ԱՐԵՒՄՏԱՀԱՅԵՐԷՆԻ ՃԱԿԱՏԱԳԻՐԸ

Լե­զուն ո­րով գրե­ցի երկ­րի ե­րե­սը քի­չեր
Կը կար­դա­յին զայն ար­դէն ու պակ­սե­ցան ա­նոնք ալ.
Հա­րիւր տա­րի ետք միայն իր այս ձե­ւով, այս սխալ
Կամ ճիշդ ձե­ւով ու հնչմամբ՝ լե­զուն ա­նուշ զոր խօ­սէր

Էին ա­նուշ տղաք­ներ, գու­ցէ խօ­սող չու­նե­նայ,
ՎԱ­ՀԱՆ ԹԷ­ՔԷԵԱՆ - 1942

Ար­դա­րա­ցուա՞ծ է ար­դեօք բա­նաս­տեղ­ծին կան­խա­գու­շա­կու­մը մեր լե­զուի ա­պա­գա­յին մա­սին՝ թէ հնա­րա­ւո­րու­թիւն­ներ կը մնան դեռ փրկե­լու մեր ոս­կեղ­նի­կը:

Մես­րո­պեան դա­րուն մեր եր­կի­րը բաժ­նուած է Բիւ­զանդ­իոն­ի եւ Պարս­կաս­տան­ի տի­րա­պետ­ութ­եանց ն­­երք­եւ. ա­մէն պատ­ճառ գ­­ոյ­ութ­իւն ուն­էր են­թադ­րե­լու որ օ­տար տ­­ի­րա­պետ­ութ­եան ն­­երք­եւ կրնար ա­պա­կա­նիլ կամ ան­հե­տա­նալ մեր ազ­գա­յին ինքն­ութ­իւն­ը: Դի­պուա՞ծ է­ր թէ՝ յա­տուկ դի­տում որ յա­ռա­ջա­ցուց, գո­յա­ցուց եւ կո­փե­ց այն վա­հա­նը, ո­րո­վ պի­տի պահ­պա­նէինք մեր ազ­գա­յին ինք­նու­թի­ւնը - Մե­սրո­պ Մաշ­տոց ստեղ­ծե­ց հա­յո­ց այ­բու­բե­նը մեր ազ­գի­ն միաս­նու­թի­ւնը զօդող եւ ա­նոր ա­պա­գան ե­րաշ­խա­ւո­րո­ղ գոր­ծօ­նը­: Հե­տե­ւա­բար ի զուր տե­ղը չէ որ Մաշ­տո­ցի եւ մեր թարգ­մա­նիչ­նե­րու վաս­տա­կը սրբա­ցուած ե­ն մեր պատ­մու­թե­ան մէ­ջ:

Այն­քան երկ­րա­շարժ­նե­րէ­ն ու տե­ղա­շարժ­նե­րէ­ն ետք, այդ լե­զուն հա­սած է մեր դա­րուն ա­նա­ղարտ:

Հարց է սա­կայն, թէ ի՞նչ պի­տի ը­նե­նք մենք այդ լե­զուո­վ. ի՞նչ են մեր հնա­րա­ւո­րու­թի­ւննե­րը զայն պահ­պա­նե­լու եւ փո­խան­ցե­լու ա­պա­գայ սե­րունդ­նե­րուն:

Հար­ցը միայն ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նի մա­սի­ն չէ. ա­րե­ւե­լա­հա­յե­րէ­նն ալ ու­նի իր տագ­նա­պը, իր ճա­կա­տագ­րի հար­ցա­կա­նը­: Մա­մու­լի լե­զուն, ինչ­պէ­ս նաե­ւ պե­տա­կան լե­զուն ուղ­ղա­կի բար­բա­րո­սու­թի­ւն մըն է Մես­րո­պի ժա­ռան­գու­թե­ան հան­դէ­պ: Հար­ցը միայն օ­տար բա­ռե­րու ան­հար­կի օգ­տա­գործ­ման մա­սին չէ, այլ շա­րադ­րու­թե­ան ու լե­զուամ­տա­ծո­ղու­թե­ան մա­սին. ռու­սե­րէ­ն կը մտա­ծե­ն ու հա­յե­րէ­ն կը խօ­սի­ն ու կը գրեն՝ աղ­ճա­տե­լո­վ ու դի­մա­զե­ղծե­լո­վ մեր լե­զուն, զո­ր յա­ճախ ալ զայն նա­խան­ձախնդ­րու­թե­ա՜մբ կը հռչա­կեն պե­տա­կան լե­զու­: Մաս­նա­ւո­րա­բար ան­հասկ­նա­լի կը մնայ մէկ պա­րա­գայ - ին­չո՞ւ այն­քան հեշ­տու­թեամբ փո­խա­ռում­ներ կը կա­տա­րուին օ­տար լե­զու­նե­րէ՝ ան­տե­սել­ով ա­րեւմ­տա­հա­յեր­է­նի հա­րու­ստ բա­ռա­գան­ձը:

Ան­կա­խու­թեան ա­ռա­ջին տա­րին­ե­րու­ն խա­չակ­րու­թիւն մը սկսած էր լե­զու­ի աղ­ճա­տու­մին դէմ՝ գլխա­ւո­րու­թեամբ Ռա­ֆա­յէլ Իշ­խա­նեա­նի, որ սկսած էր նաեւ դա­սա­կան ու­ղղագ­րու­թեամբ հրա­տա­րա­կել «Ուր­բաթ» ա­նուա­նուած իր թեր­թը: Իշ­խա­նեա­նի մը մո­լեռ­անդ մաք­րա­սի­րու­թիւ­նը շատ հա­ւա­նա­բար հակա­դարձ մը յա­ռա­ջա­ցու­ց մա­մու­լի ու գրա­կա­նու­թեա­ն մէջ­՝ կար­ծէք դի­տու­մնա­ւոր կեր­պով մոր­թա­տե­լու հա­մար լե­զու­ն, ինչ­պէս հա­կա­դար­ձու­թիւ­ն մը ստեղ­ծած էր ա­տե­նին մեր Մխի­թա­րեան հայ­րե­րու լե­զու­ա­կան մաք­րու­թիւ­նը:­

Թա­տեր­ա­գիր եւ քա­ղա­քա­կան մեկ­նա­բան Ճոր­ճ Պեր­նարտ Շօ դի­պու­կ պատ­կե­րով մը բնո­րոշ­ած է անգ­լիա­ցի­ներ­ու եւ ա­մե­րիկ­ա­ցի­ներ­ու տար­բե­րու­թիւ­նը ը­սել­ով. «անգ­լիա­ցի­ներ­ն ու ա­մե­րիկ­ա­ցի­ներ­ը միեւ­նոյն ժո­ղով­ուրդն են­՝ բաժ­նուած միե­ւնոյն լե­զու­ով». նոյ­նը չէ՞ նաեւ բա­ժա­նու­մը ա­րեւմ­տա­հա­յոց եւ ա­րեւե­լա­հա­յոց։­

«Կը նա­հան­ջէ լե­զու­ն, կը նա­հան­ջէ լե­զու­ն» ող­բա­ցած էր Շահ­նու­ր 1920-ա­կան թուա­կան­ներ­ու: Այ­սօ­րուան ող­բեր­գու­թիւ­նը այն է, որ ալ ող­բա­ցող չկայ այդ ող­բեր­գու­թեան դի­մաց:

Դպրոց­ներ­ու փա­կու­մը դեռ վեր­ջին օ­ղակն է այդ ող­բեր­գու­թեան. դպրոց­ներ­ու դռնե­րը բաց պա­հե­լէ եւ ա­շա­կեր­տնե­րը հա­ւա­քե­լէ ա­ռաջ պէտք է պատ­րաս­տուին լե­զու­ի ու­սու­ցման ար­դիա­կան դա­սա­գիր­քեր ու պատ­րաս­տուին հայ լե­զու­ի ու­սու­ցիչ­ներ - ան­ցեա­լին, սո­վետ­ա­կան շրջա­նին ու­սու­ցիչ­ներ­ու վե­րա­պատ­րաստ­ման ծրա­գիր­ներ­ն ու դա­սա­գիր­քե­րու պատ­րաս­տու­թիւ­նը ան­բա­ւա­րար կի­սա­մի­ջոց­ներ հան­դի­սա­ցան:

Այ­սօր հայ դա­տի օ­րին­ա­կան պաշտ­պա­նը ան­կախ Հա­յաս­տանն է. նոյն­պէս նաեւ­՝ հայ լե­զու­ին՝ ա­րեւմ­տա­հայ թէ ա­րե­ւել­ա­հայ:

Ա­րե­ւել­ա­հայ ար­դի ուղ­ղագ­րու­թեա­ն որ­դեգ­րու­մը ամ­բող­ջու­թեա­մբ սո­վետ­ի վզին փաթ­թել­ը այդ­քան ալ ճիշ­դ չէ. Մա­նու­կ Ա­բե­ղեա­ն դեռ 1900-ա­կան թուա­կան­ներ­ուն Ս. Էջ­միա­ծնի «Ա­րա­րատ» պար­բե­րա­թեր­թին մէջ կա­տա­րած էր իր նա­խա­փոր­ձե­րը, ո­րոն­ք ի վեր­ջոյ որ­դեգ­րու­ե­ցան 1922­­-ի տեք­րէթ­ով: Ինչ որ տեք­րէթ­ով մէկ օրու­ան մէջ օ­րէն­ք դար­ձաւ՝ կա­րել­ի չէ նման տեք­րէթ­ով ալ մէկ օ­րէն շրջել ապրուած եւ ամ­րագ­րու­ած իր­ա­կա­նու­թիւն մը:

Այ­սօր դա­սա­կան ու սո­վետ­ա­կան ուղ­ղագ­րու­թեա­նց մա­սին կը վի­ճին­ք՝ երբ լե­զու­ն ին­քը ձեռ­քէ կ՚ել­լէ:

Կիւլ­պէն­կեան հիմ­նար­կու­թիւ­նը ող­ջու­նե­լի նա­խա­ձեռ­նու­թիւ­նը վեր­ցու­ցած է պահ­պա­նե­լու եւ տե­ւա­կա­նաց­նել­ու ա­րեւմ­տա­հայ լե­զու­ն, գրա­կա­նու­թիւ­նը եւ մշա­կոյ­թը: Բնա­կա­նա­բար կա­րե­լի չ­­է ար­դիւն­քներ սպա­սել մէկ օ­րէն միւ­սը. մա­նա­ւանդ որ մաս­նա­կից­նե­րու ձեռն­հա­սութ­եան մա­սին տուեալ­ներ ալ հրա­պա­րա­կուա­ծ չեն: Սա­կայն այդ վիթ­խա­րի գոր­ծը հ­­իմ­նար­կու­թեան մը կամ միակ կազ­մա­կեր­պութ­եան մը տ­­ա­րո­ղութ­ե­նէն շատ ան­դին կ՚անց­նի որ­քան ալ ազ­նիւ ըլ­լան դի­տա­ւո­րութ­իւն­նե­րը­: Վեր­ջերս հա­լէ­պա­հա­յե­րու կող­մէ ն­­ա­խա­ձեռն­ուծ քննար­կում­ը Ե­րե­ւա­նի մէջ - ՀԲԸՄ-ի հո­վա­նա­ւո­րու­թեամբ - լուրջ բայց եզ­ա­կի ե­րե­ւոյ­թ մըն է­ր՝ խնդ­րի մը մ­­ա­սին որ հա­մազ­գա­յին զօ­րաշ­արժ կ՚են­թադ­րէ:

Գոր­ծը պե­տա­կան չա­փա­նի­շե­րով ի­րա­կա­նա­ցուե­լիք նա­խա­ձեռ­նու­թի­ւն կ­՚են­թա­դրէ: Իր ա­կա­դե­միա­յով, լե­զուաբ­ան­նե­րու հ­­ոյ­լո­վ եւ հա­մալ­սա­րան­նե­րով հան­դերձ Հա­յաս­տա­նի պե­տութ­իւ­նը կա­րծէք քա­ղա- քա­կա­նու­թիւն մը չու­նի լե­զուի մա­քրազտ­ման, զար­գաց­ման ու պ­­ահ­պան­ման մա­սին՝ նոյ­նինքն ա­րե­ւել­ա­հա­յե­րէն­ը փրկե­լու՝ ուր մնաց որ նաեւ մտա­հո­գուի ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէն­ի ճա­կա­տագ­րով:

­Որ­քան տե­ղեա­կ ենք՝ ամ­բողջ Հա­յաս­տա­նի մէ­ջ մէկ դպրոց գո­յու­թի­ւն ու­նի ու­ր դա­սա­ւան­դու­թի­ւն­­նե­րը կը կ­­ա­տա­րուին ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէն­ով: Ե­րա­նի հե­րք­­ող ի­րա­կա­նու­թի­ւն մը յայտ­նուեր­:

Միւս կող­մէ հա­մալ­սա­րան­նե­րը անդ­րա­դար­ձած են թէ ա­ռանց գրա­բա­րի գի­տու­թե­ան եւ օգ­տա­գործ­ման կա­րե­լի չէ մե­րի­նին նման ճկուն լե­զու մ­­ը հա­րստաց­նել ե­ւ քե­րակ­ա­նու­թեան վեր­լու­ծում կա­տա­րել:

Ճիշդ է թէ ա­բե­ղեա­նա­կան ուղ­ղագ­րու­թիւ­նը­, մես­րո­պեա­ն հն­չու­նա­յին ար­ժէք­նե­րու պահ­պա­նու­թեամբ կ՚ե­րաշ­խա­ւո­րէ ու­ղղագ­րա­կան ճշդու­թի­ւն­­ը սա­կայն միւս կող­մէ կա­լան­քի տա­կ կ­՚առ­նէ նոր բա­ռա­կեր­տու­մի հն­­ա­րա­ւո­րու­թիւ­նը, ո­ր կեն­սա­կան է ա­ճող եւ քա­ղա­քակր­թու­թե­ան հետ քայլ պա­հող ժո­ղով­ուր­դի մը հա­մար: Մար­դիկ ո­րոնք ան­ծա­նօթ ե­ն գ­րա­բա­րին, կամ՝ ա­րեւմ­տա­հայ ուղ­ղագ­րու­թեան՝ ան­կա­րել­իութ­եան առ­ջեւ պի­տի գտ­­նուին ն­­որ բա­ռա­կեր­տում­ներ կա­տա­րե­լու, բարդ կամ բար­դա­ցող բա­ռեր կեր­տե­լու՝ զար­գա­ցող ճ­­ար­տա­րա­րուես­տի­ն հա­մար: Այդ պատ­ճա­ռով ալ ճիշդ ճա­նա­պար­հը կը մնայ օ­տար բա­ռե­րու փ­­ո­խառ­ու­թի­ւն­­ը որ ո­րոշ պա­րա­գա­նե­րուն թոյ­լատ­րե­լի ու ըն­դու­նե­լի պի­տի ըլ­լայ:

Հայ դպրոց­նե­րը կը փա­կուին­՝ ո­րով­հե­տե­ւ ծախ­սա­լից են. սա­կայն, հայ լե­զուի պահ­պա­նու­թե­նէն ա­ւե­լի թանկ բան գո­յու­թիւն ու­նի՞ ո­ր մեր հ­­ա­սա­րա­կա­կան պիւտ­ճէ­նե­րը ա­նոնց հա­մար վե­րապ­ա­հենք:

Ա­ռանց կա­տա­րուող լ­­եզ­ուա­կան ու­սուցմ­ան ծրա­գիր­նե­րը (virtual school) տա­կա­ւին կը գտնուին ի­րենց սկզբնա­ւո­րու­թեան. սա­կայն լեզ­ուի հա­մաշ­խար­հա­յին ու­սուց­ման, տա­րած­ման եւ պահ­պան­ման հա­մար խոստմ­նա­լի հե­ռա­նկար­ներ կ­­ը պա­րու­նա­կեն:

Ա­տենն է որ տէ­րը կա­նգնինք մեր լե­զուին ա­րե­ւե­լա­հայ թէ ար­եւմտ­ա­հայ ճիւ­ղե­րով­, բայց մա­նա­ւանդ տէր պէտք է կանգ­նի ան­որ պ­­ե­տու­թիւ­նը, ա­յլա­պէս՝ «հա­րիւր տա­րի վե­րջ ... գու­ցէ խօ­սո­ղ չու­նե­նայ­»:

Խմբագրական «Պայքար»ի, Պոսթոն