ԺԱՄԱՆԱԿ-ի գոյութեան վտանգ կը սպառնայ

ԺԱՄԱՆԱԿ օրաթերթը այսօր կը թեւակոխէ իր հրատարակութեան 113-րդ տարին։ Եւ այսպէս, տարեդարձ մը եւս... Ինչպէս սովոր ենք ըսել, նոր օղակ մը կու գայ աւելնալ՝ այս թերթի բոլորած տարիներու ոսկէ շղթային վրայ։ 20-րդ դարու ճիշդ սկիզբին, նախորդ դարավերջի ծանր բեռի թօթափումը արձանագրելով հանդերձ, ճանապարհորդութեան ձեռնարկած եւ 21-րդ դարասկիզբն ալ վաւերագրած օրաթերթի մը մասին է խօսքը։ Պատմութիւն... Այո՛, պատմութիւն, սակայն, ոչ միայն... Արդարեւ, պատմութեան կողմէ նուիրագործուած, անոր կողմէ վերահաստատուած առաքելութիւնն է առանցքայինը։

ԺԱՄԱՆԱԿ-ի իւրաքանչիւր տարեդարձը եղած է դէպք, երբեմն ալ տօն։ Անոր երկարակեացութիւնը միայն բոլորուած տարիներու շարք մը չէ եղած, երբեք։ Անոր գոյութիւնը երաշխաւորած է յիշողութիւն մը։ Անոր յարատեւութիւնը պայմանաւորած է առաքելութիւն մը։ Անոր լինելութիւնը եղած է ինքնութիւն պահելու գործօն մը։ Անոր շարունակականութիւնը ունեցած է տոկունութեան խորհուրդ մը։ Անոր հետեւողականութիւնը պարփակած է դիմադրութեան պատգամ մը։ Յամառ ըլլալու, ամուր կանգնելու, կամք դրսեւորելու, գիտակցութեամբ ընթանալու, նպատակասլաց վարուելու կոթող մը դարձած է ԺԱՄԱՆԱԿ օրաթերթը, որ կ՚ընդունուի որպէս՝ հայ մամլոյ նահապետ։

2020 թուականը իսկապէս ծանր տարի մըն է։ Թէ՛ երկրագունդի եւ թէ հայաշխարհի տեսակէտէ անտանելի, առանց չափազանցութեան։ Համայն մարդկութիւնը կը դիմագրաւէ քորոնաժահրի համավարակի մարտահրաւէրը։ Ու կարծես այդքանը անբաւարար եղած ըլլար, Հայաստանին ու Արցախին պատուհասած է սարսափելի պատերազմ մը, որ ամբողջ հայութեան տեսակէտէ գոյամարտ մը կը նշանակէ։ Այս անիծեալ տարին տակն ու վրայ ըրած է ամէն ինչ ու տակաւին կը շարունակէ գործել իր աւերը բոլոր հարթութիւններու վրայ։ Մշուշոտ է հորիզոնը, ապագան՝ պղտոր, անորոշութիւնը կը պատնեշէ գալիքն ու մանաւանդ՝ անոր նկատմամբ լաւատեսութիւնը։ Ո՞ւր կ՚երթանք, ի՞նչ կ՚ըլլայ՝ Աստուած գիտէ...

Այս բարդ տարուան մէջ տարբեր է նաեւ ԺԱՄԱՆԱԿ-ի տարեդարձը։ Եթէ ամէն տարի, սովորաբար, թերթիս տարեդարձը կը նշէինք՝ մեր գործունէութեան ամփոփ հաշուեկշիռը ընելով եւ վերանորոգելով մեր եռանդը անոր առաքելութեան ծառայելու ճանապարհին, ապա այս տարի տարբեր է, էապէս տարբեր։ Իրականութեան մէջ, այս տարբերութեան տուն տուած պատճառները միայն ներկայ տարիով սահմանափակուած չեն, առ նուազն հինգ տարուայ յետադարձ հիմնաւորումներու մասին կարելի է խօսիլ, սակայն, 2020-ի առկայ մթնոլորտին մէջ դանակը հասած է ոսկորին։

ԺԱՄԱՆԱԿ-ի հիմնադրութեան 113-րդ տարեդարձը, դժբախտաբար, անխուսափելի առիթ մը կը դառնայ ահազանգ հնչեցնելու համար, թէ թերթիս գոյութեան վտանգ կը սպառնայ։ Սա է առարկայական պատկերը, պարզ իրականութիւնը։ Այս թերթի պատմութեան մէջ շատ եղած են տագնապներ, չեն պակսած անելները, յաղթահարուած են բազում փակուղիներ, բայց, ո՛չ մէկուն պարագային կ՚երեւի այսքան սպառած չէր անոր նիւթական ներուժը, երբեք այսքան չէին ցամքած ելմտատնտեսական միջոցները։ Ցայսօր այս բոլորին դէմ անվհատ ձեւով պայքարած ենք՝ առանց խուսափելու որեւէ զոհողութենէ կամ նուիրումէ։ Այդ պայքարը մղելու ատեն չենք զիջած այս թերթի որակէն, փորձած ենք ոչինչ ցոլացնել մեր սիրեցեալ ընթերցողներուն եւ ազնիւ համայնքին։ Բծախնդիր եղած ենք մեր անձնակազմի անդամներու վաստակը՝ որպէս արժէք արդար գնահատելու ուղղութեամբ։ Բայց, ճշմարտութիւնը այն է, որ ամէն ինչ հունէ դուրս գալու վրայ է եւ թերթիս հաւասարակշռութիւնները նուազագոյն չափով երաշխաւորելու կարելիութիւնը գրեթէ սպառած է։ Կարճ խօսքով՝ ԺԱՄԱՆԱԿ-ը անդունդի եզրին է։ 113-րդ տարեդարձին օրով ի լուր աշխարհի կը հաղորդենք այս պարագան՝ սնուցանելով ու փայփայելով վերջին հրաշքի մը յոյսը, որով կրնայ փոխուիլ անոր ճակատագիրը։ Այլապէս, սա արդէն կ՚ըլլայ մեր վերջին տարեդարձը եւ այս թերթը կը դառնայ զուտ պատմութիւն, կը թաղուի պատմութեան մէջ, առաքելութեան խափանումով, գործունէութեան խաթարումով։

ԺԱՄԱՆԱԿ-ի առկայ վիճակը, խորքին մէջ, խորապէս ուսանելի է թրքահայ ազգային-եկեղեցական կեանքի այսօր հասած կացութեան լրջութեան տեսակէտէ։ Երեւակայեցէ՛ք, այս թերթը որեւէ հաստատութեան կամ ոեւէ անձի պարտական չէ, իր միջոցները արժեւորած է առաւելագոյն արդիւնաւէտութեամբ, միշտ լի ու լի արդարացուցած է իրեն համար ներդրուած իւրաքանչիւր լուման, տակաւին կրնայ ունենալ՝ նոր ժամանակներուն համապատասխան բոլորովին նոր ապագայ մը, սակայն, դէմ յանդիման մնացած է փակման վտանգի։ Քանի մը ամիս առաջ այս թերթին վրայ երեւցած էր վերնագիր մը. «Մամուլի ծանուցումները կաշառք չեն...»։ Բացառութիւն կ՚ըլլար, եթէ անուշադրութեան մատնուած չըլլար այդ վերնագիրը՝ պարունակած ամբողջ զգուշացումով։ Անդունդի եզրին, բնականաբար, մեղաւորներու մասին խօսելու, մեղադրանքներ հասցէագրելու չենք պատրաստուիր։ Պարզապէս, այս թերթի մատնուած, դատապարտուած վիճակին մասին քանի մը նշում ընելը անհրաժեշտ կը համարենք՝ հաւաքական պատասխանատուութեան տեսակէտէ։ Այլ խօսքով՝ այս փուլին կ՚ուզենք քանի մը բանալի տրամադրել մեր ժողովուրդին, որպէսզի կարողանայ աւելի լաւ պատկերացնել, թէ ի՛նչ խաղի կանոններ տիրել սկսած են այս համայնքէն ներս։

Պետութեան կողմէ կատարուած բարեփոխումներուն շնորհիւ կարեւոր թիւով թրքահայ հաստատութիւններ երկար ժամանակէ ի վեր կը տնօրինեն՝ անցեալի հետ անբաղդատելիօրէն մեծ նիւթական միջոցներ։ Այսինքն, այդ հաստատութիւնները հարստացած են լրջօրէն։ Այդ հսկայական միջոցները կրնային այս համայնքին ճակատագիրը փոխել, անոր առջեւ նոր հորիզոն մը ուրուագծել՝ եթէ տնօրինուէին տարբեր մտայնութիւնով մը։ Եթէ վարչակազմակերպչական բարեփոխումներ ըլլային համայնքէն ներս, ապա այսօր էապէս տարբեր պատկեր մը կ՚ունենար այս համայնքը եւ անոր օրակարգն ալ կ՚ըլլար հիմնովին տարբեր։ Բայց, այդպէս չեղաւ։ Բոլոր անոնք, որոնք այս համայնքի հաւաքական հարստութիւնը կը տնօրինեն, սկսան հետեւիլ ինքնագլուխ ճանապարհներու, հեռանալով թափանցիկութենէ։ Հարստացած հաստատութիւնները սկսան ինքնապարփակուիլ, մինչ կ՚ակնկալուէր անոնց ժողովուրդին աւելի բացուիլը։ Ահագնացող այլանդակութիւնը կաթուածահարեց համայնքային կեանքը, ուր ներդաշնակութիւնը կորսուեցաւ, զօրակցութիւնը թուլացաւ, իրերանման առաքելութեամբ կառոյցներու միջեւ փոխլրացնող աշխատանք չկատարուեցաւ։ Որքան որ հարստութիւնը աւելցաւ, այնքան եւ աւելի ծանր թուիլ սկսաւ հաստատութիւններուն կարիքները։ Նոյնիսկ պիւտճէի բացով հաստատութիւնները սկսան բեռ համարուիլ։ Այս ամբողջին մէջ աչքի փուշ դառնալ սկսաւ նաեւ մամուլը, որ այս բոլորը կը վաւերագրէ եւ աւելի՛ն, միշտ ահազանգ կը հնչեցնէ առկայ ընթացքի՝ սնանկութեան յղի հեռանկարներուն մասին։ Իրենց առաքելութեան ճանապարհէն շեղած, մեր ժողովուրդին եւ արժէքներուն օտարացած տխուր վարչայիններ ալ սկսած են հաշուարկել մամուլը լռեցնելու եւ հակակշռի տակ առնելու մասին։ Ներքին հաղորդակցութեան կենսունակութեան նշանակութեան մասին խօսիլը աւելորդ է այս համայնքի պարագային։ Սակայն, համապատասխան միջոցներու անարդար ու կողմնակցական մղումով բաժնուիլը, անոնցմով մամլոյ միջոցաւ ազդեցութեան պայքարներ մղելը վերածուած են հաւաքական վէրքերու։ Այս ծիրին մէջ ԺԱՄԱՆԱԿ-ն ալ անխնայօրէն պիտակաւորուած է եւ տխրահռչակ շրջանակներ ձեռնարկած են զայն «պատժելու» գործին։ Թրքահայութենէն ներս խորացած բեւեռացումներու մթնոլորտի մէջ մամուլն ալ այս վտանգներէն ինքզինք չէ կրցած զերծ պահել՝ սկզբունքային սահմաններէ վաղուց դուրս եկած մրցակցութիւններու բերումով։ Կարճ խօսքով, այս համայնքէն կարգ մը շրջանակներ երկար ատենէ ի վեր հաշուեյարդարի ձեռնարկած են ԺԱՄԱՆԱԿ-ի դէմ՝ իր հրատարակութիւններուն եւ արտայայտած տեսակէտներուն, որդեգրած դիրքորոշումներուն բերումով։ Դիտումնաւոր ձեւով խզուած են այս թերթի սնման բնական ակերը, միջոցները։ Այսինքն, այսօր մեր հնչեցուցած ահազանգը այս համայնքէն ներս ոմանց համար վաղուց սպասուած լուր մըն է, նոյնիսկ աւետիս մը։ Աչքերնին լոյս...

Մեր ընթերցողներուն կու գանք տեղեկացնել, որ այս տարեդարձի խմբագրականը անկիւնադարձ մըն է ԺԱՄԱՆԱԿ-ի պատմութեան մէջ։ Չենք ալ գիտեր՝ գուցէ սա վերջին տարեդարձը ըլլայ այս թերթին։ Յամենայնդէպս, խմբագրութիւնս ու վարչութիւնս համախոհաբար որդեգրած են ճանապարհային քարտէս մը, որով կը նախատեսուի համագործակցիլ այս համայնքի բոլոր առողջ ու հաւասարակշռուած ուժերուն, շրջանակներուն հետ եւ զօրակցութիւն ապահովել ԺԱՄԱՆԱԿ-ը անդունդի եզրէն փրկելու եւ զայն նոր աշխարհի յարիր լրատուամիջոցի մը վերածելու համար, իր ծով պաշարի վերարժեւորումով։ Վճռակամ ենք, բայց ոչ միամիտ՝ չափազանց լաւատես ըլլալու համար։ Վերջին յոյսի մը ետեւէն պիտի երթանք մինչեւ վերջ ու մնացեալին համար կը դժուարանանք կանխատեսումներ ընել։

28 հոկտեմբեր 1908 թուականին հիմնուեցաւ ԺԱՄԱՆԱԿ-ը... Օրերէն չորեքշաբթի էր։ 113 տարի անց, այսօր դարձեալ չորեքշաբթի մըն է... Սա պիտի ըլլայ կա՛մ այս թերթի վերածնունդը եւ կամ վախճանը։ Հանելո՞ւկ... Բարին ընդ մեզ։

ՔԱՍԻՄԻ ՄԱՍԻՆ ՇԱՀԵԿԱՆ ՅՕԴՈՒԱԾ

Որպէս Թուրքիոյ անընդմէջ հրատարակուող ամենահին օրաթերթը՝ ԺԱՄԱՆԱԿ-ի գործունէութիւնը միշտ բարձր կը գնահատուի նաեւ երկրի լայն հասարակութեան կողմէ։ Այս ամբողջին մէջ, թերթիս հիմնադիր Միսաք Գօչունեանի թողած ժառանգութիւնն ալ կ՚արժեւորուի ժամանակներու մէջ։ ԺԱՄԱՆԱԿ-ի հիմնադրութեան 113-րդ տարեդարձին առթիւ, այսօր տեղ կու տանք «T24»ի վրայ որոշ ժամանակ առաջ Մեհմէտ Ֆաթիհ Ուսլուի ստորագրութեամբ հրապարակուած գրութիւն մը՝ Միսաք Գօչունեանի մասին։ Ստորեւ նոյնութեամբ կը ներկայացնենք այդ յօդուածի թրքերէն բնագիրը։

*

MİSAK KOÇUNYAN’DAN AHMET MİDHAT EFENDİ’YE: “GERÇEKTEN BÜYÜK ADAM VAR MI BİZDE?”

"Koçunyan elbette Ahmet Midhat’ı anıyor. Onun nasıl vefat ettiğini anlatıyor, 70 yaşındaki yazarın son günlerini tasvir edip derin üzüntüsünü ifade ediyor. Dikkat çekici bir hürmet ve apaçık bir hayranlıkla yapıyor bunu. Öte yandan yazının diğer bölümünde Midhat Efendi’yle karşılaştırarak Osmanlı Ermenilerininin kültürel-edebi üretimini eleştiriyor. Bu bağlamda yazının hem başlığı ve açılış cümlesi olan ifade manidar: Gerçekten büyük adam var mı bizde?” 

Osmanlı’da milletlerin, dillerin, edebiyatların birbiriyle hangi biçimlerde ne düzeyde ilişkide olduğu ve daha önemlisi birbirlerini nasıl etkiledikleri özellikle Osmanlı modernleşmesinin iç dinamiklerini anlamak adına önemli bir mesele. Bu noktada, kendi milletlerinin ve dillerinin içine kapanmamış yazarlar bu geniş ve nispeten bakir araştırma alanında derinleşmek için değerli imkânlar sunuyorlar. Bunlardan biri hiç şüphesiz Ahmet Midhat Efendi.

Bu yazıda Osmanlı’nın son yıllarının en önemli yazar ve gazetecilerinden olan Misak Koçunyan’ın, Midhat Efendi’nin vefatının ardından 1912’nin Aralık ayında kaleme aldığı Ermenice anma yazısını, tam da söz ettiğim bağlamda, yakın okumayı deneyeceğim.

1863 Halep doğumlu Koçunyan, 1880’lerin ortasında İstanbul’a yerleşmiş uzun ve canlı bir gazetecilik kariyerini 1913’teki vefatına kadar sürdürmüş. Ermenice ve Türkçe basında Hayrenik, Nor Tar, Arevelyan Mamul, Manzume-i Efkâr, Sabah, ve Masis gibi pek çok farklı gazetede çalışmış. Ama bugün onu en çok 1908’te kardeşi Sarkis ile birlikte kurduğu Jamanak gazetesi vesilesiyle hatırlıyoruz. Gazete bugün de yayın hayatına devam ediyor ve bu uzun-yaşarlığı ile Osmanlı-Türkiye basın tarihinde benzersiz bir yere sahip.

Sevan Değirmenciyan, Koçunyan’ın 1908-1913’te Jamanak’ta yazdığı makaleleri Orvan Mdadzumner (Günlük Düşünceler) adıyla 2014 senesinde derleyip yayımlamıştı. Osmanlı’nın ve İstanbul’un bu hem karışıklık hem de zenginlik bakımından eşsiz yıllarına ışık tutan söz konusu yazıların en ilginçlerinden biri de işte Koçunyan’ın Ahmet Midhat Efendi’nin vefatından sonra kaleme aldığı metin.1

Öncelikle şunu söylemek gerek: Türkçe ve Ermenice edebiyat âlemlerinin dönem içinde birbirlerine nispeten kapalı kaldığı fikri araştırmacılar arasında oldukça yaygın. Örneğin Ermeniceden Türkçeye dikkat çekici bir tercüme faaliyeti ancak II. Meşrutiyet sonrasında gerçekleşiyor.2 Öte yandan, Ermeni harflerini öğrenip Ermeni harfli Türkçe yayınları takip ettiğini bildiğimiz (ya da en azından tahmin ettiğimiz) Müslüman münevverler varsa da sayıca fazla değiller. Ermeniler tarafına baktığımızda ise aslında ciddi bir asimetri olduğunu görüyoruz. Zira Ermenilerin önemli bir kısmı Türkçe biliyor ve üstüne Ermeni harfli Türkçede ciddi ve hacimli bir yayın geleneği var.3 Amma velakin Türkçeye bu doğal yakınlığa rağmen Türkçeden Ermeniceye tercüme ya da Ermenicede Türkçe edebiyat üzerine yayın sayısı da çok az görünüyor. Dolayısıyla yüzeyden bakıldığında yan yana yaşayan iki milletin edebiyatlarının birbirlerine derinlemesine temas etmeden geliştikleri saptaması yabana atılır durmuyor. İşte Koçunyan’ın yazısı nispeten kaba izlenimlere dayanan bu tabloyu yeniden düşünmek için özellikle önemli. Şimdi metne daha yakından bakalım.

Makalenin aslında iki temel meselesi var. Bir yandan Koçunyan elbette Ahmet Midhat’ı anıyor. Onun nasıl vefat ettiğini anlatıyor, 70 yaşındaki yazarın son günlerini tasvir edip derin üzüntüsünü ifade ediyor. Dikkat çekici bir hürmet ve apaçık bir hayranlıkla yapıyor bunu. Öte yandan yazının diğer bölümünde Midhat Efendi’yle karşılaştırarak Osmanlı Ermenilerininin kültürel-edebi üretimini eleştiriyor. Bu bağlamda yazının hem başlığı ve açılış cümlesi olan ifade manidar: “Gerçekten büyük adam var mı bizde?” Yazı ilerledikçe Koçunyan’ın kafasındaki büyük adam timsalinin Midhat Efendi olduğunu ve benzer bir münevver-müellif tipinin Ermenilerde olmadığına hayıflandığını anlıyoruz!

Koçunyan’a göre Midhat Efendi’yi benzersiz kılan (ve benim de bu yazıyı yazmama neden olan) şaşırtıcı bir niteliği var: Onun Ermeni basını tarafından “kucaklanmış” olması. Garabed Panosyan’ın Manzume-i Efkâr’da, Garabed Ütücüyan’ın Masis’te, Madteos Mamuryan’ın Arevelyan Mamul’de Ahmet Midhat’a kapıları sonuna kadar açtıklarını söylüyor Jamanak banisi. Bu önemli ve ilginç bir bilgi. Ahmet Midhat Efendi’nin eserlerinin bazılarının (en başta Felatun Bey ve Rakım Efendi olmak üzere) Ermeni harfli Türkçe olarak tefrika edildiğini ve yazarın bir Ermeni okur kitlesi olduğunu biliyoruz. Hatta bizzat kendisi (kendisinin kahramanı olduğu!) Müşahedat romanında söz konusu durumu Ermeni bir roman kahramanına söyletiyor (Osmanlı romanının en tatlı sahnelerinden biri olsa gerek bu). Ama Koçunyan’ın ifade ettiği bundan çok daha fazlasına işaret eder gibi duruyor. Sadece Ermeni harfli Türkçe değil, Ermenice basında da Ahmet Midhat Efendi kendine bir alan açmış görünüyor bu sözlere bakıldığında.4 Maalesef Koçunyan söz konusu saptamanın ayrıntısına girmiyor.

Peki Midhat’ı dikkate değer kılan diğer özellikler neler? Koçunyan, ilk başta onun benzeri zor bulunur üretkenliğinin üzerinde duruyor. Tek başına farklı dallarda 200’den fazla eser üretmiş bir yazarla karşı karşıya olduğumuzun altını sıkı sıkıya çiziyor. Öte yandan “öğretici ve okunası” bir yazar o. Burada Midhat’ın yer yer eleştirilen (ve bazen eleştirmenler tarafından küçümsenen) “halkı terbiye etme ve aydınlatma” tavrına Koçunyan’ın büyük muhabbetle baktığını görüyoruz. Bu uğurda onun halkın anlayacağı bir dil ve üslup geliştirmiş ve konularını halkın “gerçek” hayatından alan eserler yazmış olmasını kuvvetle takdir ediyor. Ve bu “gerçek”i anlatma tavrı, Midhat Efendi’nin eserlerini Osmanlı İmparatorluğu bağlamında özel kılıyor:

“Romanlarından çoğu hakikaten gerçek hayatı temsil ederler ve böylece sadece Türkler değil Ermeniler, Rumlar ve başka komşu milletler de sık sık onun sahnesinde var olurlar” (s. 441).

Hakikaten Ahmet Midhat Efendi okurları, Osmanlı’nın çoğulluğunu edebiyatta temsil etmede, onun çağdaşlarından daha farklı bir tavra sahip olduğunu teslim edeceklerdir.5 Koçunyan’ın sözleri Ermeni okuryazarların da Ahmet Midhat’ın nispeten ana damardan ayrılmış tavrının farkında olduklarını ve takdir ettiklerini gösteriyor.

İşte Koçunyan Ermeni münevverler ve müellifler arasında böyle bir üretken, halkçı ve memleketin diğer unsurlarına açılabilen “büyük adam”ların yokluğundan şikâyetçi. Midhat’ı kucaklayan gazetelerdeki yayıncı-yazarları Midhat’la karşılaştırarak ve tek tek değerlendirerek onların nasıl Ahmet Midhat olamadıklarını gösteriyor! Panosyan’dan, Ütücüyan’dan, Ayvadyan’dan, Khocasaryan’dan ve hatta meşhur Mamuryan’dan geleceğe, yeni nesillere pek bir şey kalmadığını, kalmayacağını iddia ediyor. Kendisinin sözleriyle, “doğrusu, bu karşılaştırma çok acı” (439). Dönemin Ermeni edebiyatını ve basın-yayın faaliyetini tanıyanlar için bu ifadeler acımasız görünebilir ama Koçunyan kendi yorumundan oldukça emin.

Yazının son paragrafı Ahmet Midhat’ın Ermenilerle ilişkisi üzerine, biraz da minnetle sarmalanmış ifadelerle dolu: “Müteveffa Midhat Efendi ziyadesiyle Ermeni-dostu idi ve Ermenileri müdafaa etmek fırsatı ortaya çıktığında kalemini sık sık devreye sokardı,” diyor Koçunyan. Devamında onun Ermeni dostlarından, öğretmenlerinden dem vuruyor, muhabbetli ilişki içinde bulunduğu Ermenileri anıyor. Buna bakarak, Koçunyan’ın kafasındaki “büyüklük” fikrinin kendi milletinin sınırlarını aşmakla ilişkili olduğunun bir kez daha altını çizelim.  

Elbette ömrünün son yıllarında, özellikle II. Meşrutiyet’in ertesinde Ahmet Midhat Efendi eski şöhretinde ve kuvvetinde değildi. Bazı dokundurmalardan Koçunyan’ın da bunun farkında olduğunu ve teessüfle karşıladığını görüyoruz. Ama netice itibariyle Koçunyan’ın bu “büyük adam”ın vefatından sonra kaleme aldığı yazı, Osmanlı modern edebiyatının belki de en önemli kalemi olan Ahmet Midhat Efendi’de sadece Türkçe âleme bakarak gördüğümüzden daha büyük bir hazine olduğunu bize fısıldıyor.

Ne mutlu bu hazineyi keşfedecek araştırmacıya!  

MEHMET FATİH USLU

1 Yazının tam künyesi şöyle: Misak Koçunyan. “İrabes Medz Mart Unink Mer Meç?” Orvan Mdadzumner (1908-1913) içinde. Haz. Sevan Değirmenciyan. İstanbul: Jamanak Yayınları, 2014: 439-443.

2 Bu konuda ayrıntılı bilgi için şu yayımlanmamış teze bakılabilir. Sena Şen. Between Brotherhood and Hostility: Cultural Encounters between Armenian and Turkish Communities in the Ottoman Empire: 1908-1914. İstanbul Şehir Üniversitesi. Kültürel Çalışmalar Programı. 2017.

3 Konu hakkında ayrıntılı bilgi için ilgili okur Murat Cankara’nın doktora tezine ve çeşitli makalelerine başvurabilir. Ama özellikle: “Rethinking Ottoman Cross-Cultural Encounters: Turks and the Armenian Alphabet.” Middle Eastern Studies 51/1: 1-16.

4 Manzume-i Efkâr Ermeni harfli Türkçe yayın yapan bir gazeteydi, diğer ikisi ise Ermenice.

5 Ahmet Midhat Efendi’deki gayrimüslim temsilleri için bkz. Fazıl Gökçek. Osmanlı Kapısında Büyümek. İstanbul: İletişim Yayınları, 2006.

Չորեքշաբթի, Հոկտեմբեր 28, 2020