Յակոբ Պարոնեան. Հայու Երգիծական Հանճարը

1878-ին, նիւ­թա­կան դժո­ւա­րու­թեանց հե­տե­ւան­քով, ­Պա­րո­նեան դադ­րե­ցուց «Թատ­րոն»ի հրա­տա­րա­կու­թիւ­նը, բայց շա­րու­նա­կեց մշա­կել եր­գի­ծա­կան նոր գոր­ծեր, ո­րոնք լոյս տե­սան ա­տե­նի հայ մա­մու­լի է­ջե­րուն կամ ա­ռան­ձին պրակ­նե­րով։ ­Մին­չեւ 1884 եր­կա­րած այդ շրջա­նի կա­րե­ւո­րա­գոյն գոր­ծե­րէն ե­ղան «Պ­­տոյտ մը ­Պոլ­սոյ թա­ղե­րուն մէջ» եւ «Ծի­ծաղ» գոր­ծե­րը, ո­րոնք ­Պոլ­սոյ հայ կեան­քի եր­գի­ծա­կան քննա­դա­տու­թեան կող­քին՝ քա­ղա­քա­կան բուռն խա­րա­նու­մի են­թար­կե­ցին, այ­լա­բա­նա­կան պատ­կեր­նե­րով, օս­մա­նեան իշ­խա­նու­թեանց հա­կա­հայ քայ­լերն ու ճնշում­նե­րը։

1884-էն մին­չեւ 1888, ­Պա­րո­նեան ձեռ­նար­կեց «­Խի­կար» եր­գի­ծա­թեր­թի հրա­տա­րա­կու­թեան։ ­Հա­մի­տեան բռնա­կա­լու­թեան պայ­ման­նե­րուն մէջ, գրաքն­նու­թեան հետ ա­մէ­նօ­րեայ առ­ճա­կա­տու­մէն խու­սա­փե­լով, ­Պա­րո­նեան իր եր­գի­ծան­քին լու­սար­ձակ­նե­րը կեդ­րո­նա­ցուց հայ կեան­քի ըն­կե­րա­յին յո­ռի բար­քե­րուն, ան­հա­տա­կան եւ ըն­տա­նե­կան բա­րո­յա­կա­նի ան­կու­մին եւ ազ­գա­յին ա­ռողջ բնազդ­նե­րու խա­թար­ման ձաղ­կու­մին վրայ։

Ան­հա­մե­մա­տօ­րէն բուռն ե­ղաւ «­Խի­կար»ի սուր քննա­դա­տու­թեան ար­ժա­նա­ցած շրջա­նակ­նե­րուն հա­կազ­դե­ցու­թիւ­նը։ ­Թէեւ ոչ մէկ ուժ կրնար լռու­թեան մատ­նել ­Պա­րո­նեա­նի խայ­թող լե­զուն, բայց նիւ­թա­կան ճնշում­նե­րու տակ դար­ձեալ խա­փա­նո­ւե­ցաւ ­Պա­րո­նեա­նի հրա­պա­րա­կագ­րա­կան գոր­ծու­նէու­թիւ­նը եւ այս ան­գամ այ­լեւս ընդ­միշտ։ ­Նաեւ՝ նիւ­թա­պէս ծայր աս­տի­ճան անձ­կու­թեան մատ­նո­ւե­ցաւ հայ եր­գի­ծա­կան գրա­կա­նու­թեան հիմ­նա­դիրն ու վար­պե­տը։ ­Քայ­քա­յո­ւե­ցաւ ա­նոր ա­ռող­ջա­կան վի­ճա­կը։ ­Բայց ­Պա­րո­նեան շա­րու­նա­կեց նոր է­ջե­րով հարս­տաց­նել իր ժա­ռան­գու­թիւ­նը։

Հիւ­ծախ­տը իր ա­ւե­րը գոր­ծեց եւ, 1891-ի ­Յու­նիս 8-ին, շի­ջե­ցաւ հայ եր­գի­ծան­քի անլ­ռե­լի զան­գա­կա­տու­նը հնչեց­նող վար­պե­տը՝ սե­րունդ­նե­րուն ժա­ռանգ ձգե­լով իր սրա­տես ու խո­րա­թա­փանց հա­յեաց­քով լու­սար­ձա­կի տակ բե­րո­ւած ան­կորն­չե­լի ճշմար­տու­թիւն­ներ։

Ա­հա՛ հաս­կա­քաղ մը պա­րո­նեա­նա­կան ան­մո­ռա­նա­լի խայ­թոց­նե­րէն.-

- Դժ­բախ­տա­բար, մեր ազ­գին մէջ շա­տե­րու բարձ­րա­նա­լու գաղտ­նի­քը բնա­կան օ­րէն­քով միայն կը լու­ծո­ւի. Ծան­րե­րը միշտ գետ­նա­քարշ կը մնան ու թե­թեւ­նե­րը վեր կ­­՚ել­լեն:

- ­Մեծ ա­նո­ւանց ներ­քեւ յա­ճախ պզտիկ բա­ներ կը պա­հո­ւին:

- ­Շատ ան­գամ ո­չինչ չը­սող խօսք մը նշա­նա­ւոր մար­դու մը բեր­նէն ե­լած ըլ­լա­լուն հա­մար իբ­րեւ պատ­գամ կ՚ըն­դունո­ւի. եւ շատ ան­գամ նշա­նա­ւոր խօսք մը անն­շան մէ­կէ մը ը­սո­ւած ըլ­լա­լուն հա­մար կա­րե­ւո­րու­թեան չ­­՚առ­նո­ւիր:

- Ոս­կե­ղէն դա­րուն մէջ կա­թին քիչ մը ջուր կը խառ­նէին. տաս­նըին­նե­րորդ դա­րուն մէջ ջու­րին քիչ մը կաթ կը խառ­նեն:

- Կար ժա­մա­նակ մը, ուր խա­ւա­րը լու­սոյ դէմ կր կ­ռո­ւէր, տգի­տու­թիւ­նը գի­տու­թեան դէմ, ան­ցեալն ա­պառ­նիին դէմ, հրա­մա­յա­կա­նը սահ­մա­նա­կա­նին դէմ, մի­սը բան­ջա­րե­ղէ­նի դէմ… Իսկ հի­մա ան­ցան այն ժա­մա­նակ­նե­րը. ա­նոնք ան­ցեալ են, մենք՝ ա­պառ­նին, ա­նոնք խա­ւար են, մենք լոյս… ա­նոնք միս են, մենք բան­ջա­րե­ղէն, ա­նոնք վա­րունգ են, մենք՝ խնձոր…

- Ե­թէ այն ա­տեն դրամ ե­ղած ըլ­լար, Ա­դամ եւ Ե­ւան դրախ­տէն դուրս չէին ել­ներ. դրախ­տին դուռն կայ­նող պա­հա­պա­նին քա­նի մը դա­հե­կան կու տա­յին եւ մին­չեւ այ­սօր դրախ­տին մէջ կը մնա­յին։

- Ե­րի­տա­սար­դու­թեան մէջ սի­րե­լու հա­մար կ՚ապ­րինք, իսկ ծե­րու­թեան մէջ՝ ապ­րե­լու հա­մար կը սի­րենք:

- Ե­րի­տա­սարդ մը կար­ծե­լու չէ, որ հա­ճե­լի է, այլ կար­ծե­լու է, ինչ որ ճշմար­տու­թիւն է, որ­պէս­զի ու­րիշ­նե­րը իր վրայ չխնդաց­նէ:

- ­Գի­տուն ըլ­լա­լուն ա­մե­նէն պար­կեշտ եւ ու­ղիղ ճամ­բան իւր տգի­տու­թիւնն ճանչ­նալն է:

- ­Ցա­ւա­լի է, որ գի­տու­նի գրչով լու­ծե­լիք խնդիր­նե­րը դեր­ձա­կի մկրա­տով կը կտրո­ւին շատ ան­գամ:

- ­Գի­տու­թիւ­նը ժա­մա­ցոյ­ցի կը նմա­նի. զայն բա­նեց­նե­լու հա­մար միշտ լա­րել է պէտք:

- Ո՜վ շո­ղո­քոր­թու­թիւն… ա­մէն տա­րիք կը սի­րէ քեզ:

Պա­րո­նեան ար­ժա­նա­ցաւ «ազ­գա­յին յու­ղար­կա­ւո­րու­թեան»՝ հոծ բազ­մու­թեան մը մաս­նակ­ցու­թեամբ եւ ու­սու­ցիչ­նե­րու, մտա­ւո­րա­կան­նե­րու, գոր­ծա­ւոր դա­սա­կար­գի, ինչ­պէս նաեւ կարգ մը ա­մի­րա­նե­րու ու ջո­ջե­րու ներ­կա­յու­թեամբ: ­Դամ­բա­նա­կա­նը կար­դաց Նար­պէյ Ար­քե­պիս­կո­պոս, որ իր կար­գին՝ «Ազ­գա­յին ­ջո­ջեր»ուն մէջ ­Պա­րո­նեա­նի սուր եր­գի­ծան­քին թի­րախ դար­ձած էր: ­Մար­մի­նը ամ­փո­փո­ւե­ցաւ Օր­թա­գիւ­ղի գե­րեզ­մա­նա­տու­նը, «մե­ռե­լոց այդ հան­դար­տիկ բնա­կա­րա­նին մէկ ան­կիւ­նը, տխուր ու մե­նա­ւոր»: ­Բայց նոյ­նիսկ տա­պա­նա­քար մը չկանգ­նե­ցաւ ա­նոր շի­րի­մին վրայ եւ շու­տով մոռ­ցո­ւե­ցաւ գե­րեզ­մա­նին ճշգրիտ վայրն ալ…

Բայց ո՛չ, գե­րեզ­մա­նով թէ ա­ռանց գե­րեզ­մա­նի, ­Յա­կոբ ­Պա­րո­նեան իր ան-կըրկ­նե­լի գրա­կա­նու­թեամբ յա­ւերժ կ՚ա-պ­րի հա­յոց սրտին ու մտքին մէջ՝ իբ­րեւ ան­մա­հու­թիւ­նը նո­ւա­ճած հայ եր­գի­ծագ­րու­թեան ան­հա­սա­նե­լի գա­գա­թը։

Չեն մեռ­նիր այն­քա՜ն պար­զու­թեամբ, սրա­տե­սու­թեամբ եւ խո­րա­թա­փանց ի­մաս­տու­թեամբ, այ­լեւ՝ ինք­նա­հա­ւա­տար­մու­թեան ա­րեամբ գրո­ւած ­Յա­կոբ ­Պա­րո­նեա­նի գոր­ծե­րը։

շար 2 եւ վերջ

​​ՆԱԶԱՐԷԹ ՊԷՐՊԷՐԵԱՆ