ՌՈՒԲԷՆ ՄԵԼՔՈՆԵԱՆ. «ԱՅՍՕՐ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՄԷՋ ՓՆՏՌՈՒԱԾ ՄԱՍՆԱԳԻՏՈՒԹԻՒՆ Է ԱՐԵՒԵԼԱԳԻՏՈՒԹԻՒՆԸ

Ծաղկաձորեան հանգստեան օր մըն էր (2015) ու երեկոյեան Talk Show-ին կը մասնակցէր Ռուբէն Մելքոնեան: Զրոյցի նիւթը բնականաբար Թուրքիոյ զարգացումներն էին, որոնց մասին բացի համոզիչ եւ հասկնալի բացատրութիւններ տալէ, Մելքոնեան իր գիտնականի հմուտ տեսակէտներով կը յաջողէր լռութեան մատնել իր ընդդիմախօսը եւ ակնդիրի մտքին մէջ ներդաշնակ կերպով «տեղաւորել» իր գաղափարները: Կան մասնագէտներ, լեզուաբաններ, մտաւորականներ ու գրողներ, որոնք լաւ կը տիրապետեն իրենց նիւթին, սակայն մարդկային շփումներու, պարզութեան եւ անկեղծութեան առումներով կը զիջին իրենց մասնագէտի «վարկ»ին առջեւ: Մելքոնեան սակայն անոնցմէ է, որ երկու առումներով ալ արժանաւոր անձնաւորութիւն մըն է: Կրնաս հետը համաձայն չըլլալ, բայց պարտաւոր ես լսել անոր կշռադատուած տեսակէտները: Կրնաս անոր խօսքերուն հետ համակարծիք չըլլալ, սակայն անպայման կ՚ուզես մինչեւ վերջ լսել անոր տուեալ նիւթի մը վերաբերեալ ունեցած մօտեցումները: Ան յուրախութիւն զինք մօտէն ու հեռուէն ճանչցողներու մեծ թիւով «համակիրներ»ուն՝ վերջերս ընտրուեցաւ վերատեսուչ (տեքան) Երեւանի Պետական համալսարանի Արեւելագիտութեան բաժանմունքին: Թերթս այդ առթիւ ալ յատուկ լրատուութիւն մը կատարելով՝ անդրադարձաւ այս կարեւոր յաջողութեան: Աւելի վերջ այցելեցի Պրն. Մելքոնեանի գրասենակը ու ԺԱՄԱՆԱԿ-ի համար կատարեցի հետեւեալ հարցազրոյցը:

*

-Պր. Մելքոնեան՝ Հայաստանի մէջ թրքագիտութիւնը «ընդունուած» ոլորտ մը չէ: Ինչպէս պատահեցաւ, որ յայտնուիք այդպիսի ոչ այդքան «համակրելի» մասնագիտութեան մը մէջ:

-Այս հարցին պատասխանելու համար երկու մասի կ՚ուզեմ բաժնել պատասխանս. հասարակական եւ մասնագիտական: Այն օրերուն, երբ ես դեռ ուսանող էի, մեր հասարակութեան մօտ շատ զարմանքով ընդունուած էին թրքերէն, Թուրքիա, թրքագէտ բառերը: Որովհետեւ դարերէ ի վեր կուտակուած հարցեր կային: Սակայն մեր հասարակութեան մէջ կար խաւ մը, որ Հայաստան տեղափոխուած էր Թուրքիայէն կամ Սուրիայէն ու անոնք կը տիրապետէին թրքերէնին: Կար նաեւ խաւ, որ ծանօթ էր թրքական խոհանոցին. այդ խաւին համար ալ թրքերէն լսելը կամ գիտնալը մեծ խնդիր մը չէր:

Կարեւոր է յիշել, թէ արեւելագիտութիւնը, որպէս մասնագիտական կրթութիւն առաջին անգամ երեւան եկած է 18-րդ դարուն ռուսական կայսրութեան մէջ եւ զարգացած է այնտեղ, ուր հայ մասնագէտները մեծ դեր ունեցած են: Մեծաթիւ հայ մասնագէտներ Ռուսաստան տեղափոխելով յաջողեցան հիմը դնել արեւելագիտութեան եւ աւելի ուշ կայսրութեան անմիջական միջամտութեամբ հիմնադրուեցաւ ռուսական կայսրութեան արեւելագիտութեան հիմնական կեդրոնը՝ Լազարեան Ճեմարանը (1815), որուն հիմնական մասնագիտութիւններէն մէկն էր թրքագիտութիւնը:

Ինծի համար շատ հետաքրքրական էր ուսումնասիրել հայ-թրքական կնճռոտ յարաբերութիւնները, ընդհանուր պատմութիւնը: Այդ մասին ես լսած էի ընտանիքէս ներս: Արմատներս կու գան Մուշ քաղաքէն: Մօրս նախնիները Մուշէն գաղթած են Սուրիա, իսկ հօրս կողմը եղած են Մերսինէն: Փոքր տարիքէս ընտանիքէս ներս լսած եմ թրքերէն. այսօր նաեւ ունիմ բարեկամներ, որոնք կ՚ապրին Պոլսոյ մէջ: Անոնցմէ են Փաչաճեանները, որոնց մէկ որդին յայտնի ծաղրանկարիչ Սարգիս Փաչաճեանն է: Համալսարան ընդունուելուս ատեն հնարաւորութիւն ունէի ընտրելու տարբեր մասնագիտութիւն, բայց ես արդէն կողմնորոշուած էի եւ կ՚ուզէի ուսումնառութիւնս շարունակել որպէս թըր-քագէտ, մեկնելով այն իրողութենէն, որ մեր տարածքաշրջանի ամենակարեւոր մասնագիտութիւններէն մէկն է, անկախ բոլոր քաղաքական խնդիրներէն: Երբ մենք կ՚ըսենք թրքագէտ հայ մասնագէտի մը համար, մենք ակնարկած չենք ըլլար թրքական պատմութեան, գրականութեան, մշակոյթին կամ լեզուին միայն՝ այլ նաեւ ակնարկած կ՚ըլլանք հայկական ներկայութեան Թուրքիոյ անցեալին եւ ներկային մէջ: Ու անկեղծ ըլլլալու համար կ՚ուզեմ ըսել, որ եթէ անգամ մը եւս ընտրութեան առիթ ունենամ, նոյնպէս պիտի ընտրեմ նոյն մասնագիտութիւնը:

-Նշեցիք այն հանգամանքները, որոնք «պատած» են ձեր մասնագիտութիւնը: Ի՞նչ փոխուած է այսօր այդ առումով: Այսինքն՝ երէկ առկայ մօտեցումները ի զօրո՞ւ են տակաւին:

-Անկախ քաղաքական կողմնորոշումներէն, այս մասնագիտութիւնը ունենալ ցանկացողներու թիւը այսօր կրկնակի դարձած է, աւելի քան իմ ուսանողական տարիները, համացանցի կամ գիրքերու ստեղծած լայնածաւալ հնարաւորութեանց պատճառով: Այսօր Հայաստանի մէջ արեւելագիտութիւնը կը համարուի ամենէն նախընտրուած մասնագիտութիւններէն մին: Ու պատահական չէ, որ այսօր մեր շրջանաւարտները բաւականին լաւ դիրքեր ունին թէ՛ քաղաքական, թէ՛ հասարակական մակարդակի վրայ: Մասնագիտութիւնը առիթ կու տայ աւելի խորաթափանց հայեացքով նայիլ հարցերուն, որովհետեւ տուեալ անձը աւելի խորունկ կերպով ընկալած կ՚ըլլայ տուեալ երկրի (այս պարագային՝ Թուրքիոյ) լեզուն, պատմութիւնը, մշակոյթը, դաւանանքը եւ այլն. օրինակ՝ հնարաւոր չէ ըլլալ թրքագէտ առանց գիտնալու Օսմանեան կայսրութեան մասին:

-Օրերս գրեթէ միաձայնութեամբ ընտրուեցաք Երեւանի Պետական համալսարանի Արեւելագիտական բաժնի վարիչ: Ինչպէ՞ս կը գնահատէք այս ձեռքբերումը եւ ի՞նչ են ձեր ծրագիրները կապուած այս հիմնարկին:

-Նախ կ՚ուզեմ ըսել, որ Երեւանի Պետական համալսարանի Արեւելագիտութեան ֆաքիւլթէի նախկին ղեկավարները մեծ դեր ունեցած են այսօր առկայ դրական մթնոլորտի ձեւաւորման մէջ: Մեր հիմնարկը ստեղծուած է 1968 թուականին եւ այս տարի պիտի նշենք անոր հիմնադրութեան 50-ամեակը: Անցնող տարիներու ընթացքին հիմնարկը հասցուցած է մեծ թիւով մասնագէտներ, որոնք գործած են որպէս արտաքին գործիչներ, դեսպաններ եւ այլն:

Ու նաեւ հիմնարկին մէջ իրենց ուսումը ստացածներէն շատեր, ինչպէս վերը ըսի, այսօր կը գտնուին բաւական պատկառելի պաշտօններու վրայ: Օրինակներ տալու համար յիշեմ Վարդան Օսկանեանը՝ Իրանագիտութեան ամպիոնի վարիչ, Հայկ Քոչարեանը՝ Արաբագիտութեան ամպիոնի վարիչ եւ շատ ուրիշներ: Մեր նախկին ղեկավարը՝ Գուրգէն Մելիքեանը ստեղծած էր այնպիսի իրավիճակ, որուն շնորհիւ սերնդափոխութիւնը կը կատարուէր բնական հունով մը եւ այդ պաշտօնին համար թեկնածութիւնս ալ կը բխէր առողջ սերնդափոխութեան տրամաբանութենէն: Անշուշտ այդ փաստին վրայ պէտք է աւելցնել հաւաքական աշխատանք տանելու մեր ճիգերը ու նաեւ միասին իրականացնելու պատրաստուածութիւնը զանազան ծրագիրներ, որոնց մէջ կարեւոր տեղ կը գրաւէ հիմնարկի հիմնադրութեան 50-ամեակը: Չմոռնամ ըսել, որ այսօր Հայաստանի մէջ մենք արեւելագիտական հիմնական երեք կառոյցներ ունինք՝ Գիտութիւններու ազգային ակադեմիա, Արեւելագիտութեան կաճառ եւ Մատենադարան, ուր կայ արեւելեան ձեռագրերու հարուստ բաժին մը: Ու այս հաստատութիւններու միջեւ եղող համագործակցութեամբ պատրաստած ենք ամբողջական ծրագիր, որուն շնորհիւ նպատակ ունինք ստեղծել այնպիսի համակարգ, ուր ապագայ շրջանաւարտները ապահովագրուած ըլլան պահանջուած մասնագիտութեամբ ու նաեւ աշխատանքով:

-Այսօր մեր գրասեղանին դրած էք ձեր նոր հեղինակած աշխատութիւնը, թրքական գրականութեան պատմութեան նիւթով: Հատոր մը, որ մասնագիտական է եւ ընթերցողի դատին կը ներկայացնէ Թուրքիոյ մէջ ստեղծուած գրականութիւնը 20-ական թուականներէն մինչեւ մեր օրերը: Ինչո՞ւ ընտրեցիք այս նիւթը:

-Բացի անկէ, որ հրապարակած եմ Թուրքիոյ մասին մի քանի հատորներ՝ պարտիմ նշել, որ երկու տարի առաջ խումբ մը թրքագէտներով հեղինակեցինք «Թուրքիոյ Հանրապետութիւն» պատմութեան դասագիրքը, որ Հայաստանի Հանրապետութեան Կրթութեան նախարարութիւնը, որպէս դասագիրք հաստատած է բոլոր համալսարաններուն համար: Փաստացիօրէն Խորհրդային Միութեան տարածքի երկիրներուն մէջ ամենէն շատ Հայաստանի մէջ է, որ հրապարակուած են հատորներ նուիրուած՝ Թուրքիոյ կամ թրքագիտութեան նիւթերուն: Մեր հիմնարկի կարեւոր յատկութիւններէն մին է, որ Թուրքիոյ գրականութիւնը կը ներկայացնէ մասնագիտական մօտեցումներով: Իբր այդ ալ նախաձեռնեցինք պատրաստել դասագիրք մը, որ կ՚ընդգրկէ Հանրապետական շրջանը սկսեալ Քեմալական շարժումի տարիներէն, ներկայացնելով ստեղծագործութիւնները Եագուպ Քատրի Քարաօսմանօղլուի, որ կը համարուի Քեմալական շրջանի հիմնադիրներէն մին: Կան նաեւ բանաստեղծութեան մասին առանձին գլուխներ. Նազըմ Հիքմէթի, Օրհան Վելիի, հասնելով մինչեւ Օրհան Փամուք եւ այսօրուան գրականութեան յայտնի դէմքէրը:

Հայաստանի մէջ իր տեսակներու կարգին առաջինը կը համարուի սոյն դասագիրքը, որ ուսանողին կը ներկայացնէ թրքական գրականութիւնը՝ նպատակ ունենալով ուսանողին ծանօթացնել մեզի հարեւան երկրի գրականութեան կարեւորագոյն հատուածը, անշուշտ ատոր կողքին նոյնպէս ներկայացնելով Թուրքիոյ արդի պատմութիւնը: Այդ բոլորէն զատ կայ նաեւ գրական տարբեր դպրոցներու ծանօթանալու կարելիութիւն եւ սեղմ հայեացք մը նետելով մօտէն ճանչնալու տուեալ շրջանի Թուրքիոյ հասարակութեան քաղաքական կեանքին եւ ժողովուրդի մտածելակերպին: Այս դասագիրքը նաեւ օրակարգի վրայ կը բերէ մեր ուսանողներու գրասեղանին արդիական ոճով, հասանելի լեզուով եւ դիւրընկալելի մեթոտներով հատորներ հրապարակելու առաջնահերթութիւնը, այդպէսով լրացնելով դասագիրքերու առումով մեր ունեցած բացը:

Կ՚ուզեմ նաեւ ըսել, որ մեր հիմնարկին մէջ կը դասաւանդուին առարկաներ, որոնք կը վերաբերին Թուրքիոյ հայ համայնքին՝ պոլսահայերուն: Օրինակ, հայկական գաղթօճախին պատմութիւնը Օսմանեան կայսրութեան շրջանին, պոլսահայ մամուլը իր ստեղծումէն մինչեւ մեր օրերը, Պատրիարքարանին ու պատրիարքներուն դերը ու նաեւ պոլսահայ գրականութիւնը:

-Այլ հարցերու նկատմամբ այդքան զգացական չենք, որքան երբ կը խօսինք հայ-թրքական հարցին շուրջ, ոչ միայն հասարակութեան մօտ, այլ նաեւ մտաւորական խաւին մօտ եւս: Ձեր կարծիքով, ի՞նչ պէտք է ընել շարժելու «սառած» վիճակի մը մէջ գտնուող հայ-թրքական կնճռոտ սայլը:

-Շատ բարդ գործ է իր տեղէն շարժել այդ կնճռոտ սայլը: Եթէ հարցը երկու կողմերուն մօտ դիտենք, ապա նաեւ պարզ է, որ խնդիրը մեր մօտ աւելի դժուար է եւ այդ մէկը հետեւանքն է ցեղասպանութեան, անցեալի հետքերուն ու թուրք-հայկական բաւական ծանր յարաբերութիւններու ընդհանուր ճանապարհին: Խնդրի բարդութիւնը անշուշտ միայն հայերու մօտ չէ, այլ նաեւ թրքական կողմին մօտ: Օրինակ մը տալու համար յիշատակեմ, թուրք յայտնի զօրավար Քեազըմ Քարապեքիրը, որ իր բանակով հասած էր մինչեւ Կիւմրի: Ան իր յուշերուն մէջ գրած էր, թէ ինչպէս անընդհատ կ՚այցելէր դպրոցներ եւ կը պատմէր, թէ ինչպէս Հայաստանը ոչնչացուցած էր. «պէն Էրմէնիստանը նասլ եօք էթթիմ»: Ան իր յուշերու հատորին մէջ նաեւ գրած է, թէ ինչպէս թանգարանին յանձնած է որոշ իրեր, անոնց մէջ ըլլալով այն գրիչը, որով ստորագրած էր Աղեքսանդրապոլի պայմանագիրը, որուն միջոցով Հայաստանը դարձաւ փոքր երկիր մը: Ճիշդ այդ նոյն զգացմունքով ալ մեզի համար շատ թանկ են մեր յուշերը, ֆետայիներու իրերը, պատկերները, որոնք սրբութիւններ կը համարուին։ Երկու ժողովուրդներու մէջ բնականաբար կայ խոր թշնամութիւն, որ կը կարծեմ հնարաւոր է դարձնել բուժելի, միայն քաղաքական կամքի առկայութեան պարագային: Օրինակ՝ հրեաներն ու գերմանացիները, անգլիացիներն ու ֆրանսացիները դարեր շարունակ ջարդած են զիրար, բայց ես անձամբ խոր թշնամութիւն չեմ տեսած այդ երկիրներուն միջեւ։ Յարաբերութիւնները կը շարունակուին, հակառակ թարմ յուշերուն։ Իսկ շարունակուելու համար կարեւոր է, որ պետական մակարդակով ատելութեան հրետանին դադրի: Բնական է նաեւ, որ հասարակութեան մէջ եղող իւրաքանչիւր անհատ այդ առումով ալ ընելիք մը ունի: Օրինակ՝ երբ ես ուսանողներուս Թուրքիոյ պատմութիւնը կը ներկայացնեմ, չեմ կրնար չներկայացնել եւ շեշտը չդնել Թուրքիոյ խոցելի կողմերուն վրայ, բայց երբ կը ներկայացնեմ թրքական գրականութիւնը՝ կը փորձեմ առաւելագոյն չափով ապաքաղաքական ըլլալ: Ուսանողները կը փորձեն կարդալ գրողներու գործերը ոչ թէ որպէս թուրք գրողներ, այլ որպէս այլ մշակոյթի ստեղծագործութիւն. ինչպէս օրինակ՝ Օրհան Քեմալի հետաքրքրական եւ հաճելի գործերը: Ես վստահ եմ, որ այսօր Թուրքիոյ մէջ նոյնպէս կան նման մասնագէտներ, որոնք խորհուրդ կու տան իրենց ուսանողներուն կարդալ Չարենցը, Թումանեանը, Իսահակեանը եւ այլք: Եթէ դրական կողմերը տեսնենք, այդ թշնամական ոճը պէտք կը նուազի։ Բայց այդ մէկը երկկողմանի պէտք է ըլլայ: Այսօր Թուրքիոյ մէջ ալ դրական նշաններ կան եւ այդ մէկը զգալի կը դառնայ ամէն անգամ, երբ թուրք մտաւորականներ մեր հիմնարկը կ՚այցելեն:

-Անցեալ 19 Յունուարին լրացաւ Հրանդ Տինքի սպանութեան 11-րդ տարելիցը: Ի՞նչ կ՚ուզէք ըսել այդ առթիւ: Ի վերջոյ ո՞վ է Հրանդ Տինքը եւ ի՞նչ նշանակութիւն ունի անոր կերպարը ձեզի համար:

-Նահատակ Հրանդ Տինքի վերաբերեալ տեսակէտներս կ՚ամփոփեմ հետեւեալ կերպով: Առաջինը՝ որ Հրանդ Տինք մեծ դեր ունեցաւ հայ-թուրք հասարակութիւններու զիրար ճանչնալու տեսակէտէն: Իսկ եթէ ուզենք գրականութեան մասին խօսիլ, Տինք դիմեց Թուրքիոյ մտաւորականութեան եւ հարց տուաւ, թէ ինչո՞ւ թուրք գրողները Հայոց Եղեռնին նիւթին մասին անդրադարձ չեն ըներ:

Ըսեմ նաեւ, որ ես դէմ եմ Տինքը կուռք դարձնել, որովհետեւ մարդ - Հրանդ Տինք նոյնպէս ունէր թերութիւններ: Անշուշտ յարգանք ցուցաբերելով անոր թողած ժառանգութեան եւ յարգելով անոր յիշատակը, արթնութիւնը, դրական երեսակները եւ Թուրքիոյ մէջ խթանիչ ուժ մը դառնալը: Հրանդէն ետք է, որ մարդիկ սկսան հետաքրքրուիլ եւ ճանչնալ հայութիւնը:

Հրանդը կողմ էր երկխօսութեան եւ ու ջատագովն էր այն մտքին, որ Հայաստան եւ Թուրքիա, ինչպէս նաեւ հայութիւն եւ Թուրքիա իրենց միջեւ առկայ բոլոր հիմնահարցերը պէտք է լուծեն առանց երրորդ կողմի մը միջնորդութեան եւ այս տեսակէտը կարեւոր ու շահեկան մօտեցում մըն է:

-Քաջատեղեակ ենք, որ տարբեր առիթներով դուք եւս Պոլիս այցելած էք: Մասամբ ճանչնալով պոլսահայութիւնը՝ ի՞նչ կրնաք ըսել ԺԱՄԱՆԱԿ-ի ընթերցողներուն:

-Ինչպէս անցեալին, այսօր ալ Պոլիսը մեր մշակոյթի գանձարանին մէջ յատուկ նշանակութիւն ունեցող արժէքաւոր տեղ մըն է: Հոնկէ հասած են այնպիսի գործիչներ, որոնք ազդեցութիւն եւ ներդրում ունեցած են ոչ միայն համայնքին, այլ համահայկական գետնի վրայ: Ու վստահ եմ, որ այսօր ալ պոլսահայ տարբեր ոլորտի գործիչներ նոյն եռանդով կը շարունակեն իրենց առաքելութիւնը։ Ես Պոլիս գտնուած եմ ամիսով մը եւ այցելած եմ համայնքային կառոյցներ եւ միութիւններ: Նաեւ եղած եմ Տ. Մեսրոպ Արք. Մութաֆեանի հիւրը: Կրնամ վկայել, որ պոլսահայը զարգանալու ներքին ուժ եւ կարողութիւն ունի:

Իսկ ինչ կը վերաբերի ԺԱՄԱՆԱԿ օրաթերթին, անոր ընթերցողներուն կ՚ուզեմ ըսել, թէ ես ալ այդ թերթի ընթերցող եմ եւ կը մաղթեմ, որ թերթը անխափան կերպով շարունակէ իր դարաւոր գործը: Ու այդ առումով ալ հայալեզու ընթերցողներու թիւը ոչ թէ նուազի, այլ աւելնայ ու զարգանայ: Անշուշտ ես նկատի ունիմ այն մարդը, որ ամուր կառչած է ազգային լեզուին, մշակոյթին եւ կարող է դառնալ մէկը անոնցմէ, որ պիտի շարունակէ պոլսահայ համայնքի գրական մեծ ժառանգութիւնը:

ՍԱԳՕ ԱՐԵԱՆ

Երեւան