222 ՏԱՐԻ ԱՌԱՋ. «ԱԶԴԱՐԱՐ»Ի ՀՐԱՏԱՐԱԿՈՒԹԻՒՆԸ ՄԱՏՐԱՍԻ ՄԷՋ

222 տա­րի ա­ռաջ, 14 Հոկ­տեմ­բեր 1794-ին Հնդկաս­տա­նի Մատ­րաս քա­ղա­քին մէջ հիմ­նադ­րուե­ցաւ հայ­կա­կան ա­ռա­ջին տպա­գիր պար­բե­րա­կա­նը՝ «Ազ­դա­րար»ը, ո­րուն ա­ռա­ջին թի­ւը լոյս տե­սաւ 16 Հոկ­տեմ­բե­րին:

Մատ­րաս (ներ­կա­յիս՝ Չեն­նա), Պեն­կա­լեան ծո­ցի ա­փին, ա­ռեւտ­րա­կան եւ մշա­կու­թա­յին կեդ­րոն է եւ կա­րե­ւոր նա­ւա­հան­գիստ: Հա­յեր հոն բնա­կու­թիւն հաս­տա­տած են ԺԶ. դա­րուն:

Հնդկա­հայ գա­ղու­թին գրա­կան եւ քա­ղա­քա­կան գոր­ծու­նէու­թեան կո­րի­զը 1770-ա­կան տա­րի­նե­րուն կազմուած Մատ­րա­սի խմբակն էր, ո­րուն ան­դամ­նե­րէն յի­շենք Յով­սէփ Է­մին, Շա­հա­միր Շա­հա­մի­րեան եւ Մով­սէս Բաղ­րա­մեան:

Շա­հա­միր Շա­հա­մի­րեա­նի նա­խա­ձեռ­նու­թեամբ 1772-ին Մատ­րա­սի մէջ հիմ­նուե­ցաւ Հնդկաս­տա­նի մէջ հայ­կա­կան ա­ռա­ջին տպա­րա­նը:

Շա­հա­մի­րեա­նի գոր­ծը այ­նու­հե­տեւ շա­րու­նա­կեց Յա­րու­թիւն Քա­հա­նայ Շմա­ւո­նեան: Ծնած՝ 1750-ին, Շի­րազ, ան քա­հա­նայ ձեռ­նադ­րուած էր 1770-ա­կան տա­րի­նե­րուն: Ինք­նուս կեր­պով սոր­ված էր պարս­կե­րէն եւ ա­րա­բե­րէն, գրա­կա­նու­թիւն, փի­լի­սո­փա­յու­թիւն եւ աստուա­ծա­բա­նու­թիւն. սոր­ված էր նաեւ ար­հեստ­ներ: 1784-ին ան Մատ­րաս ղրկուե­ցաւ իբ­րեւ քա­հա­նայ, գոր­ծակ­ցե­ցաւ Շա­հա­մի­րեա­նի հետ եւ 1789-ին հիմ­նեց հայ­կա­կան երկ­րորդ տպա­րա­նը Մատ­րա­սի մէջ:

Յա­րու­թիւն Քա­հա­նայ Շմա­ւո­նեան 1789-1790 տա­րի­նե­րուն եր­կու փոքր գրքոյկ­ներ հրա­տա­րա­կե­լէ ետք, 1791-ին հրա­տա­րա­կեց Թա­դէոս Սո­գի­նեան­ցի «Տետ­րակ, Որ Կո­չի Ողբ Հա­յաս­տա­նեայց»ը եւ Պաղ­տա­սար  Դպի­րի երկ­հա­տոր քե­րա­կա­նու­թիւ­նը, 1792-ին՝ Յով­սէփ Ար­ղու­թեա­նի «Օ­րի­նակ Հան­դի­սա­ւոր Ծա­նուց­ման եւ Ող­բոց», Յա­կոբ Ջու­ղա­յե­ցիի «Գրքուկ Երկ­րա­չա­փա­կան» եւ Ներ­սէս Շնոր­հա­լիի «Գիրք, Որ Կո­չի Յի­սուս Որ­դի» եր­կե­րը եւ 1793-ին՝ «Գիրք Պոր­փիւ­րի, Որ Կո­չի Նե­րա­ծու­թիւն»ը:

Շմա­ւո­նեա­նի տպա­րա­նը չսահ­մա­նա­փա­կուե­ցաւ միայն հայ ի­րա­կա­նու­թեան մէջ ծա­ռա­յե­լէ, այլ աշ­խա­տե­ցաւ ծա­ռա­յել նաեւ ու­րիշ ազ­գե­րու եւ մեծ ծա­ռա­յու­թիւն­ներ մա­տու­ցեց մա­նա­ւանդ պար­սիկ­նե­րուն: Ար­դա­րեւ, Հնդկաս­տա­նի ա­րեւմ­տեան ծո­վափ­նեայ շրջան­նե­րուն մէջ բա­ւա­կան թի­ւով զրա­դաշ­տա­կան  պար­սիկ­ներ կ՚ապ­րին, ո­րոնք դա­րեր ա­ռաջ Պարս­կաս­տա­նէն հա­լա­ծա­կան՝ Հնդկաս­տան ա­պաս­տան գտած են: Շմա­ւո­նեան իր պարս­կե­րէ­նի հմտու­թեամբ մե­ծա­պէս օգ­տա­կար ե­ղաւ ա­նոնց պարս­կե­րէն տա­ռե­րով տպա­րան մը հիմ­նե­լով, այն ժա­մա­նակ, երբ Պարս­կաս­տա­նի մէջ մա­մու­լի մա­սին մտա­ծող իսկ չկար:

Այ­նու­հե­տեւ Շմա­ւո­նեան 1789-ին իր տպա­րա­նը օժ­տեց նաեւ ա­րա­բե­րէն տա­ռե­րով եւ հե­տա­գա­յին ալ՝ լա­տի­նե­րէն տա­ռե­րով:

Սա­կայն Շմա­ւո­նեա­նի եւ ա­նոր տպա­րա­նին ա­մենէն մեծ ե­րախ­տի­քը ե­ղաւ հայ ա­ռա­ջին պար­բե­րա­կա­նին՝ «Ազ­դա­րար»ի հրա­տա­րա­կու­թիւ­նը 1794-ին: Շմա­ւո­նեան «Ազ­դա­րար»ը խմբագ­րեց գրա­բար եւ մա­սամբ ալ հնդկա­հայ եւ Նոր Ջու­ղա­յի բար­բառ­նե­րով: Ա­նոր նպա­տակն էր հա­ղոր­դել ըն­թա­ցիկ ամ­սուան կա­րե­ւոր լու­րե­րը, մա­նա­ւանդ՝ հնդկա­հայ եւ մատ­րա­սա­հայ կեան­քին անց­քե­րը. կը տպուէին նաեւ կրօ­նա­կան, բա­րո­յա­կան, գրա­կան ու պատ­մա­կան յօ­դուած­ներ: «Ազ­դա­րար» տա­րա­ծուած էր ո՛չ միայն Մատ­րա­սի եւ Հնդկաս­տա­նի մէջ, այլ նաեւ՝ Պոլ­սոյ, Նոր Նա­խի­ջե­ւա­նի, Էջ­միա­ծի­նի եւ այլ շրջան­նե­րու մէջ:

«Ազ­դա­րար»ի կարգ մը հա­մար­ներ տպագ­րուած են պատ­կե­րա­զարդ, կարմ­րա­գոյն տա­ռե­րով:

«Ազ­դա­րար» թղթակ­ցու­թիւն­ներ կը ստա­նար Մատ­րա­սէն, Կալ­կա­թա­յէն, Չի­նաս­տա­նէն, Ֆի­լի­փին­նե­րէն եւ Պաս­րա­յէն: Թեր­թի աշ­խա­տա­կից­նե­րէն էր հրա­պա­րա­կա­խօս Սէթ Մա­մեան: Գրա­կան բա­ժի­նին մէջ տպագ­րուած է Յա­կոբ Սի­մո­նեան Ա­յու­պեան­ցի «Հէյ­տար խա­նի պատ­մու­թիւ­նը»: Յա­րու­թիւն Քա­հա­նայ թարգ­մա­նած է նաեւ ա­մե­րի­կա­ցի ման­կա­գիր Թով­մաս Տէ­յի «Փոք­րիկ Ճէ­քի պատ­մու­թիւն»ը, Է­տի­սը­նի «Միր­զա­յի տե­սիլ­քը» եւ Սթիլ­լի Սան­թոն Պար­սի­սա­յի պատ­մու­թիւ­նը: Տպագ­րուած է նաեւ Խա­չա­տուր Կե­սա­րա­ցիի «Պատ­մու­թեան պար­սից»ը:

«Ազ­դա­րար» կա­րե­ւոր ներդ­րում ու­նե­ցաւ հայ քա­ղա­քա­կան մտքի զար­գաց­ման մէջ եւ հա­յոց ազ­գա­յին-ա­զա­տագ­րա­կան շարժ­ման գա­ղա­փա­րա­կան են­թա­հո­ղը պատ­րաս­տեց:

«Ազ­դա­րար» հրա­տա­րա­կուե­ցաւ 18 հա­մար եւ փա­կուե­ցաւ 1796 Փետ­րուա­րին:

«Ազ­դա­րար»ի փա­կու­մէն ետք Շմա­ւո­նեան շա­րու­նա­կեց գիր­քե­րու հրա­տա­րա­կու­թիւ­նը. 1796-ին ան հրա­տա­րա­կեց ֆրան­սա­ցի բնա­գէտ­ներ Պիւ­ֆո­նի եւ Պո­մա­րի «Հա­մա­ռօտ Պատ­մու­թիւն Մե­ղուաց»ը, 1797-ին՝ «Գիրք Ա­նուա­նեալ Ղե­կա­վար Ման­կանց»ը եւ Դա­ւիթ Ան­յաղ­թի «Գիրք Սահ­մա­նաց»ը, 1803-ին՝ «Փոք­րիկ Բա­ռա­գիր»ը, 1806ին՝ «Անցք Կամ Գործք Քա­ռա­սուն Ե­րեք, Եւ Քա­ռա­սուն Եւ Չորս Եր­րորդ Ժո­ղո­վոց Մատ­րա­սից Հա­յոց»ը, իսկ 1809-ին՝ ֆրան­սա­ցի հե­ղի­նակ Մար­մոն­թէ­լի «Պե­լի­սա­րիոս»ը:

Շմա­ւո­նեան 1809-ին տպա­րա­նը յանձ­նեց իր ա­շա­կերտ­նե­րուն եւ ա­նի­կա նոր վար­չու­թեան մը հո­վա­նա­ւո­րու­թեան տակ ան­ցաւ յան­ձին Ա­ղա Սա­մուէլ Մու­րա­տի եւ Ա­ւե­տիք Յա­րու­թիւն Շեր­խօ­սեա­նի. իսկ 1812-էն սկսեալ տպա­րա­նին գոր­ծը շա­րու­նա­կե­ցին Յա­կոբ եւ Յով­սէփ Նա­զար Շամ­րեան­նե­րը, մին­չեւ որ 1818-ին տպա­րա­նը փա­կուե­ցաւ:

Յա­րու­թիւն Քա­հա­նայ Շմա­ւո­նեան այ­նու­հե­տեւ ինք­զինք նուի­րեց հնդկա­հայ գա­ղու­թի հա­սա­րա­կա­կան եւ դաս­տիա­րակ­չա­կան կեան­քին եւ վախ­ճա­նե­ցաւ 1824 Յու­նուար 29-ին (Փետ­րուար 9):

ԱՍ­ՊԵՏ ՄԱՆ­ՃԻ­ԿԵԱՆ

«Ազդակ», Լիբանան