա­լին կը գտնուի ո՛չ թէ Մոս­կուա­յի, այլ Թեհ­րա­նի մէջ: Ար­դէն քա­նիեր­րորդ ան­գամն է, որ Մոս­կուա լայն ժպիտ­նե­րով ըն­դու­նե­լէ ետք սէուտ­ցի իշ­խան­նե­րը (վեր­ջի­նը փոխ-գա­հա­ժա­ռանգ՝ Մու­համ­մէտ Պըն Նա­յէֆն էր) ա­նոնց մէկ ուղ­ղու­թիւն ցոյց կու­ տայ եւ այդ ուղ­ղու­թեան կար­միր թե­լը կա­պուած է շիի աշ­խար­հի հզօր տէ­րու­թեան՝ Ի­րա­նին:

Կը մնայ սպա­սել եւ են­թադ­րու­թիւ­ն­նե­րէ ան­դին եր­թա­լով հասկ­նալ, որ ԱՄՆ-ի հա­մար Ի­րա­նի հետ հա­մա­ձա­նու­թիւն մը գո­յաց­նե­լը նոյն­քան կա­րե­ւոր է ա­մե­րի­կա­ցի­նե­րուն հա­մար, չը­սե­լու հա­մար, որ ա­ւե­լի կեն­սա­կան է քան Թեհ­րա­նի հա­մար, որ գետ­նի վրայ տա­րուած յա­ջո­ղու­թիւն­նե­րով (Եէ­մէն) եւ դի­մադ­րո­ղա­կան ներ­կա­յու­թեամբ (Պաղ­տատ եւ Դա­մաս­կոս) իր ձեռ­քե­րուն մէջ կը պա­հէ ամ­բողջ շրջա­նին կա­յու­նու­թեան հիմ­նա­կան բա­նա­լին:

ՍԱԳՕ ԱՐԵԱՆ

Երեւան