ԼՈՒՍԱՊԱՇՏՈՒԹԻՒՆԸ, ԱՅՎԱԶՈՎՍԿԻՆ ԵՒ ԻՐ ԱԶԳԱՅԻՆ ՊԱՏԿԱՆԵԼԻՈՒԹԵԱՆ ՀԱՐՑԸ

Կը թուի, որ մենք՝ հայերս արեւապաշտ ըլլալէ առաջ եղած ենք լուսապաշտ: Անշո՛ւշտ ո՛չ արեւապաշտութիւնը եւ ո՛չ ալ լուսապաշտութիւնը մեր ազգային մենաշնորհն է: Թէ՛ լոյսը, թէ՛ արեւը՝ երկուքն ալ պաշտուած են հնդեւրոպական եւ այլ հին ժողովուրդներու կողմէ ու տարածուած՝ աշխարհով մէկ: Հին աշխարհի մէջ, անկախ արեւապաշտութենէն, գոյութիւն ունէին առանձին լոյսի աստուածութիւններ, որոնցմէ պէտք էր, որ անկախաբար ծնած ըլլային երկինքի լուսատուները: Օրինակի համար, հելլէններուն մէջ լոյսի աստուածութիւնը Թէան էր, որմէ ծնած էին՝ Հելիոսը (արեւը), Էոսը (Արուսեակը) եւ Սելենէն (լուսինը):  Հին կտակարանի Ծննդոց բաժնին մէջ Աստուած առաջին օրը լոյսը կը ստեղծէ եւ չորրորդ օրը միայն երկնային մարմինները (արեւ, լուսին եւ աստղեր) կը ստեղծէ առանձինն՝ անկախ լոյսէն: Հնդեւրոպական մշակոյթներու մէջ լոյսի աստուածութիւնը ի յայտ կու գայ Միհր, Մհեր, Միթրա, Միթրու, Միթրաս եւ այլ անուններու տակ: Ըստ միթրայիզմի առասպելաբանութեան, Միհրը ծնած է Աղի ծովակին մէջ, ուր անյիշելի ժամանակներէն հսկայ ժայռ մը կար: Երկինքէն լոյս մը կ՚իջնէ, կը զարնուի անոր, կը յղացնէ զայն, եւ որմէ կը ծնի Միհրը՝ իբրեւ փրկիչ: Համաձայն Մովսէս Խորենացիի հաղորդած տեղեկութեան, Աղի ծովակը նոյն ինքն Վանայ լիճը պէտք է ըլլայ: Յատկանշական է, որ (միշտ ըստ դիցաբանութեան) Միհրը կը ծնի մէկ անգամէն իբրեւ պատանի՝ աջ ձեռքին սուր (ուժը), իսկ ձախին՝ ջահ (լոյսը), որոնց միջոցով պիտի լուսաւորէ միջոցը եւ երկրի վրայ կարգ ու կանոն հաստատէ: Այս բովանդակութեամբ բազմաթիւ բարձրաքանդակներ հասած են մեզի հռոմէական ժամանակաշրջանէն: Նոյն ժամանակաշրջանէն մեզի հասած են նաեւ այլ բովանդակութեամբ լոյսի աստուածութեան նուիրուած բարձրաքանդակներ, ուր Միհրը խաւարի խորհրդանիշ ցուլը կը սպաննէ փրկելու համար աշխարհը չարէն: Քրիստոնէութենէն առաջ լոյսի պաշտամունքը լայն տարածում ունէր Հայաստանի մէջ: Ներկայ Հայաստանի մէջ ցարդ յայտնաբերուած են երկու հելլէնիստական տաճարներ (մէկը Գառնիի, իսկ միւսը՝ Արտաշատի մէջ). երկուքն ալ, ըստ մասնագէտներու, պէտք է որ նուիրուած ըլլան լոյսի աստուած Միհրին: Սուրբ Էջմիածնի տաճարի խորանին տակ յայտնաբերուած ատրուշանը եւս կը համարուի Միհրի պաշտամունքին նուիրուած տաճարի մնացորդ: Կոմագէնի հայկական թագաւորութեան աստուածներու նուիրուած պանթէոնին մէջ (Նեմրութ սար) Միհրը բազմած է հայր աստուած Արամազդի ձախ կողմը՝ իբրեւ կարեւորագոյն աստուածներէն մէկը: Միհրի պաշտամունքը իր արձագանգը գտած է նաեւ մեր ազգային դիւցազներգութեան մէջ՝ յանձինս Առիւծ եւ Փոքր Մհերներու: Առաջինը, ցուլի փոխարէն, կը սպաննէ չարի խորհրդանիշ առիւծը՝ փրկելու համար ժողովուրդը սովէ,  իսկ երկրորդը (որուն նախատիպարը՝ Միհրը ծնած է ժայռէն). երիտասարդ տարիքին կը բանտարկուի Վանի մօտ գտնուող եւ Մհերի Դուռ կոչուող ժայռին մէջ, որպէսզի յարմար առիթին դուրս գայ եւ փրկէ ազգն ու հայրենիքը: (Նկատի առէք, որ Մհերի Դրան վրայ փորագրուած են Վանի հին հայկական թագաւորութեան (ուրարտական) դիցանունները):

Ճիշդ է որ ԱՐԵԳԱԿ բառը օգտագործուած է եւ կը շարունակէ օգտագործուիլ իբրեւ հոմանիշ ԱՐԵՒին, սակայն Հրաչեայ Աճառեանի «Արմատական բառարան»ին մէջ կը կարդանք,  որ Միհր (Mihr) պարսկերէն կը նշանակէ արեգակ, իսկ արեգակ կը նշանակէ՝ արեւի աչք: Այսօր  ունինք բանասէր-լեզուաբաններ, որոնք արեգակ բառը կը համարեն բարդ բառ մը՝ կազմուած երեք արմատ բառերէ ԱՐ+ԷԳ+ԱԿ (հնչիւնային նմանակութեամբ Ե-ը վերածելով է-ի): Այսինքն արեւ+ծնող կամ մայր+աչք կամ աղբիւր: Այս առումով ԱՐԷԳԱԿ-ը կարելի է «կարդալ» քանի մը տեսակ, որոնց շարքին նաեւ՝ ԱՐԵՒԱՄԱՅՐ ԱՂԲԻՒՐ կամ ԱՐԵՒ ԾՆՈՂ ԱՂԲԻՒՐ, որոնք կը համապատասխանեն Միհրի՝ լոյսի աստուածութեան իմաստային բովանդակութեան: Այս բոլորէն ետք կարելի է ենթադրել, որ ժամանակին ԱՐԵԳԱԿ-ը ԱՐԵՒ-ին հոմանիշը չէր: Եւ հաւանաբար գործածուած ըլլայ իբրեւ Միհրի հոմանիշ, իբրեւ լոյսի աստուածութեան անուն:

Ուրե՞մն:

Ուրեմն, երբ քրիստոնէութիւնը մուտք գործեց Հայաստան՝ իբրեւ լոյս եւ իբրեւ փրկիչ, հաւանական է, որ Միհրի պաշտամունքի առկայութիւնը իր շինիչ դերը կատարած ըլլայ նոր վարդապետութեան ընդունման եւ դիւրին տարածման մէջ: Այդ մասին կը վկայեն նաեւ լուսապաշտութենէ մնացած այն բոլոր հետքերը, որոնք մինչեւ հիմա կը գործածուին թէ՛ հոգեւոր, թէ՛ կենցաղային մեր մշակոյթին մէջ: Օրինակի համար, արեւագալի երգերը նուիրուած կը թուին ըլլալ ոչ թէ արեւի, այլ՝ լոյսի պաշտամունքին: Ինչպէս՝ «Լոյս Արարիչ լուսոյ», «Առաւօտ լուսոյ», «Լոյս զուարթ», «Լոյս փառաց» եւ այլն: Արեւագալի այս շարականները հայ հոգեւոր հայրերուն կողմէ կը կոչուին նաեւ լուսերգութիւններ, որոնք կը համարուին աստուածային էութեան՝ լոյսի փառաբանումը: Թէեւ անոնք կը տարբերեն իմանալի եւ բնական լոյսերը իրարմէ, սակայն ի վերջոյ լոյսը կը փառաբանուի իբրեւ աստուածային էութիւն, որ մեր եկեղեցւոյ խորհրդանշաններուն մէջ կ՚արտայայտուի Է մեծատառով եւ կը դրուի ամենասուրբ տեղը՝ խորանի ճակտոնապատին ճի՛շդ կեդրոնը: Այնուհետեւ մենք խորանը կը կոչենք ԼՈՒՍՈՅ ԽՈՐԱՆ, միւռոնը՝ ՍՐԲԱԼՈՅՍ ՄԻՒՌՈՆ, իսկ երբ առաւօտները զիրար կը բարեւենք,  իրարու բարի ԼՈՅՍ կը մաղթենք եւ ոչ թէ բարի ԱՌԱՒՕՏ՝ հնդեւրոպական միւս ժողովուրդներուն նման: Ի դէպ, Մուսա լերան բարբառին մէջ գոյութիւն ունեցած է իւրայատուկ բարեւելու ձեւ մը, որ նոյնպէս լոյսի պաշտամունքի մնացուկներէն կը թուի ըլլալ: Հերկելիկ (հերկելեան) եւ Մըսդըր (Գապագեան) հայրենադարձ պապուկները կը պնդէին, որ մուսալեռցի պապերը, երբ հանդիպէին իրարու, առաջինը կ՚ըսէր. «Զհայս քի բարըլայս», իսկ երկրորդը կը պատասխանէր. «Ապրի՛ս քի լիսայց»: Այսինքն՝ «Ով հա՛յ, բարի լոյս քեզի», իսկ պատասխանը՝ «Քու լոյսովդ ապրիս»: Ասոնք (յատկապէս Է տառի գործածութիւնը) Հայ Առաքելական Եկեղեցւոյ համար իւրայատկութիւններ են, որոնք ոչ միայն չեն խանգարեր, այլ նաեւ կ՚ուժեղացնեն քրիստոնէական հաւատքը, որուն այնքա՜ն պէտք ունինք ազգովին այս խառնաշփոթ դարուն: Ի վերջոյ Սուրբ Գիրքի Ծննդոց բաժինին մէջ կը կարդանք՝ «Ի սկզբանէ էր բանն եւ բանն էր Աստուած»: Նոյն Սուրբ Գիրքը բազմիցս կը պատգամէ, որ Աստուած լոյս է: Ասիկա կը նշանակէ, որ «Բան»ը «Լոյս»ն է: Այս պատճառով ալ զԱստուած կ՚անուանենք՝ «Լոյս Արարիչ լուսոյ» կամ «Առաջին լոյս», զոր կ՚արդարացնէ նաեւ Աստուծոյ  ինքնաստեղծ ըլլալու իրողութիւնը:

Եթէ շարունակենք խորանալ այս հարցին մէջ կրնանք շատ հեռանալ նիւթէն:

Վերադառնանք բուն խնդրին:

Խօսքը Այվազովսկիի, իբրեւ իւրայատուկ գեղարուեստական արժանիք, լոյսի շռայլօրէն, նրբօրէն եւ գեղեցկօրէն կիրարկած ու դրսեւորած ըլլալու մասին է: Լոյսի կողքին, շատ խօսուած ու գրուած է նաեւ այս արուեստագէտի ծովասիրութեան (ջրապաշտութեան) մասին: Այո՛, ան փոքր հասակին պաշտամունքի աստիճան սիրած ու «մտերմացած է» ծովուն հետ ու կեանքը կապած՝ ծովանկարչութեան: Սակայն այս մէկը եւս, լոյսի նման, ընդոծին բնոյթ ունի ու անթեղուած՝ ազգային մշակութային արմատներու մէջ: Հայը, սկսեալ նախնադարէն, եղած է նաեւ ջրապաշտ: Ջրապաշտութեան լաւագոյն վկաները Հայաստանի տարածքին յայտնաբերուած ջուրի պահապան այն վիշապաքարերն են, որոնք կու գան հազարամեակներու խորերէն ու կը հասնին մինչեւ մեր օրերը՝ իբրեւ Վարդավառի տօն: Այվազովսկիի ծովանկարչութիւնը պիտի չունենար այն հմայքն ու դերը արուեստի պատմութեան մէջ, եթէ ան տարերայնօրէն չսիրէր եւ գեղեցկօրէն չներդաշնակէր  իրարու ջուրն ու լոյսը, որոնց  համար կ՚ըսէ. «Թէեւ ծովը իմ կեանքն է, սակայն գործերուս լաւագոյնները անոնք են, որոնք կը զատորոշուին լոյսի ուժով»: Այդ գեղագիտական ԼՈՅՍԻ ՈՒԺՈՎ է, որ Այվազովսկի ծովը պատկերեց օրուան բոլոր պահերուն, տարուան բոլոր եղանակներուն, եղանակներուն ամենաթէժ ու ամենահանգիստ բոլոր փուլերուն: Ան նոյնիսկ պատկերած է արեւի խաւարումը եւ կամ արեւի ու լուսնի ցոլացումները՝ ջուրի վրայ, նոյն կտաւին մէջ նոյն պահուն: Եւ բնաւ պատահական չէ, որ առիթով մը Նիքոլայ Ա. ցարը Այվազովսկիին ըսած ըլլայ. «Ես ցամաքի թագաւորն եմ, իսկ դուն՝ ծովերու»: Նոյնիսկ, ըստ ոմանց, Այվազովսկին  «Պոսէյտոն» կտաւին մէջ ինքզինք պատկերած է իբրեւ ծովերու աստուած:

Այվազովսկիի ստեղծագործական թիրախը ծովու եւ անոր տարերքի պատկերումն էր լոյսի ուղեկցութեամբ, իր ամենակատաղի դրսեւորման մէջ իսկ: Անոր ծովանկարներու մեծամասնութիւնը ալեկոծ ու խռովայոյզ տեսարաններ են, որոնց մէջ յաճախ կը յայտնուին նաւաբեկեալներ, որոնք կենաց մահու պայքար կը մղեն բնութեան տարերքի դէմ: Անոնք թէեւ տագնապահար են եւ ծովամոյն ըլլալու անդոհանքը կ՚ապրին, սակայն տեղէ լոյս մը կը նշմարուի յանկարծ՝ իբրեւ գոյատեւման յոյս: Այվազովսկիի կարգ մը ստեղծագործութիւններուն մէջ ծովու տարերային կատաղանքները, որքան ալ ահռելի ըլլան ու անզսպելի, այնուամենայնիւ սարսափազդու չեն, այլ վեհ են, ներշնչող եւ յաճախ ըլլալ-չըլլալու տագնապներու մէջ կ՚եռեւեփին: Ըլլալ-չըլլալու գոյատեւելու տագնապները   կը շարունակեն  ուղեկցիլ մեզի՝ ազգային մեր ծննդոցէն ի վեր: Հայ միջնադարեան մանրանկարչական կերպարներու տագնապահար արտայայտութիւնները այնքան ուժեղ են արտայայտիչ եւ բնորոշ, որոնք ազգային «ճակատագիր» կը թուին ըլլալ, որոնցմէ զերծ չէր կրնար մնալ Այվազովսկիի նման գերզգայուն բնազդի տէր հանճարը:

Այվազովսկիի՝ Արուեստներու հանդէպ ունեցած բացառիկ սէրն ու ակնածանքը, անոր հայրենասիրութիւնը, մարդասիրութիւնն ու նոյնի՛սկ կրօնասիրութիւնը լոկ խօսքի սահմաններուն մէջ չեն մնացած, այլ ան բազմիցս գործով ապացուցած ու ինքզինք հաստատած է իբրեւ ազգային պատկանելիութեան հարց ունեցող, գործնապաշտ եւ յանձնառու արուեստագէտ: Այնուամենայնիւ, այս տուեալները չէին, որ զինք դասեցին աշխարհի քանի մը լաւագոյն ծովանկարիչներու շարքին, այլ՝ իր դրսեւորած ըլլալ չըլլալու տագնապը, բնութեան անսանձ տարերքի գեղագիտական ուժն ու յատկապէս լոյսի աստուածային Էութեան  դրսեւորումներն  ե՛ն ու կը մնան իր գեղարուեստական գլխաւոր արժանիքները, որոնք կու գան իր ցեղային արմատներէն (թէկուզ ենթագիտակցաբար) ու հրաշալիօրէն կը բացուին իր փառահեղ ծովանկարչութեան վրայ:

Իր արմատներուն հաւատարիմ մնացած այս ստեղծագործողին մասին գրած (մեզի ծանօթ) արուեստաբաններէն երկուքն են (Նիքոլայ Պարսամով եւ Նիքոլայ Նովուսպենսքի) միայն, որոնք Այվազովսկիի մեծութիւնն ու ինքնատպութիւնը կը կապեն նաեւ «Հայ ժողովուրդի հինաւուրց մշակոյթի եւ ազգային բնաւորութեան գիծեր»ուն հետ: Արուեստագէտին ազգային ծագումնաբանութիւնը չի հետաքրքրեր միւսները: Անոնց  համար կարեւորը արդիւնքն է՝ համամարդկային գեղագիտական արժէքը եւ ոչ թէ աղբիւրը:

Իսկ եթէ մենք ազգային նկարագիր եւ ինքնատպութիւն պիտի փնտռենք Այվազովսկիի ստեղծագործութիւններուն մէջ, ապա պիտի նշմարենք, որ անոր գեղարուեստական գերագոյն արժանիքները կը բխին ազգային մշակութային իր արմատներէն եւ ապա միայն կը տարածուին համամարդկային  ոլորտներու վրայ: Ասոնք իրենց բնոյթով աւելի  հայկական են ու ազգային, քան՝ իր շօշափած ազգային թեմաներն ու կերտած հայկական կերպարները:

Վերջացնելէ առաջ ընդունինք, որ մեր վերջին հաստատումները կրնան վիճելի ըլլալ շատերու համար, եւ կարիքը կը զգացուի անոնց քննարկման եւ յստակացման: Այս մասին՝ այլ առիթով:

ՄՈՎՍԷՍ ԾԻՐԱՆԻ

«Ազդակ», Լիբանան