«ՄԵՐ ԸՐԱԾԸ ԱԶԳԱՅԻՆ ԾԱՌԱՅՈՒԹԻՒՆ Է, ՈՐՈՒՆ ՀԱՄԱՐ ԿԸ ՍՊԱՍԵՆՔ Ո՛Չ ԹԷ ԳՆԱՀԱՏԱՆՔԻ, ԱՅԼ՝ ՀԱՍԿԱՑՈՒԹԵԱՆ» Հարցազրոյց՝ Բերիոյ Թեմի Առաջնորդ Տ. Շահան Արք. Սարգիսեանի հետ - Բ -

-Շատ մը դէ­տեր կը խօ­սին Սու­րիոյ մաս­նատ­ման մա­սին: Յատ­կա­պէս նոր հա­մա­կարգ մը ստեղ­ծե­լու մա­սին, ո­րուն մէջ Դա­մաս­կո­սը, Թար­թու­սը, Լա­թա­քիան կը գրա­ւեն հիմ­նա­կան տեղ: Իսկ Հա­լէ­պը ըստ ե­րե­ւոյ­թին կը մնայ սա­կար­կու­թե­նէն դուրս: Ար­դեօք պե­տա­կան մար­մին­նե­րուն հետ քննար­կա՞ծ էք այս խնդի­րը: Կամ կա՞յ Հա­լէ­պի ա­պա­հո­վա­կան օ­ղա­կը լայն­ցե­լու ծրա­գիր մը, տրուած ըլ­լա­լով, որ շատ յա­ճախ կը խօ­սուի զի­նուո­րա­կան մեծ գոր­ծո­ղու­թեան մը մա­սին: Ի՞նչ կրնաք ը­սել այս ա­ռու­մով:

-Քա­ղա­քա­կան եւ ռազ­մա­գի­տա­կան աշ­խար­հէն հե­ռու ըլ­լա­լով հան­դերձ պէտք է նշեմ, որ Սու­րիան ի­րո­ղա­պէս տա­րան­ջա­տուած վի­ճակ մը ու­նի: Տրուած ըլ­լա­լով, որ կան հսկա­յա­կան տա­րածք­ներ, ո­րոնք կը գտնուին «Իս­լա­մա­կան պե­տու­թիւն» կո­չուող խմբա­ւոր­ման տի­րա­պե­տու­թեան տակ կամ միւս շրջան­նե­րը, ո­րոնց­մէ իւ­րա­քան­չիւր տա­րածք կը գտնուի տար­բեր խմբա­ւո­րում­նե­րու տի­րա­պե­տու­թեան տակ եւ ո­րոնց ին­չո՞ւ, ինչ­պէ՞ս ըլ­լա­լը իմ մաս­նա­գի­տու­թեան վեր­լուծ­ման ա­ռար­կան չեն: Մենք գործ­նա­պէս սու­րիա­հա­յե­րու ան­կիւ­նէն կը դի­տենք խնդի­րը: Օ­րի­նակ՝ կայ Ճէ­զի­րէ­յի շրջա­նը՝ Հա­սա­քէ, Ռաս Ուլ Այն, Տե­րիք եւ հա­յա­հոծ Գա­միշ­լի շրջա­նը, ուր միայն օ­դա­նա­ւով կա­րե­լի է հաս­նիլ: Հա­ւա­նա­բար այլ ճամ­բա­ներ ալ կան, բայց ե­թէ ես որ­պէս Թե­մա­կալ Ա­ռաջ­նորդ, Ազ­գա­յին իշ­խա­նու­թեան հետ այ­սօր ու­զեմ եր­թալ եւ շրջա­նը այ­ցե­լել, պէտք է եր­թամ Լա­թա­քիա կամ Դա­մաս­կոս, ուր­կէ օ­դա­նա­ւով հաս­նիլ Գա­միշ­լի: Ռա­քքա­յի, Տէր Զօ­րի, Թէլ Ա­պիա­տի շրջան­նե­րը բո­լո­րո­վին տա­րան­ջա­տուած են: Հա­կա­ռակ ա­նոր, որ ո­րոշ տե­ղեր հա­յեր կան, բայց շատ փոք­րա­թիւ ներ­կա­յու­թիւն են: Օ­րի­նակ՝ Տէր Զօ­րը, որ Ցե­ղաս­պա­նու­թեան 100-ա­մեա­կին առ­թիւ պէտք էր մեծ ու­շադ­րու­թեան ա­ռար­կայ դառ­նար եւ ուր ծրագ­րուած էր միւ­ռո­նօրհ­նէք կա­տա­րել եւ ի մի խմբել հա­յու­թիւ­նը, այ­սօր քան­դըւած վի­ճակ մը կը պար­զէ: Ու­րեմն երկ­րորդ շեր­տը կերդ­րո­նա­կան շերտն է, ո­րուն վեր­ջին կոր­սուստ­նե­րը նշա­նա­ւոր Փալ­մի­րա­յի շրջանն է: Գա­լով Հա­լէ­պին՝ ինչ­պէս կ՚ակ­նար­կէի, հիւ­սի­սա­յին շրջա­նին մէջ գրե­թէ կղզիա­ցած վի­ճակ մը կը ներ­կա­յաց­նէ, բայց մա­նա­ւանդ Հա­լէպ քա­ղա­քը, ուր ինչ­պէս ձե­զի ծա­նօթ է աշ­խա­րա­հագ­րա­կա­նօ­րէն, շատ բա­րակ ե­րակ մը կայ, նշա­նա­ւոր Խա­նա­սէր-Սա­լա­միէյ-Հոմս ճա­նա­պար­հը այ­լա­պէս կղզիա­ցած վի­ճակ մը կը ներ­կա­յաց­նէ: Ծո­վա­փի շրջա­նին մէջ նշա­նա­ւոր է մեր Քե­սա­պը, զոր մէկ ան­գամ կորսնց­նե­լէ եւ վե­րա­տի­րա­նա­լէ յե­տոյ, ներ­կա­յիս հոն կ՚ապ­րին եւ վերսկ­սած են ի­րենց կեան­քը բո­լոր ի­մաստ­նե­րով: Ցնցու­մը մեծ էր, պա­տե­րազ­մի ըն­թաց­քին ե­ղած ցնցում­նե­րը մեզ ան­հանգս­տա­ցու­ցին: Տե­ղին է նաեւ յի­շա­տա­կել, որ մի­ջազ­գա­յին ըն­տա­նի­քին մօտ հի­նէն ի վեր խօ­սուած է ո՛չ միայն Սու­րիոյ, այլ մի­ջին-ա­րե­ւե­լեան եր­կիր­նե­րու բա­ժան­ման տե­սու­թեան մը մա­սին եւ կան մար­դիկ, որ այդ ուղ­ղու­թեամբ կան­խամ­տա­ծուած կեր­պով կը գոր­ծեն: Ա­նոնք կ՚ա­ռա­ջար­կեն հե­ռա­հաս նպա­տակ­նե­րով ծրա­գիր­ներ: Հիմ­նա­կան խնդի­րը այն է, թէ ո­վքե՛ր կը հա­ւա­տան մաս­նա­տուե­լու կամ ան­ջատուե­լու կամ ա­ռան­ձին միա­ւո­րում ստեղ­ծե­լու գա­ղա­փա­րին: Հոս է, որ մեր մտքե­րուն մէջ կը ծա­գի գլխա­ւոր եւ հիմ­նա­կան հար­ցու­մը այն մա­սին, թէ ըլ­լա­լիք հա­մա­ձայ­նու­թիւ­ննե­րը ո՞ւր կը տա­նին Սու­րիան: Մե­զի հա­մար Սու­րիոյ ամ­բող­ջա­կա­նու­թիւ­նը եւ սու­րիա­ցի ժո­ղո­վուր­դին իր հո­ղին վրայ ի­րա­ւուն­քը անբռ­նա­բա­րե­լի ի­րա­ւունք է: Այլ հարց է, որ ար­դեօք եր­կի­րը տա­րան­ջա­տու­մի կամ մաս­նա­տու­մի պի­տի եր­թա՞յ, թէ պի­տի պա­հէ իր նախ­կին միաս­նու­թիւ­նը: Այս բո­լոր դրուածք­նե­րուն մէջ կ՚օգ­տա­գոր­ծուին նաեւ կրօ­նա­կան, յա­րա­նուա­նա­կան եւ մշա­կու­թա­յին, ցե­ղա­յին շեր­տա­ւո­րում­ներ: Ես ան­ձամբ կը կար­ծեմ, որ ե­թէ մի­ջազ­գա­յին ըն­տա­նի­քը գայ այն հա­սկա­ցո­ղու­թեան, թէ 21-րդ դա­րը ա­հա­բեկ­չու­թեան դէմ պայ­քա­րի դար է, ա­պա պէտք է չէ­զո­քաց­նէ այն խմբա­ւո­րում­նե­րը, ո­րոնք ամ­բողջ ժո­ղո­վուրդ մը կ­­՚ա­հա­բե­կեն եւ քաո­սա­յին ի­րա­վի­ճակ կը ստեղ­ծեն: Դժբխա­տա­բար այ­սօր Սու­րիան քաո­սա­յին վի­ճակ մը կ՚ապ­րի եւ ինչ­պէս ես, այն­պէս ալ շա­տեր խա­ղա­ղու­թեան ջա­տա­գովն են: Բնա­կա­կա­նա­բար կը մաղթեմ, որ խա­ղա­ղու­թիւն եւ հա­մա­կե­ցու­թիւն ըլ­լայ, այ­լա­պէս ժո­ղո­վուրդ­նե­րու հա­կա­մար­տու­թիւ­նը երկ­րա­գուն­դը քանդե­լու մի­տող հա­կա­մար­տու­թիւն մըն է:

-Սրբա­զան Հայր, մէ­կէ ա­ւե­լի ան­գամ­ներ, յատ­կա­պէս մեր զրոյց­նե­րու ըն­թաց­քին Սփիւռ­քի փոխ-նա­խա­րա­րին հետ, ինչ­պէս նշե­ցիք, մտա­հո­գու­թիւ­նը այն է, որ Հա­լէ­պը շրջա­փա­կող ու­ժե­րու մէջ կան տա­սը տե­սակ խմբա­ւո­րում­ներ եւ ծայ­րա­յե­ղա­կան տար­բեր գոյ­նե­րու եւ ե­րանգ­նե­րու հա­ւա­տա­ցող ու­ժեր, ո­րոնց հետ ո­րե­ւէ երկ­խօ­սու­թիւն ըստ ե­րե­ւոյ­թին դժուար է ի­րա­կա­նաց­նե­լ, բայց եւ այն­պէս, ը­սե­լիքս ան է, որ շատ խօ­սուե­ցաւ հա­լէ­պա­հա­յու­թիւ­նը տար­հա­նե­լու մա­սին, ո­րուն դի­մաց Հա­լէ­պի մէջ մէ­կէ ա­ւե­լի պա­տաս­խա­նա­տու­ներ, նաեւ դուք, դէմ ար­տա­յայ­տուե­ցաք: Ինչ­պէ՞ս կը բա­ցատ­րէք, յատ­կա­պէս որ ի­րա­պէս անվ­տան­գու­թեան խնդի­րը ա­ռա­ջին հարցն է մեր ժո­ղո­վուր­դին հա­մար: Մէկ բան յստակ է, որ հա­լէ­պա­հա­յու­թեան անվ­տան­գու­թեան խնդի­րը կար­միր գիծ է: Ի՞նչ ու­նիք ը­սե­լիք այս ա­ռու­մով։

-Վեր­ջին բա­ռե­րը օգ­տա­գոր­ծե­լով պի­տի կրկնեմ, որ անվ­տան­գու­թիւ­նը կար­միր գիծ է մե­զի հա­մար: Մեր ժո­ղո­վուր­դին ե­թէ վտանգ կը սպառ­նայ, ինչ ա­նուն ալ կրէ այդ ղե­կա­վա­րու­թիւ­նը, պա­տաս­խա­նա­տուն կամ պա­տաս­խա­նա­տու­նե­րը, երբ այդ վտան­գին դի­մաց հա­մա­պա­տաս­խան տնօ­րի­նում, դա­սա­ւո­րում­ներ չը­նեն, սխալ կ­­՚ը­նեն, եւ պա­տաս­խա­նա­տուու­թիւ­նը վեր­ջա­ւո­րու­թեան կ­­՚իյ­նայ ի­րենց ու­սե­րուն վրայ, բայց, երկ­րորդ կէ­տը՝ նկա­տի ու­նե­ցէք, որ զար­գա­ցում­նե­րը կա­յա­կան, մնա­յուն, մէկ տե­սա­կէ­տով չէ, որ կը շար­ժին եւ մեզ կը պար­տա­ւո­րեց­նեն եր­բեմն վե­րա­տե­սու­թեան են­թար­կել մեր ծրա­գիր­նե­րը: Սկզբուն­քը սա է, որ Մի­ջին Ա­րե­ւել­քի մէջ հա­յու­թեան ներ­կա­յու­թիւ­նը մեր դա­տին, մեր ի­րա­ւունք­նե­րուն, մեր ներ­կա­յու­թեան եւ մեր գո­յու­թեան հա­մար անհ­րա­ժեշտ ներ­կա­յու­թիւն մըն է, մեր կամ­քէն ան­կախ, երբ պա­տե­րազմ կ՚ըլ­լայ: Օ­րի­նակ՝ ե­թէ հա­շուեմ Ռաք­քա­յի, Թէլ Ա­պիա­տի, Տէր Զօ­րի, Եա­գու­պիէի, Ղը­նէ­միէ­ի, Ա­րա­մո­յի, նոյ­նիսկ շրջան մը Ռաս Ուլ Այ­նի շրջա­նի փոք­րա­թիւ կամ մե­ծա­թիւ հա­յե­րը, երբ պա­տե­րազ­մա­կան գոր­ծո­ղու­թիւն կայ, բնա­կա­նա­բար դուրս պէտք էր ել­լէին եւ ե­լան, հի­մա կարգ մը շրջան­ներ ա­մա­յա­ցած են հա­յու­թե­նէ, կարգ մը շրջան­նե­րու մէջ տա­կա­ւին հատ ու կենտ տա­րի­քով մեծ եւ եր­բեմն նաեւ ան­հատ­ներ կը գտնուին: Գա­լով Հա­լէ­պին, ո­րով­հե­տեւ Հա­լէ­պը նաեւ սու­րիա­հա­յու­թեան մայ­րա­քա­ղաքն է, հոծ բազ­մու­թեան, թի­ւի եւ կա­ռոյց­նե­րու տե­սա­կէ­տէն «Մայր գա­ղութ» բա­ռը կը գոր­ծա­ծուի, ա­նոր հա­մար ամ­բողջ ու­շադ­րու­թիւ­նը հոն էր, բայց փոքր հա­մե­մա­տու­թիւն մը կա­տա­րենք: Երբ Քե­սա­պը յար­ձա­կու­մի են­թար­կուե­ցաւ եւ պար­պուե­ցաւ (ո­րուն ա­ռըն­չու­թեամբ մար­դիկ ինչ­պէս կ՚ար­տա­յայ­տուին երկ­րոր­դա­կան է), ու­րեմն ե­թէ հա­մե­մա­տու­թեան մէջ դնենք Քե­սա­պի պա­րա­գան եւ են­թադ­րենք, որ քե­սա­պա­հա­յե­րը մնա­յին հոն, ինչ­պէս որ ո­մանք սի­րե­ցին ը­սել, զգա­ցա­կան ըլ­լա­լով եւ այդ­տեղ զի­նուո­րա­կան գոր­ծո­ղու­թիւն­նե­րէն պատ­կե­րա­ցում մը չու­նե­նա­լով հան­դերձ պայ­քա­րէին ու պաշտ­պա­նէին ի­րենց հայ­րե­նի­քը, շատ մեծ ող­բեր­գու­թեան առ­ջեւ պի­տի դնէին մեր ժո­ղո­վուր­դը: Ժո­ղո­վուր­դը կրցաւ դուրս գալ, ինչ­պէ՞ս, ա­տի­կա պատ­մու­թիւ­նը թող ար­ձա­նագ­րէ եւ խնդիր չու­նինք, մար­դիկ ի­րա­ւունք ու­նին ար­տա­յայ­տուե­լու, բայց վտան­գել հա­մայն­քը, նոյ­նիսկ դուր­սը ի­րենց հան­գիս­տին մէջ նստող մար­դիկ ի­րա­ւունք չու­նին այդ մա­սին խօ­սե­լու, ո­րով­հե­տեւ երբ կ՚ու­զեն տես­նել ի­րենց պատ­կե­րա­ցու­մը, ո­րուն չի հա­մա­պա­տաս­խա­ներ, ընդ­հա­կա­ռակն ճիշդ հա­կա­ռակ կը պա­տա­հի: Ե­թէ պատ­կե­րաց­նենք, որ Քե­սա­պի հար­ցը փո­խա­նակ ե­րեք ամ­սուան , ե­րեք տա­րի տե­ւէր եւ մնա­յուն վի­ճակ մը ստեղ­ծուէր, մենք ի՞նչ շա­հած պի­տի չըլ­լա­յինք: Մայ­րա­քա­ղաք Հա­լէ­պի պա­րա­գա­յին պա­տե­րազ­մա­կան գոր­ծո­ղու­թիւ­նը, որ­քան Հա­լէ­պը սկսաւ խեղ­դուիլ եւ ա­մէն կող­մէն ռմբա­կո­ծում­ներ ե­ղան, մենք որ­պէս երկ­րին տէ­րե­րը եւ մի՛ մոռ­նաք, որ մենք այ­ցե­լու­ներ չենք այդ­տեղ, այլ նաեւ քա­ղա­քա­ցի­ներ ենք, մենք այդ երկ­րին տէ­րերն ենք: Մեր տու­նը, տե­ղը, ե­կե­ղե­ցին, դպրո­ցը, ա­կում­բը, հաս­տա­տու­թիւն­նե­րը ձգե­լով դուրս ել­լե­լու խնդիր չու­նէինք, յատ­կա­պէս սկզբնա­կան շրջա­նին: Այդ օ­րե­րուն այ­սօ­րուան ի­րա­վի­ճա­կը չկար, ու ա­ւե­լի ուշ ար­ձա­նագ­րուող փո­փո­խու­թիւն­նե­րուն հետ աս­տի­ճա­նա­բար, կա­մաց-կա­մաց սու­րիա­հա­յու­թիւ­նը դուրս ե­լաւ: Այս­տեղ թոյլ տուէք պարզ եւ յստակ բա­ռե­րով հարց տամ, թէ ար­դեօք սու­րիա­հա­յու­թեան հա­մար հա­մազ­գա­յին, հա­մա­հայ­կա­կան ծրա­գիր մշա­կուե­ցա՞ւ, պա­տաս­խա­նը ոչ է, բայց հա­մա­հայ­կա­կան պատ­կե­րա­ցում­ներ ե­ղան եւ ին­չու չէ, ա­նոր հա­մա­պա­տաս­խան ո­րոշ տնօ­րի­նում­ներ, գոր­ծո­ղու­թիւն­ներ կա­տա­րուե­ցան: Սու­րիոյ տագ­նա­պին մէ­ջէն ամ­բողջ հա­մայնք մը վերց­նել եւ դուրս բե­րել, այս­պէս կո­չուած վտան­գի մա­սին մար­գա­րէու­թիւն­ներ ը­նե­լով, այդ օ­րե­րուն ճիշդ չէր: Այդ օ­րե­րուն մեր պատ­կե­րա­ցու­մը այն էր, որ տրուած ըլ­լա­լով, որ ծա­նօթ ենք երկ­րի ու­ժա­կա­նու­թեան եւ ներ­կա­յու­թեան, ճիշդ հա­մա­րե­ցինք մնալ, պա­հել, շա­րու­նա­կել մին­չեւ որ տես­նենք, թէ ինչ հու­նի մէջ կը մտնէ տագ­նա­պը: Ա­պա աս­տի­ճա­նա­բար շրջա­նէն հե­ռա­ցած մեր ժո­ղո­վուր­դի զա­ւակ­նե­րը, ծո­վա­փի շրջան գա­ցին, օ­տար ա­փեր գա­ցին, Լի­բա­նան գա­ցին, ա­պա Հա­յաս­տան տե­ղա­փո­խուե­ցան, վեր­ջը ա­ւե­լի հե­ռա­ւոր ա­փեր հա­սան: Այս ա­ռու­մով օ­րի­նակ մը տա­լով պի­տի ու­զեմ բնու­թագ­րել այ­սօ­րուան ի­րա­վի­ճա­կը: Օ­րերս, Ե­րե­ւա­նի մէջ ութ տա­րե­կան փոք­րիկ ե­րա­խայ մը, որ Հա­լէ­պէն միայն վեր­ջերս ե­կած է, մտեր­միկ խօ­սակ­ցու­թեան մը ըն­թաց­քին գոր­ծա­ծեց հե­տե­ւեալ նա­խա­դա­սու­թիւ­նը. «Կա­րե­լի չէ՞ր օ­դա­նա­ւին մէջ դնել հա­լէ­պա­հա­յե­րը եւ Ե­րե­ւան բե­րե­լ»: Մենք պաշ­տօ­նա­կան եւ ոչ-պաշ­տօ­նա­կան հրա­պա­րա­կի վրայ ցու­ցադ­րուած կամ ներ­կա­յա­ցուած եւ ոչ հրա­պա­րա­կուած խորհր­դակ­ցու­թիւն­նե­րու մէջ այս հար­ցե­րը ման­րակր­կիտ քննար­կած ենք թէ՛ Հա­յաս­տա­նի Հան­րա­պե­տու­թեան, թէ՛ Մե­ծի Տանն Կի­լի­կիոյ Կա­թո­ղի­կո­սու­թեան եւ թէ Կեդ­րո­նա­կան վար­չու­թեան, գոր­ծող մեր ազ­գա­յին կազ­մա­կեր­պու­թիւն­նե­րու տե­ղա­կան կամ գե­րա­դաս մար­մին­նե­րուն հետ: Եւ թոյլ տուէք վստա­հեց­նեմ, թէ չկայ պա­տաս­խա­նա­տու մը, որ պի­տի ու­զէր սու­րիա­հա­յե­րը Սու­րիոյ մէջ պա­հել: Այդ հո­գե­բա­նու­թիւ­նը չկայ, գո­յու­թիւն չու­նի, բայց որ­պէս քա­ղա­քա­ցի­ներ կայ ի­րա­ւունք­նե­րը չկորսնց­նե­լու խնդիր, այ­սօ­րուան եւ գա­լիք ժա­մա­նակ­նե­րու մէջ մեր տու­նե­րը, տե­ղե­րը պա­հե­լու խնդիր կայ, շէնք կրնաս նո­րո­գել եւ շի­նել, բայց կան բա­ներ, ո­րոնց մա­սին կա­րե­լի չէ նաեւ հրա­պա­րա­կաւ խօ­սիլ: Կ­­՚ու­զեմ պար­զա­պէս ը­սել, թէ մեր հո­գե­ւոր, մշա­կու­թա­յին ար­ժէք­նե­րը ինչ­պէ՞ս պի­տի պա­հենք եւ պահ­պա­նենք, ի՞նչ ձե­ւով տնօ­րի­նում­ներ պի­տի ը­նենք: Ես պատ­կե­րա­ցում­նե­րէն մէկ հա­տը միայն գոր­ծա­ծեմ, կրնա՞ս դուն քու ննջե­ցեալ­նե­րուդ գե­րեզ­ման­նե­րը տե­ղա­փո­խել, ա­նոնք քու ար­մատ­ներդ կը կազ­մեն, հի­մա ան­հե­թե­թու­թի՞ւն է ը­սածս, թող ըլ­լայ ան­հե­թե­թու­թիւն, բայց ի­րա­կա­նու­թիւ­նը այն է, որ աշ­խար­հի ա­մե­նէն տագ­նա­պա­լի եր­կիր­նե­րէն մէ­կը Ի­րաքն էր, ամ­բողջ ի­րա­քա­հա­յե­րը դուրս չհա­նե­ցինք, մին­չեւ այ­սօր տա­կա­ւին Ի­րա­քի մէջ կ­­՚ապ­րին: Ի­րա­քի մէջ դժբախ­տա­բար տա­սը տա­րուան պա­տե­րազ­մէն յե­տոյ տա­կա­ւին կը շա­րու­նա­կուին պայ­թում­նե­րը, բայց կան ա­ռաջ­նորդ եւ շրջա­նի մէջ գոր­ծող հաս­տա­տու­թիւն­ներ: Նոյ­նը կա­րե­լի է ը­սել Լի­բա­նա­նի պա­րա­գա­յին, ուր քա­ղա­քա­ցիա­կան պա­տե­րազ­մի ըն­թաց­քին, ե­թէ լի­բա­նա­նա­հա­յե­րը հա­նուէին, լա­ւա­գոյն պա­րա­գա­յին տա­րուէին ա­պա­հով կո­չուած եր­կիր մը կամ եր­կիր­ներ, Մի­ջին Ա­րե­ւել­քը կորսն­ցու­ցած պի­տի ըլ­լա­յինք եւ Մի­ջին Ա­րե­ւել­քի հա­յու­թեան պար­պու­մի քա­ղա­քա­կա­նու­թիւ­նը վտան­գա­ւոր: Պե­տա­կան շրջա­նակ­ներն ալ գի­տեն, ընդ­դի­մա­դիր կո­չուող շրջա­նակ­ներն ալ գի­տեն մութ եւ դժուա­րին վի­ճա­կը, կա­ցու­թիւ­նը, բայց կը հա­ւա­տամ, որ խո­հե­մու­թեամբ հա­ւա­սա­րակշ­ռու­թիւն պա­հե­ցինք եւ այդ հա­ւա­սա­րակշ­ռու­թիւ­նը մե­զի բա­ւա­կան սուղ ար­ժեց. զո­հեր ու­նե­ցանք, նիւ­թա­կան կո­րուստ­ներ ու­նե­ցանք եւ այ­սօր մեր այդ հսկայ հա­մայն­քը, ո­րուն հա­մար կ՚ու­զեմ այս­տե­ղ նա­խա­դա­սու­թիւն մը ան­պայ­ման գոր­ծա­ծել. «Մայր գա­ղու­թ» երբ կ՚ը­սենք, աշ­խար­հի մէջ հա­յեր, պե­տու­թե­նէ սկսեալ, գոր­ծա­րան­ներ կը բա­նան ար­տադ­րու­թիւն ու­նե­նա­լու հա­մար: Հա­լէ­պը հայ մարդ կ՚ար­տադ­րէ, մենք այդ «ֆապ­րի­ք»ն է, որ կը կորսնց­նենք, հայ մարդ ար­տադ­րող «ֆապ­րի­ք­»ը կը կորսնց­նենք եւ մա­նա­ւանդ կի­լի­կե­ցի կամ ա­րեւմ­տա­հայ մարդ ար­տադ­րող գա­ղու­թը կը կորսնց­նենք: Նոյ­նիսկ Լի­բա­նա­նի մէջ գոր­ծող ազ­գա­յին­ներ ծա­գու­մով, ար­մա­տնե­րով Հա­լէ­պէն կամ Սու­րիա­յէն ե­կած են, ա­նոր հա­մար զար­մա­նա­լի կեր­պով, եր­բեմն կը լսուին մե­ղադ­րանք­ներ, ո­րոնց պէտք չու­նինք պա­տաս­խա­նե­լու, նոյ­նիսկ ե­թէ այս խօսքս պա­տաս­խան ըն­կա­լուի, մենք տա­կա­ւին կառ­չած կը մնանք Հա­լէ­պին: Վեր­ջին մի քա­նի օ­րե­րուն Ե­րե­ւա­նի մէջ, ուր ե­կած եմ Սուրբ Միւ­ռո­նի Օրհ­նու­թեան մաս­նակ­ցե­լու յա­նուն Ա­րամ Ա. Կա­թո­ղի­կո­սին, Ա­մե­րի­կա­յի Թե­մի Ա­ռաջ­նոր­դին՝ Մու­շեղ Սրբա­զա­նին հետ՝ մաս­նակ­ցե­լու հա­մար նաեւ Հա­յոց ցե­ղաս­պա­նու­թեան 100-ա­մեա­կի կեդ­րո­նա­կան ժո­ղո­վին, ո­րու ըն­թաց­քին եւս ներ­կա­յաց­նե­լու Ա­րամ Ա. Կա­թո­ղի­կո­սը, երբ կը հան­դի­պիմ սու­րիա­հա­յե­րու, ա­մե­նա­պարզ նա­խա­դա­սու­թիւ­նը, քիչ մը կրնայ տա­րօ­րի­նակ թուիլ՝ «Մէյ մը խա­ղա­ղէր մեր եր­կի­րը...» նա­խա­դա­սու­թիւ­նը շատ պարզ է, «Վե­րա­դառ­նա­յինք Սու­րիա»։ Դժ­գո՞հ են, ոչ, ան­պայ­ման դժգո­հու­թեան նշան չէ, այլ կա­պուա­ծու­թեան նշան է, ի­րենց ար­մատ­նե­րը հոն էին, եւ սու­րիա­հա­յե­րը միայն Ե­ղեռ­նի հա­րիւր տա­րի ա­ռա­ջուան ե­կուոր­նե­րը չեն, ո­րոնք Սու­րիայ տե­ղա­ւո­րուե­ցան: Օ­րի­նակ մը տամ, Սու­րիոյ մէջ ու­նինք ազ­գա­յին վար­ժա­րան, որ երկ­րի օս­մա­նեան շրջա­նին, յե­տոյ հան­րա­պե­տա­կան շրջա­նին, ատ­կէ շատ ա­ւե­լի ա­ռաջ ար­դէն գո­յու­թիւն ու­նէր։ Եր­բեմն ար­դար ի­րա­ւուն­քով կը հպար­տա­նանք ու կ՚ը­սենք, թէ Սու­րիոյ Ա­րա­բա­կան Հան­րա­պե­տու­թիւ­նը կազ­մուե­լէն, հռչա­կուե­լէն ա­ռաջ հոն ներ­կա­յու­թիւն էին ար­դէն սու­րիա­հա­յե­րը: Կը մաղ­թեմ, որ այն­պի­սի կա­ցու­թիւն մը չստեղ­ծուի, որ մեր ժո­ղո­վուր­դը իս­կա­պէս վտան­գի են­թար­կուած ըլ­լայ, բայց ու­նինք ո­րոշ ծրագ­րեր, ո­րոշ պատ­կե­րա­ցում­ներ, ո­րոնց վրայ կ՚աշ­խա­տինք շատ լուրջ կեր­պով: Հրա­մա­նա­տա­րը, թէեւ ես ինք­զինքս հրա­մա­նա­տար չեմ սե­պեր, հա­ւա­քա­կան ա­ռաջ­նոր­դու­թիւն եւ ղե­կա­վա­րու­թիւն է, հրա­մա­նա­տա­րը այն է, որ պա­տաս­խա­նա­տուու­թիւ­նը կը ստանձ­նէ եւ մենք ամ­բող­ջա­կան կեր­պով պա­տաս­խա­նա­տու ենք մեր ժո­ղո­վուր­դին իր վատ, յո­ռե­գոյն, Աս­տուած չը­նէ, թէ՛ վա­տա­գոյն եւ թէ լա­ւա­գոյն պա­հուան մէջ:

-Վեր­ջին հար­ցում մը Սրբա­զան Հայր, կան տե­ղե­կու­թիւն­ներ, թէ եր­կու հա­յեր ա­ռե­ւան­գուած են, տե­ղեա՞կ էք:

-Ան­շուշտ, պար­զա­պէս ը­սեմ, ես լրագ­րո­ղա­կան ի­մաս­տով տե­ղե­կու­թիւն­ներ փո­խան­ցող անձ­նա­ւո­րու­թիւն մը չեմ: Մենք ու­նինք մար­մին­ներ, ինչ­պէս նաեւ՝ պաշ­տօ­նա­կան բան­բեր Ազ­գա­յին Ա­ռաջ­նոր­դա­րա­նի, ուր կը գոր­ծեն նաեւ հա­ղոր­դակ­ցա­կան ո­րոշ կա­պեր, ո­րոնք կ՚ար­տա­յայ­տուին, շատ պաշ­տօ­նա­կան­նե­րն ալ մենք պաշ­տօ­նա­կան հա­ղոր­դակ­ցու­թեամբ կը տպենք: Այ­սօր պաշ­տօ­նա­կան հա­ղոր­դագ­րու­թիւն յայ­տա­րա­րե­լու ժա­մա­նա­կը չէ տա­կա­ւին, էր եր­բեմն, սկզբնա­կան շրջա­նին։ «Դուն ճեր­մա՞կ ես, թէ սեւ ե­ս», հար­ցում­նե­րուն մենք պար­տա­ւոր էինք հա­ւա­քա­բար, ե­րեք հա­մայնք­նե­րով, կազ­մա­կեր­պու­թիւն­նե­րով ը­սե­լիք ու­նե­նա­լու։ Ու­նէինք եւ ը­սինք օ­րին, մար­դիկ հաւ­նե­ցան, չհաւ­նե­ցան երկ­րոր­դա­կան է: Եր­կու հա­յեր ա­ռե­ւան­գուե­ցան, բայց այդ ճամ­բուն վրայ ստեղ­ծուե­ցան նաեւ այլ վի­ճակ­ներ, ո­րոնց մէ­ջէն դժբախ­տա­բար այս հօր եւ որդ­ւոյ ա­ռե­ւան­գու­մը ե­ղաւ։ Մենք ա­ռե­ւան­գում­նե­րու հսկայ ժա­մա­նակ մը ու­նինք, կրնամ ը­սել ե­ղա­նակ, սե­զոն ի­մաս­տով: Կ­­՚ա­ղօ­թենք, որ բո­լորն ալ ա­ռանց բա­ցա­ռու­թեան ա­զա­տուին եւ վե­րա­դառ­նան ի­րենց հա­րա­զատ­նե­րուն մօտ, վե­րա­դառ­նան ի­րենց հա­մայն­քին: Յի­շեց­նեմ, ա­հա­բեկ­չու­թիւ­նը ո՛չ կրօն, ո՛չ մշա­կոյթ, ո՛չ ցեղ կը ճանչ­նայ։ Ու­նինք թէ' քրիս­տո­նեայ եւ թէ մահ­մե­տա­կան ե­կե­ղե­ցա­կան կամ կրօ­նա­կան պա­տաս­խա­նա­տու­ներ՝ ա­ռե­ւան­գուած, խոշ­տան­գուած, սպան­նուած: Ու­նինք քա­ղա­քա­ցի­ներ ա­ռանց բա­ցա­ռու­թեան, բո­լոր կող­մե­րէն, շեր­տա­ւո­րում­նե­րէն, նաեւ հայ քա­ղա­քա­ցի­ներ, ո­րոնք ա­ռե­ւան­գուած են, մին­չեւ օրս տե­ղե­կու­թիւն­ներ չու­նինք նաեւ ո­րոշ ան­ձե­րու մա­սին: Հի­մա այս պա­րա­գան որ կայ, իս­կա­պէս կը ցաւց­նէ մեր սիր­տը եւ կ­­՚ա­ղօ­թենք, Ա­մե­նա­կա­լէն կը խնդրենք, որ իս­կա­պէս զա­նոնք վե­րա­դարձ­նէ ի­րենց հա­րա­զատ­նե­րուն եւ մեր ժո­ղո­վուր­դը կա­րե­նայ կողմ­նո­րո­շուիլ նաեւ յա­ռա­ջի­կայ շրջա­նին, թէ ի՛նչ պի­տի ը­նէ եւ ինչ­պէ՛ս պի­տի ը­նէ: Թող որ Աս­տուած մե­զի ի­մաս­տու­թիւն, համ­բե­րու­թիւն տայ, որ­պէս­զի կա­րե­նանք ըն­թաց­քը պա­հել:

ՍԱԳՕ ԱՐԵԱՆ