ԱՐՑԱԽԵԱՆ ԲԱՆԱԿՑՈՒԹԻՒՆՆԵՐԸ ԴԷՊԻ ՍԱՌԵՑՈ՞ՒՄ

Ղա­րա­բա­ղեան հիմ­նախնդ­րին շուրջ վեր­ջին զար­գա­ցում­նե­րուն ա­ռըն­թեր նշա­նա­կա­լից ա­ռիթ մը պէտք է հա­մա­րել Ռու­սաս­տա­նի Նա­խա­գա­հ Վ­լա­տի­միր Փու­թի­նի հրա­ւէ­րով Հա­յաս­տա­նի Նա­խա­գահ Սերժ Սարգ­սեա­նի Մոս­կուա կա­տա­րած այ­ցը: Այս այ­ցե­լու­թեան ար­դիւնք­նե­րուն մա­սին մա­մու­լին մէջ թէեւ տա­կա­ւին ման­րա­մասն տե­ղե­կու­թիւն­ներ չկան, սա­կայն յստակ է, որ խնդրին կար­գա­ւոր­ման վե­րա­բե­րեալ ե­րե­ւե­լի տե­ղա­շարժ մը չկայ:

Հա­րա­ւա­յին Կով­կա­սի մէջ հիմ­նա­հարց է ար­ցա­խեան հա­կա­մար­տու­թիւ­նը, մաս­նա­ւո­րա­պէս ան­ցեալ Ապ­րի­լին տե­ղի ու­նե­ցած քա­ռօ­րեայ պա­տե­րազ­մի ա­ւար­տէն ի վեր, կը տա­րուէին դի­ւա­նա­գի­տա­կան աշ­խոյժ քննար­կում­նե­ր: Այդ բա­նակ­ցու­թիւն­նե­րու եւ ուղ­ղա­կի կամ ա­նուղ­ղա­կի շփում­նե­րու գլխա­ւոր նա­խա­ձեռ­նողն էր Մոս­կուան, որ ա­րագ եւ աշ­խոյժ քայ­լե­րով հար­ցը ԵԱՀԿ-ի Մինսքեան խմբա­կի սե­ղա­նէն վերց­նե­լով կը տե­ղա­փո­խէր իր դաշ­տը: Այս­պէս, 5 Ապ­րի­լին Քրեմ­լի­նի հո­վա­նա­ւո­րու­թեամբ հաս­տա­տուած հրա­դա­դա­րէն վերջ, Ռու­սաս­տա­նի Ար­տա­քին գոր­ծոց նա­խա­րար Սէր­կէյ Լաւ­րով շփում­ներ ու­նե­ցաւ թէ՛ Ե­րե­ւա­նի եւ թէ Պա­քուի մէջ: Այդ փու­լէն ետք շրջա­նա­ռու­թեան մէջ կը դրուէին բազ­մա­պի­սի ձե­ւա­չա­փե­րով խօ­սակ­ցու­թիւն­ներ, ո­րոնց հիմ­քը կը կազ­մէին Ար­ցա­խի յա­րա­կից անվը-տան­գու­թեան գօ­տիէն հինգ շրջան­ներ Ատր­պէյ­ճա­նին յանձ­նե­լու մա­սին հա­դում­նե­րը: Բնա­կա­նա­բար, ինչ­պէս այդ օ­րե­րուն, այ­սօր եւս դժուար է յստակ տե­ղե­կու­թիւն­ներ ստա­նալ այն մա­սին, թէ ի՛նչ ձե­ւա­չա­փի տակ կը տա­րուին բա­նակ­ցու­թիւն­նե­րը: Սա­կայն յստակ էր մէկ բան, որ Մոս­կուա շատ վճռա­կան մօ­տե­ցու­մով մը կ­­՚ու­զէր ա­պա­հո­վել ղա­րա­բա­ղեան հի­մախնդ­րին հան­գու­ցա­լու­ծու­մը:

Ար­ցա­խի հար­ցի պատ­մու­թիւ­նը կը յու­շէ, որ զա­նա­զան ա­ռիթ­նե­րով կա­տա­ր-ւած շփում­ներն ու բա­նակ­ցու­թիւն­նե­րը, կամ նոյ­նիսկ այդ բա­նակ­ցու­թիւն­նե­րուն ար­դիւնք­նե­րը յան­կարծ կրնան «սա­ռեց-ւիլ» ու վե­րա­դառ­նալ «զե­րօ կէտ»ի: Ու մեր մտքե­րուն մէջ տա­կա­ւին թարմ են՝ Քի Ո­ւես­տի, Քա­զա­նի, Սո­չիի եւ այլ վայ­րե­րու մէջ ե­ղած բա­նակ­ցու­թիւն­նե­րու ճա­կա­տա­գրե­րը։ Ձա­խո­ղու­մէ ան­դին՝ ա­նոնք խնդի­րը դար­ձեալ կը տա­նէին դէ­պի հին սկիզբ, որ­մէ ետք կող­մե­րը բա­նակ­ցու­թիւն­նե­րը կը վերսկ­սէին ի­րենց սե­ղա­նին վրայ ու­նե­նա­լով միայն 1994 թուա­կա­նին կնքուած հրա­դա­դա­րի փաս­տա­թուղ­թը:

Այս ընդ­հա­նուր պատ­կե­րին վրայ միամ­տու­թիւն կ­­՚ըլ­լար հա­շուի չառ­նել այն զար­գա­ցում­նե­րը, ո­րոնք կը կա­տար-ւին տա­րած­քաշր­ջա­նին մէջ: Այս նոյն կէ­տին վրայ պէտք է կա­րե­ւո­րու­թեամբ նշել, որ ղա­րա­բա­ղեան հար­ցին վե­րա­բե­րեալ ո­րե­ւէ զար­գա­ցում, կամ նոյ­նիսկ ռազ­մա­կան շեշ­տա­կի սրա­ցում կապուած է Կով­կա­սի նկատ­մամբ շա­հագր­գիռ եր­կու հիմ­նա­կան ու­ժե­րու՝ Ռու­սաս­տա­նի եւ Թուր­քիոյ ընդ­հա­նուր յա­րա­բե­րու­թեանց ըն­թաց­քին:

Խնդի­րը միայն չի պատ­կա­նիր Ղա­րա­բա­ղի ժո­ղո­վուր­դին, որ 1988 թուա­կա­նէն ի վեր ա­մէն մի­ջոց ի գոր­ծ դ­նե­լով կը պա­հան­ջէ ինք­նո­րոշ­ման բնա­կան ի­րա­ւունք, կամ Պա­քուի հա­մար, ուր ժա­ռան­գա­կան ձե­ւա­չա­փով հօր­մէն որ­դիին փո­խան­ցուած իշ­խա­նու­թեան հա­մար ար­ցա­խեան հար­ցը կը մնայ ներ­քին քա­ղա­քա­կան դաշ­տին մէջ ծա­գած բո­ղո­քի փոր­ձե­րը զսպե­լու եւ բո­լոր ընդ­դի­մա­դիր ու­ժե­րը չէ­զո­քաց­նե­լու հիմ­նա­կան բա­նա­լի մը:

Հար­ցի մէջ կան նաեւ Հա­յաս­տա­նի ներ­քին դաշ­տի զա­նա­զան նրբու­թիւն­նե­րը եւ երկ­րէն ներս ան­ցեա­լի կամ ներ­կայ ընդ­դի­մա­դիր­նե­րուն հա­մար Ղա­րա­բա­ղի հար­ցը կը մնայ հար­թակ ստեղ­ծե­լու եւ քա­ղա­քա­կան շնչա­ռու­թիւն մը ա­պա­հո­վե­լու ոչ միակ, սա­կայն հիմ­նա­կան ա­րիւ­նա­տար ե­րակ­նե­րէն մին:

Այս բո­լո­րէն ան­դին Ղա­րա­բա­ղի հար­ցը «մե­ծե­րու խաղ»ին հիմ­նա­կան եւ մշտա­կան նա­մա­կա­տուփն է: Մտա­հո­գիչ է այս ե­րե­ւոյ­թը, բայց եւ այն­պէս ի­րա­տես ըլ­լա­լէ շատ հե­ռու պէտք է եր­թալ միայն ը­սե­լով՝ որ Լեռ­նա­յին Ղա­րա­բա­ղ սոսկ ինք­նո­րոշ­ման (Ար­ցա­խի եւ Հա­յաս­տա­նի ու հա­յու­թեան հա­մար) կամ տա­րած­քա­յին ամ­բող­ջա­կա­նու­թեան (Ատըր-պէյ­ճա­նի հա­մար) հարց մըն է:

Բա­ցի Ան­գա­րա-Մոս­կուա յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րու ծի­րին մէջ ըլ­լա­լէ, Ղա­րա­բա­ղը՝ հե­տե­ւա­բար Հա­րա­ւա­յին Կով­կա­սի տա­րած­քաշր­ջա­նը Մոս­կուա­յի հա­մար ան­զի­ջե­լի, ա­նոտնձ­գե­լի եւ փակ «ար­գի­լեալ գօ­տի» մըն է: Ու այ­սօր ա­ւե­լի քան եր­բեք, Փու­թի­նի Ռու­սաս­տա­նը զա­նա­զան ազ­դակ­նե­րու բե­րու­մով դար­ձած է կով­կա­սեան այս հա­տուա­ծի ան­պար­տե­լի, ա­նընկ­ճե­լի եւ ան­վի­ճե­լի միակ ու­ժը:

Ու­ժե­րու եւ մի­ջոց­նե­րու հա­ւաս­ա­րակշ­ռու­թեան այս պատ­կե­րին դի­մաց, ռու­սա­կան կե­ցուած­քը, ոչ միայն կը հա­մա­պա­տաս­խա­նէ հայ­կա­կան կող­մի շա­հե­րուն, այլ նաեւ տա­րած­քաշր­ջա­նին մէջ խա­ղա­ղու­թեան պահ­պան­ման հիմ­նա­կան գոր­ծօնն է:

Ա­րեւմ­տա­մէտ եւ ա­մե­րի­կեան կող­մի շա­հե­րուն հետ հա­մա­հունչ գոր­ծող ու­ժե­րուն հա­մար այս բո­լոր ի­րա­կա­նու­թիւն­նե­րը կը ներ­կա­յա­նան ուղ­ղա­կիօ­րէն շրջուած կեր­պով: Ու ա­նոնց կող­մէ մշակ-ւած փաս­տարկ­նե­րու հիմ­նա­կան մա­սը կը յե­նու Մոս­կուա­յի՝ Պա­քուի զէնք վա­ճա­ռե­լու փաս­տին վրայ:

Այս ա­ռու­մով, սա­կայն, պէտք է յստա­կօ­րէն տես­նել, որ ապ­րի­լեան պա­տեր­ազ­մին հայ­կա­կան կող­մին հա­մար ծանր ա­նակն­կալ­ներ ստեղ­ծո­ղը ոչ թէ ռու­սա­կան զէն­քերն էին, այլ Իս­րա­յէ­լի մէջ ար­տադ­րուած գե­րար­դիա­կան­նե­րը։

Բա­ցի այս բո­լո­րէն, յստակ է նաեւ, որ Միա­ցեալ Նա­հանգ­նե­րու հա­մար Հա­րա­ւա­յին Կով­կա­սի տա­րած­քը այդ­քան ալ «հե­տաքրք­րա­կան» ըլ­լա­լու հիմ­քեր չու­նի: Այս ա­ռու­մով է նաեւ, որ թե­լադ­րա­կան կա­րե­լի է հա­մա­րել ԵԱՀԿ-ի Մինսք-եան խմբա­կի ա­մե­րի­կա­ցի նախ­կին հա­մա­նա­խա­գահ Մե­թիու Պրայ­զա­յի խօս­քը, ըստ ո­րու ղա­րա­բա­ղեան հիմ­նա­հար­ցի կար­գա­ւոր­ման հա­մար տա­րուած ճի­գե­րուն ա­ռըն­թեր դա­տա­պար­տե­լի է մաս­նա­ւո­րա­պէս ա­մե­րի­կեան կող­մին ե­րե­ւե­լի բա­ցա­կա­յու­թիւ­նը եւ ան­տար­բե­րու­թիւ­նը:

Վե­րա­դառ­նա­լով բուն նիւ­թին՝ պէտք է կա­րե­ւո­րել Նա­խա­գահ Սերժ Սար-գըսեա­նի դէ­պի Մոս­կուա կա­տա­րած այ­ցե­լու­թեան ժամ­կէ­տը: Այդ այ­ցը տե­ղի ու­նե­ցաւ ոչ միայն Պա­քուի մէջ ե­ռա­կող­մա­նի ձե­ւա­չա­փով կա­զմա­կեր­պուած Ռու­հա­նի-Ա­լիեւ-Փու­թին հան­դի­պու­մէն վերջ, այլ կը զու­գա­դի­պէր մա­նա­ւանդ Թուր­քիոյ Նա­խա­գահ Րէ­ճէպ Թա­յյիպ Էր­տո­ղա­նի Փու­թի­նի հետ ու­նե­ցած եւ կող­մե­րուն հա­մար բա­ւա­կան սպա­սուած հան­դի­պու­մէն ետք:

Թէ ի՞նչ կա­րե­ւոր պայ­մա­նա­ւո­րուա­ծու­թիւն­նե­րու հա­սան եր­կու ղե­կա­վար­նե­րը՝ ցարդ յստակ չէ։ Սա­կայն ե­րե­ւե­լի է, որ թէ՛ Ան­գա­րա եւ թէ Մոս­կուա մտած են նոր փուլ մը, որ պի­տի բնո­րո­շ-ւի «տաք գօ­տի­ներ»ուն մէջ նոր դե­րա­բաշ­խում­ներ կա­տա­րե­լու օ­րի­նա­չա­փու­թեամբ: Այդ «տաք գօ­տի­ներ»ուն գլխա­ւո­րը բնա­կա­նա­բար Սու­րիան է, ուր գետ­նի վրայ յա­ռա­ջի­կայ շա­բաթ­նե­րուն ըլ­լա­լիք բա­ւա­կան աշ­խոյժ զար­գա­ցում­նե­րը պի­տի պար­զեն Ան­գա­րա-Մոս­կուա մեր­ձեց­ման ընդ­հա­նուր բա­րակ թե­լե­րը:

Ինչ­պէս ապ­րի­լեան պա­տե­րազ­մի օ­րե­րուն կը խօ­սուէր՝ Սու­րիոյ պա­տե­րազ­մը դէ­պի Կով­կաս փո­խադ­րե­լու հա­ւա­նա­կա­նու­թիւն մը կար։ Այ­սօր յստակ է, որ այդ ձե­ւա­չա­փը ա­ռա­ջուան նման չ՚աշ­խա­տիր: Սա չի նշա­նա­կեր, որ բա­ցա­ռ-ւած է պա­տեր­զա­մա­կան գոր­ծո­ղու­թիւն­նե­րուն վերսկ­սու­մը։ Միւս կող­մէ սա­կայն, Մոս­կուա­յի հա­մար ա­նըն­դու­նե­լի պի­տի ըլ­լայ Հա­րա­ւա­յին Կո­վա­կա­սը մատ­նել նոր ան­կա­յու­նու­թեան կամ հա­մա­տա­րած պա­տե­րազ­մի մը. բան մը, ո­րուն ար­դիւնք­նե­րը կրնան ա­ւե­րիչ ըլ­լալ բո­լոր կող­մե­րուն հա­մար:

Այս բո­լո­րին հի­ման վրայ յստակ կը դառ­նայ, որ այ­սօր հայ­կա­կան կող­մին հա­մար խու­ճապ մը ապ­րիլ, հող յանձ­նե­լու, ծա­խե­լու կամ տա­լու մա­սին  բո­լոր մօ­տե­ցում­նե­րը կը դառ­նան երկ­րոր­դա­կան: Քա­ղա­քա­կան գետ­նի վրայ ալ հայ­կա­կան զա­նա­զան ճա­կատ­նե­րու ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րը պէտք է հասկ­նան, որ այ­սօր սկիզբ կ­­՚առ­նէ նոր փուլ մը, ուր գլխա­ւոր ա­ռանց­քը պէտք է ըլ­լայ Ար­ցա­խը վե­րա­ծել բար­գա­ւաճ, մար­դա­շատ եւ ա­ռանց դա­տարկ տա­րածք­նե­րու վայ­րի մը: Ան­շուշտ այս բո­լո­րը պէտք է կա­տա­րուին լուռ եւ հա­մա­կար­գուած ճի­գե­րու մի­ջո­ցաւ:

Հա­յաս­տա­նի իշ­խա­նու­թիւն­նե­րը ու­նին շատ թեար­ցում­ներ, բայց եւ այն­պէս այս հանգ­րուա­նին կա­րե­ւոր է հասկ­նալ, որ ա­նոնք կա­րիքն ու­նին ոչ թէ ամ­բո­խա­վա­րա­կան ե­լոյթ­նե­րու կամ աղմ­կող ու հե­ռան­կար չու­նե­ցող զան­գուած­նե­րու, այլ լուրջ եւ լուռ աշ­խա­տանք ծա­ւա­լող շինչ ընդ­դի­մու­թեան:

Ոչ ոք դէմ կրնայ դնել այն ու­ժին, որ Ար­ցա­խի մէջ աշ­խա­տանք տա­նե­լով կը փոր­ձէ քա­ղա­քա­կան հաս­տա­տուն միա­ւոր­ներ կու­տա­կել եւ հա­ւա­սա­ր դիր­քե­րէ խօ­սիլ «Հան­րա­պե­տա­կան» կու­սակ­ցու­թեան հետ, որ կը գտնուի իշ­խա­նու­թեան գլուխ: Մէկ պայ­մա­նով սա­կայն, որ այդ աշ­խա­տան­քը ըլ­լայ ան­կեղծ եւ ճշմա­րիտ:

Իսկ թէ ի՛նչ հան­գա­մանք­նե­րու տակ ջու­րի ե­րես կ­­՚ել­լեն Մոս­կուա-Ե­րե­ւան-Պա­քու խօ­սակ­ցու­թիւն­նե­րուն ի­րա­կան դրուածքն ու ընդ­հա­նուր շեր­տե­րը՝ պարզ պի­տի դառ­նայ յա­ռա­ջի­կայ փու­լե­րուն:

ՍԱԳՕ ԱՐԵԱՆ

Ե­րե­ւան