ՓՐՈՖ. ՌՈՒԲԷՆ ՍԱՖՐԱՍՏԵԱՆ. «ՆԱԽԱԳԱՀ ԷՐՏՈՂԱՆ ԱՐԴԻ ԹՈՒՐՔԻՈՅ ԲԱՑԱՌԻԿ ԴԷՄՔԵՐԷՆ ՄԻՆ Է»

Հայաստանի Ազգային ակադեմիայի Արեւելագիտութեան բաժնի ղեկավար, թրքագէտ Փրոֆ. Ռուբէն Սաֆրաստեան կը պատասխանէ մեր հարցումներուն:

-Փրոֆ. Սաֆրաստեան, ինչպէս բոլորս տեղեակ ենք, չեղեալ համարուեցան հայ-թրքական արձանագրութիւնները: Ինչպիսի՞ գնահատական կարելի է տալ նման որոշումի մը:

-Ճիշդն ըսած, ես շատ բնական կը նկատեմ այս արձանագրութիւններու չեղարկումը, որովհետեւ հասունցած էր պահը եւ իմ տեսակէտով Թուրքիոյ իշխանաութիւններուն մօտ Հայաստանի հետ յարաբերութիւններ մշակելու, յարաբերութիւններու սկսելու որեւէ ցանկութիւն չկայ, հետեւաբար այս քայլը շատ տեղին եւ տրամաբանական քայլ մը կը համարեմ: Նշեմ նաեւ, որ թրքական կողմը այս արձանագրութիւններուն հետ կապուած նախապայմաններ դնելով վիժեցուցած էր ամբողջ գործընթացը:

-Պրն. Սաֆրաստեան, այս զարգացումը ի՞նչ կրնայ նշանակել, յատկապէս, որ մենք յաճախ երբ գնահատականներ կը փորձենք տալ հայ-թրքական իրավիճակին, եթէ կարելի է անշուշտ իրավիճակ բառը գործածել, կ՚ըսենք, որ հայ-թրքական յարաբերութիւնները կը գտնուին «զերօ» կէտի վրայ, ապա հիմա ի՞նչ կրնաք ըեսլ այս առումով, ի՞նչ փոխուեցաւ այդ արձանագրութիւններու չեղեալ համարելէն ետք:

-Ես չեմ կարծեր, որ արձանագրութիւններու չեղարկումը կամ չեղեալ համարուիլը որեւէ անդրադարձ կ՚ունենայ արդէն իսկ գոյութիւն չունեցող յարաբերութիւններուն վրայ:

-Յաճախ երբ մենք խօսինք հայ-թրքական խնդիրներուն մասին, կը մտաբերենք եւ յղումներ կ՚ընենք ռուս-թրքական յարաբերութիւններուն վերաբերեալ, օրինակ մը տալու համար՝ երբ Սուրիոյ մէջ թրքական կողմը վար առաւ ռուսական կործանիչ մը, մեր մօտ ինչ որ աշխուժութիւն յառաջացաւ տարբեր առումներով: Հարցս հետեւեալն է, ինչքանո՞վ ճիշդ է փոխառընչել հայ-թրքական յարաբերութիւնները, Ռուսաստանի հետ եւ ինչքանո՞վ ճիշդ է սպասել, որ հիւսիսէն ինչ որ նշաններ կամ ինչ որ մղումներ առաջ գան, որոնք ձեւով մը կը թելադրեն, որ այդ յարաբերութիւնները իրենց սառած տեղէն շարժին:

-Պրն. Արեան, նախ կ՚ուզեմ շեշտել, որ դուք ձեր հարցերուն մէջ մի քանի անգամ շեշտեցիք «մենք» բառը։ Ես կ՚ուզեմ հաստատել, որ ես այդ «մենք»ին մէջ չեմ մտներ, այդ «մենք»ին մէջ չկամ: Վերադառնալով ձեր հարցին, նախ պէտք է ըսեմ, որ Ռուսաստանը եւ Թուրքիան շրջանին մէջ ազդեցութիւն ունեցող հզօր պետութիւններ են, որոնք ունին իրենց աշխարհաքաղաքական շահերը եւ այդ շահերը անոնք կ՚իրականացնեն՝ անկախ մեր ազդեցութեան կամ անկախ մեր իմացութեան: Իսկ գալով Հայաստանի Հանրապետութեան, իմ կարծիքով՝ Հայաստանը ռուս-թրքական յարաբերութիւններու ընդհանուր եզրագիծին մէջ, ըլլան այդ յարաբերութիւնները դրական կամ ժխտական ալիքին վրայ, երբեք ակնկալիք պէտք չէ ունենայ, որովհետեւ այդ երկու պետութիւնները ունին իրենց ռազմավարական ու երկարաժամկէտ շահերը եւ անկախ մեր իմացութեան կամ համաձայնութեան, կ՚իրականացնեն այդ շահերը:

Ու այս երկարաժամկէտ շահերուն մէջ բնականաբար Հայաստանն ալ իր դիրքը ունի, իր տեղը ունի, բայց ակնկալել, որ այդ երկու կողմերէն մէկը ելլելով իր միւս կողմին հետ ունեցած յարաբերութեան սրացումէն կամ վատթարացումէն, Հայաստանին ինչ որ բարիք կրնայ ընել, այդ մէկը ակնկալելը իմ կարծիքով կտրականապէս սխալ մօտեցում մըն է:

-Այստեղ պիտի ուզէի հարց տալ, ձեր տեսակէտով, արդեօք Անգարա-Մոսկուա շփումներուն մէջ հայկական օրակարգը կամ Հայաստանի օրակարգը գոյութիւն ունէ՞ր. խօսքը անշուշտ վերջին շրջանի զարգացումներուն մասին է:

-Իմ տեսակէտով եւ յատկապէս վերջին շրջանին երեւելի է, որ Թուրքիան տարբեր առիթներով կը բարձրացնէ Լեռնային Ղարաբաղի հարցը եւ Թուրքիան այդ առումով աւելի աշխոյժ է քան Ռուսաստանը, իսկ ինչո՞ւ այդպէս է՝ փորձեմ բացատրել:

Նախ գիտենք, որ հարաւային Կովկասի մէջ գլխաւոր տիրակալ ներկայութիւնը Ռուսաստանն է ու այստեղ է նաեւ, որ Թուրքիան կը փորձէ իր ունեցած որոշակի ազդեցութիւնը, որ կայ Ատրպէճանի մէջ ու մասամբ Վրաստանի մէջ՝ ձեւով մը ընդլայնել ու այդ բոլոր հարցերը քննարկել Ռուսաստանի հետ, հետեւաբար այդ պատճառով է, որ Թուրքիա աւելի հետամուտ է խօսիլ ղարաբաղեան հարցին մասին, քան Ռուսաստանը: Անշուշտ խօսքը կը վերաբերի Ռուսաստան-Թուրքիա յարաբերութիւններու ընդհանուր ծիրին մասին եւ այս մօտեցումին դիմաց նաեւ իմ տեսակէտով՝ Ռուսաստան երբեք պատրաստ չէ Թուրքիոյ ցոյց տալ, որ իրենք ինչ որ կերպ պատրաստ են լսել Թուրքիոյ կարծիքը կամ հաշուի առնել Թուրքիոյ շահերն ու հետաքրքրութիւնը՝ հարաւային Կովկասի մէջ:

Հետեւաբար կրնանք վստահօրէն ըսել, որ թուրքերը եւ ռուսերը անոնցմէ իւրաքանչիւրը իր շահերը հետաքրքրութիւնները ունին շրջանին մէջ:

-Մենք անցեալ Յունուարին նշեցինք Հրանդ Տինքի սպանութեան 11-րդ տարելիցը: Հրանդը այն անձնաւորութիւնն էր, որ տարբեր առիթներով կը շեշտէր, թէ Թուրքիան եւ Հայաստանը հարեւան երկիրներ են, իր այդ մօտեցումին մէջ ան նաեւ ձեւով մը թելադրական ոճով մը կ՚ուզէր ըսել՝ ո՛չ Հայաստանը կրնայ Թուրքիան հանել այդ շրջանէն եւ ոչ ալ Թուրքիան կրնայ Հայաստանը դուրս բերել այս գօտիէն. ինչպէ՞ս կը գնահատէք այս մօտեցումը, յատկապէս, որ Տինքի սպանութենէն ետք հայկական շրջանակներուն մօտ երեւելի դարձաւ Թուրքիոյ դէմ ատելութեան նոր ալիք մը, իրաւացի՞ է արդեօք այդ ատելութիւնը, արդեօք գոյութիւն ունի՞:

-Ես չեմ կիսեր ձեր մօտեցումը, իմ կարծիքով՝ Հրանդի սպանութենէն ետք այդպիսի ատելութեան նոր ալիք մը գոյութիւն չունի: Ես բաւական երկար ժամանակէ ի վեր կը շփուիմ երիտասարդութեան հետ, Հայաստանի մէջ անշուշտ, իմ մասնագիտութեանս բերումով յաճախ դասախօսութիւններու կամ դասընթացքներու կամ սեմինարներու ճամբով, շփում կ՚ունենամ երիտասարդ խաւին հետ եւ ոչ մէկ անգամ այդ ատելութիւնը զգացած եմ:

-Իսկ ի՞նչ կարծիքի էք, Թուրքիոյ մէջ արդեօք հակահայ ինչ որ տրամադրութիւններ գոյութիւն ունի՞ն:

-Իմ կարծիքով՝ Թուրքիոյ իշխանութիւնները ինչ որ տեղ կը նպաստեն յաճախ հակահայ տրամադրութիւններու հրահրման, իսկ մեր մօտ իշխանութիւնները այդպիսի մօտեցում չունին:

-Ես կ՚ուզէի ճշդում մը կատարել: Դուք ըսիք, որ Հայաստանի իշխանութիւնները չունին հակաթուրք տրամադրութիւններ հրահրելու որեւէ որոշում, արդեօք չունի՞ն կամ չեն ուզե՞ր ունենալ. ի՞նչ կրնաք ըսել այդ առումով:

-Ես չեմ կրնար այս հարցին պատասխանել, բայց նաեւ կ՚ուզեմ ըսել, որ դարձեալ իմ տեսակէտով՝ Հայաստանի իշխանութիւնները այսօր շահագրգռուած չեն հակաթուրք տրամադրութիւններ տեսնել կամ նկատել Հայաստանի մէջ: Իսկ ցաւօք, Թուրքիոյ մէջ շատ յաճախ թուրք պետական գործիչներու կողմէ կը լսենք հակահայ արտայայտութիւններ կամ խօսքեր եւ այս բոլորով հանդերձ ես կրնամ ըսել, որ Թուրքիոյ մէջ ինչ որ տեղ հակահայ տրամադրութիւններ գոյութիւն ունին:

Ես չեմ կրնար գնահատական տալ, շա՞տ է այդ տրամադրութիւնը, թէ՞ քիչ է, բայց եւ այնպէս յստակ է, որ այսօր Թուրքիոյ մէջ հակահայ ինչ որ տրամադրութիւններ կան:

Այստեղ նաեւ կ՚ուզեմ շեշտել, որ տարբեր առիթներով եւ երբ հանդիպումներ կ՚ունենամ քաղաքացիական միութիւններու ներկայացուցիչներու հետ, իրենց խորհուրդ կու տամ, որ մենք թուրքերը ատելու, անոնցմէ քաշուելու, հեռու մնալու, չշփուելու ոչ մէկ պատճառ ունինք, մենք թուրքերուն հետ պէտք է շփուինք, յարաբերուինք, կապ հաստատենք, ինչպէս նոյնը կ՚ընենք ըսենք չինացիներուն հետ կամ աֆղանցիներուն կամ այլ ժողովուրդներու հետ:

Ճիշդ է, եղած է 1915-ը, գոյութիւն ունի խնդիր եւ այդ խնդիրը կու գայ որոշ անցեալէ մը եւ այդ խնդիրը պէտք է լուծեն հասարակութիւնները եւ միջպետական յարաբերութիւնները պէտք է ընթանան բնական հունով մը: Ես չեմ ըսեր բարիդրացիական յարաբերութիւններ պէտք է ըլլան Հայաստանի եւ Թուրքիոյ միջեւ եւ այդ խնդիրները լուծելու համար Թուրքիան անպայման չէ որ պէտք է ճնշում գործադրէ Հայաստանի վրայ։ Այսօր Թուրքիան տարբեր իմաստներով կը փորձէ ճնշում բանեցնել Հայաստանի վրայ եւ այսօր Թուրքիոյ մօտեցումը Հայաստանի նկատմամբ պայմանաւորուած է ընդհանուր աշխարհաքաղաքական գործօնով, որովհետեւ իրենք գիտեն, որ Հայաստանը դէպի ծով ելք չունի եւ ատոր համար անոնք կը փորձեն օգտագործել Հայաստանի աշխարհաքաղաքական ընդհանուր դիրքը եւ ունեցած դժուարութիւնները եւ կը փորձեն պարտադրել Հայաստանին, որ զիջումներու երթայ, անշուշտ այդ ճնշումները կապուած են Ղարաբաղի հարցին հետ, մեծ եղեռնի խնդրին հետ եւ Կարսի պայմանագրին հարցով: Իրենք այս մօտեցումը որդեգրած են 1991 Դեկտեմբերին, երբ ճանչցան Հայաստանի Հանրապետութեան անկախութիւնը եւ ըսին, որ մենք կը ճանչնանք Հայաստանի անկախութիւնը, սակայն քանի որ հարցեր ունինք, միայն այդ հարցերու լուծումէն ետք է, որ դիւանագիտական յարաբերութիւններ կը հաստատենք Հայաստանի հետ: Անշուշտ այս մօտեցումը կայ միջազգային յարաբերութիւններու ընդհանուր ձեւաչափերուն մէջ, այսինքն հարկադրելու քաղաքականութիւնը նոր քաղաքականութիւն մը չէ։ Ես այս թեմայի մասին երկար ուսումնասիրութիւն մը կատարած եմ եւ հասած եմ այն եզրակացութեան, թէ բոլոր երկիրներու միջեւ յարաբերութիւնները կը զարգանան եւ կ՚աճին հիմնուելով բացառապէս փոխզիջման քաղաքականութեան վրայ: Այս բոլորը կ՚ըսեմ նաեւ նկատել տալով, որ Հայաստանը ոչ մէկ կերպով ռազմական վտանգ կը ներկայացնէ Թուրքիոյ դէմ: Մենք ոչ մէկ առիթով կ՚ըսենք, որ պիտի յարձակինք Թուրքիոյ վրայ կամ կը պահանջենք պատմական Հայաստանի հողերը. հակառակ այս բոլորին՝ Թուրքիա կը շարունակէ ճնշումի քաղաքականութիւնը վարել:

-Դուք մօտէն կը հետեւիք Սուրիոյ մէջ զարգացող իրադարձութիւններուն եւ բոլորիս համար ակներեւ է, որ Թուրքիան կարեւոր ազդեցութիւն ունի այդ տագնապին մէջ: Ի՞նչ կը կարծէք, արդեօք կրնա՞նք ըսել, որ Թուրքիան յաղթող դուրս եկաւ այս պատերազմէն, այն իմաստով, որ կարողացաւ պաշտպանել իր սահմանները եւ ձեւով մը ոչնչացնել, մեկուսացնել քրտական գործօնի վտանգը՝ Սուրիա-Թուրքիա սահմանին վրայ. ի՞նչ կը մտածէք այս առումով:

-Պրն. Արեան, նախ ըսեմ, որ Սուրիոյ «խաղը» տակաւին կը շարունակուի ու չէ աւարտած, հետեւաբար դժուար է ըսել, որ որեւէ պետութիւն ինչ տուեալներով դուրս կու գայ կամ եկաւ այս տագնապէն. մինչեւ հիմա այո՛, Թուրքիան կարողացաւ ինքզինք պաշտպանել այս տագնապէն, սկիզբը Թուրքիան շատ շեշտուած կերպով որդեգրեց հակաէսատական քաղաքականութիւն մը, որ սակայն աւելի վերջ փոխուեցաւ. եթէ Թուրքիան չի փոխեր իր քաղաքականութիւնը Սուրիոյ տագնապի առընթեր, ապա կրնար մեծ կորուստներ ունենալ. խօսքը անշուշտ Ռուսաստանի եւ Իրանի հետ Թուրքիոյ լեզու գտնելու մասին է: Այստեղ նաեւ մեծ դեր խաղաց Թուրքիոյ ճկուն դիւանագիտութիւնը եւ հակառակ այդ երկու երկիրներուն հետ շրջանային տարակարծութիւններ ունենալուն, Անգարա յաջողեցաւ քաղաքական որոշ յարաբերութիւններ եւ որոշ հասկացողութիւն ունենալ միւս երկու ազդեցիկ տէրութիւններուն հետ եւ այդպէսով Թուրքիա կարողացաւ իր տեղը ապահովել Սուրիոյ մէջ: Հիմա իրադրութիւնը կը շարունակուի Սուրիոյ մէջ եւ նոր դիւանագիտական փուլ մըն է, որ սկիզբ կ՚առնէ։ Տեսնենք ինչպէ՛ս պիտի զարգանայ եւ ինչպէ՛ս պիտի ընթանայ եւ ի՛նչ յանգուցալուծում պիտի ունենայ այդ տագնապը:

-Վերջին հարցումս, դուք որպէս արեւելագէտ, որպէս Թուրքիոյ հարցերով հետաքրքրուող մասնագէտ, որպէս մտաւորական երբեւիցէ ձեզի իրաւունք տուած էք հարցնել, թէ ո՞ւր կ՚երթայ այսօրուան Թուրքիան:

-Շատ տեղին հարցում մըն է որ ուղղեցիք՝ ո՞ւր կ՚երթայ Թուրքիան: Ես կը կարծեմ, որ Թուրքիոյ նախագահ Րէճէպ Թայյիպ Էրտողան, որպէս քաղաքական գործիչ, շատ մեծ փոփոխութիւններու հանգրուան մը կ՚ապրի։ Ինքը՝ Թուրքիոյ նախագահ Էրտողան քաղաքական ասպարէզ իջաւ որպէս իսլամական գործիչ, բայց այսօր իր մօտ շատ բան փոխուած է եւ անոր մօտ աւելի եւս կը շեշտուի թուրքիացի գործիչի մը ընդհանուր մօտեցումները:

Ես այս բոլորը կ՚ըսեմ, որովհետեւ նկատելի է, որ Էրտողան կը փորձէ նոր որակի յարաբերութիւններ մշակել եւ զարգացնել թրքական աշխարհին հետ։ Անշուշտ մէկ միտում եւ մէկ նպատակ ունի՝ ստեղծել նոր Թուրքիա մը: Այս բոլորը անշուշտ ան պիտի փորձէ ընել ոչ միայն Թուրքիան դարձնելով իսլամամէտ պետութիւն մը, այլ նաեւ պիտի փորձէ կերտել նոր Թուրքիա մը, որ առաջատար պետութիւն մը պիտի ըլլայ տարածքաշրջանին մէջ:

Այստեղ կ՚ուզեմ նշել, որ ես անցեալ տարի հրաւէր ստացայ «Ենի Թիւրքիյէ» անունով կազմակերպութենէ մը, որ բաւական հզօր վերլուծական կեդրոն մըն է եւ կը գործէ Թուրքիոյ մէջ։ Այս կազմակերպութիւնը, իմ պատկերացումով, կը պատրաստէ նոր Թուրքիոյ ընդհանուր տեսլականը եւ եթէ այդ կազմակերպութեան համացանցային հրապարակումները նայիս եւ հոն լոյս տեսած յօդուածները աչքի առջեւ ունենաս, ապա կը յանգիս այն եզրակացութեան, որ Թուրքիոյ մէջ այսպիսի կազմակերպութիւն մը «ուղեղային կեդրոն» է, որուն հիմնական նպատակն է, ինչպէս քիչ առաջ ըսի, պատրաստել նոր Թուրքիոյ տեսլականը:

Այս կեդրոնի անցեալ տարուան գլխաւոր քննարկումը այն էր, թէ՝ ինչպէս թրքերէնը միջազգային լեզու դարձնել եւ անշուշտ այս բոլորը կը կատարուին Թուրքիոյ նախագահ Էրտողանի հովանաւորութեամբ: Այս զարգացումները կամ այսպիսի կազմակերպութիւններու գոյութիւնը մտածուած եւ պատրաստուած քաղաքականութեան մը արդիւնքն է: Թուրքիոյ նախագահը այսօր եկած է այն համոզման, որ միայն իսլամական մօտեցումով, միայն իսլամական դիմագիծով չի կրնար հզօր տէրութիւն մը դառնալ շրջանին մէջ եւ ինչպէս տարբեր թուրք ղեկավարներ եւ գործիչներ՝ իրեն համար ալ այսօր ձեւով մը վերադարձ մը կայ դէպի թուրքիզմ, դէպի մեծ Թուրքիոյ գաղափարականը, դէպի նոր Թուրքիոյ գաղափարը եւ այդ մէկը թուրք ոեւէ հզօր ղեկավարի մը, պատկերաւոր ըսած, վերջին զէնքն է։ Եւ այս բոլորը ան պիտի ընէ բնականաբար՝ ստեղծելու համար նոր Թուրքիա մը եւ դառնալու՝ ձեւով մը Թուրքիոյ նոր Աթաթուրքը եւ բնականաբար ներկայանայ եւ դառնայ ուժեղ, ո՛չ միայն իսլամական դիմագիծով, այլ նաեւ թրքական դիմագիծով:

Ի հարկէ, այստեղ կ՚ուզեմ նշել, որ Էրտողան արդի Թուրքիոյ պատմութեան մէջ բացառիկ քաղաքական գործիչ մըն է եւ այդ մէկը ինծի համար ակնյայտ է, քարիզմաթիք գործիչ է եւ նաեւ Սուրիոյ մէջ Թուրքիոյ ունեցած կեցուածքները ցոյց կու տան, որ Էրտողան նաեւ, եթէ հարկ ըլլայ, բացառիկ ճկունութեան տէր քաղաքական ղեկավար է եւ անշուշտ այս բոլոր դէպքերը պատահական չէ որ կը կատարուին այս օրերուն, տրուած ըլլալով, որ 2023-ին Թուրքիան կը դառնայ 100 տարեկան հանրապետութիւն մը եւ նախագահ Էրտողան շատ պիտի ուզէ, որ իր անունը Թուրքիոյ պատմութեան մէջ ամրագրուի որպէս նոր տեսլական ունեցող, նոր Թուրքիա մը կերտող երկրորդ Աթաթուրք մը:

ՍԱԳՕ ԱՐԵԱՆ

Երեւան