Ե­ԹԷ Ե­ՐԵՔ ՕՐ ՏԵ­ՍՈ­ՂՈՒ­ԹԻՒՆ ՇՆՈՐ­ՀՈ­ՒԷՐ, ԻՆ­ՉԵ՞Ր Կ՚ՈՒ­ԶԷԻ ՏԵՍ­ՆԵԼ

Հե­լէն Քէ­լը­րի կեան­քը նշա­նա­ւոր եւ ո­գե­շունչ պատ­մու­թիւն մը ե­ղած է:

Ան ծնած է 1880 թուականին, Մի­աց­եալ Նա­հանգ­ներ: Մէ­կու­կէս տա­րե­կա­նին զրկուած է լսո­ղու­թե­նէ ու տե­սո­ղու­թե­նէ: Տա­ղան­դա­ւոր ու համ­բե­րա­տար ու­սուց­չու­հի մը ա­նոր բա­ռե­րու եւ ա­նոնց ի­մաս­տի աշ­խար­հը կը բա­նայ: Այս կա­րե­ւոր քայ­լէն ետք Հե­լէ­նին միտ­քը կը յա­ռա­ջա­նայ եւ գի­տու­թեան ու փոր­ձա­ռու­թեան շր­­ջա­գի­ծը կը ծա­ւա­լի: Ան­բա­ցատ­րե­լի ջան­քե­րէ ետք՝ խօ­սիլ կը սոր­վի: Երկ­րոր­դա­կան վար­ժա­րա­նէն ետք նա­եւ հա­մալ­սա­րա­նէն շր­­ջա­նա­ւարտ կ՚ըլ­լայ: Պար­բե­րա­թեր­թե­րու մէջ գրու­թիւն­ներ կը ստո­րագ­րէ եւ հե­տաքրք­րա­կան գիր­քե­րու հե­ղի­նակ կ՚ըլ­լայ:

Հե­լէն մեծ բե­մե­րու վրայ, բազ­մա­թիւ ունկն­դիր­նե­րու դի­մաց, գրա­կան-վեր­լու­ծա­կան դա­սա­խօ­սու­թիւն­ներ կու տար: Մար­դիկ կը հի­ա­նա­յին, թէ ինչ ան­հա­ւա­տա­լի դժ­ուա­րու­թիւն­ներ յաղ­թա­հա­րած էր այդ կոյր, խուլ փոքր աղ­ջի­կը եւ դար­ձած էր մշակ­ուած մտ­­քով, ի­մաս­տուն, պեր­ճա­խօս կին մը, թէ­եւ դժբախտաբար ինք ան­ձամբ չէր լսեր իր խօ­սա­ծը:

Հե­լէն Քէ­լըր կ՚ը­սէ. «Միայն խու­լը կը գնա­հա­տէ լսո­ղու­թիւ­նը: Միայն կոյ­րը կ՚անդ­­րա­դառ­նայ տե­սո­ղութ­եան հա­զա­ր ու­ մէկ օրհ­նու­թիւն­նե­րուն: Ե­րա­նու­թիւն պի­տի ըլ­լար, ե­թէ իւ­րա­քան­չիւր էակ քա­նի մը օր կորսնց­նէր զա­նոնք: Խա­ւա­րը պի­տի սոր­վեց­նէր շատ ա­ւե­լի գնա­հա­տել տե­սո­ղու­թիւ­նը: Լռու­թիւ­նը պի­տի յու­շէր ձայ­նին հա­ճոյ­քը: Մարդ­կա­յին է, թե­րեւս, մեր ու­նե­ցած­նե­րը քիչ գնա­հա­տել եւ չու­նե­ցած­նե­րուն ցան­կալ: Բայց ցա­ւա­լի է, երբ լոյ­սե­րու աշ­խար­հին մէջ տե­սո­ղու­թեան պար­գե­ւը գոր­ծած­ուի իբր պէտք կամ յար­մա­րու­թիւն, քան մի­ջոց մը՝ կեան­քին լե­ցու­նու­թիւ­նը ա­ւելց­նող:

«Three Days To See» («Տես­նե­լու երեք օ­րեր») իր գրու­թեան մէջ Հե­լէն կ՚ը­սէ. «Ե­թէ հրաշ­քով մը երեք օր տե­սո­ղու­թիւն շնորհուէր ին­ծի, ին­չե՞ր պի­տի ու­զէի տես­նել:

Ա­ռա­ջին օր.

Նախ՝ պի­տի ու­զէի տես­նել այն ան­ձե­րը, ո­րոնց ազ­նուու­թիւ­նը եւ ըն­կե­րակ­ցու­թիւ­նը իմ կեանքս ապ­րե­լու ար­ժա­նի ը­րին: Եր­կա­րօ­րէն պի­տի դի­տէի սի­րե­լի ու­սուց­չու­հի­իս դէմ­քը, որ վաղ ման­կու­թե­նէս դուր­սի աշ­խար­հը բա­ցաւ ին­ծի: Կ՚ու­զէի ա­նոր դէմ­քին գտ­­նել հա­մակ­րա­լից քաղց­րու­թեան եւ համ­բե­րու­թեան յայտ­նու­թիւ­նը, ո­րով ան կա­տա­րե­լա­գոր­ծեց իմ ու­սու­միս դժ­­ուա­րին գոր­ծը: Իր աչ­քե­րուն մէջ կ՚ու­զէի տես­նել նկա­րագ­րի այն հզօ­րու­թիւ­նը, որ­ով կը յա­ջո­ղէր կան­գուն մնալ:

Եր­կա­րօ­րէն պի­տի նա­յէի սի­րե­լի բա­րե­կամ­նե­րուս դէմ­քե­րուն՝ մտ­քիս մէջ տպե­լով ի­րենց նե­րաշ­խար­հի գե­ղեց­կու­թեան ար­տա­քին վկա­յու­թիւ­նը:

Աչ­քերս պի­տի հանգ­չեց­նէի մա­նու­կի մը դէմ­քին, որ­պէս­զի մտա­պատ­կեր մը ու­նե­նա­յի ա­նոր ան­մեղ գե­ղեց­կու­թե­նէն՝ ինչ ո­ր կը կան­խէ ան­հա­տի մը կեան­քին յա­ռա­ջա­ցու­ցած բար­դոյթ­նե­րու գի­տակ­ցու­թիւ­նը:

Պի­տի դի­տէի տանս մէջ գտ­նուող պարզ ի­րե­րը, ոտ­քե­րուս տակ ե­ղող գոր­գին ջերմ գոյ­նե­րը, պա­տէն կախ­ուած նկար­նե­րը, մանր մունր չն­­չին մտեր­միկ ա­ռար­կա­նե­րը, ո­րոնք շէն­քը տու­նի կը վե­րա­ծեն:

Պի­տի տես­նէի կոյ­րե­րու հա­մար գր­­ուած ու­ռու­ցիկ գի­րե­րով գիր­քե­րը, որոնք կար­դա­ցած եմ, բայց ա­ւե­լի պի­տի հե­տաքրքր­ուէի տպա­գիր գիր­քե­րով, որոնք տես­նող­նե­րը կրնան կար­դալ: Գիր­քե­րը փա­րոս դար­ձած են կեան­քիս եր­կար գի­շեր­ուան ըն­թաց­քին:

Ա­ռա­ջին օր­ուան կէ­սօ­րէն ետք պտոյտ մը պի­տի ը­նէի ան­տա­ռին մէջ: Պի­տի դի­տէի տե­րեւ­նե­րու հա­մա­չա­փու­թիւ­նը, ճիւ­ղե­րը՝ ո­րոնց մէջ գար­նան շօ­շա­փե­լով բող­բոջ­ներ կը փնտ­­ռէի: Աչ­քերս պի­տի ար­բեց­նէի բնու­թեան գե­ղեց­կու­թիւն­նե­րով, ջա­նա­լով քա­նի մը ժամ­ուան մէջ ան­յա­գօ­րէն ներծծել ըն­դար­ձակ սքան­չե­լի­քը՝ որ յա­րա­տեւ ինք­զինք կը պար­զէ տես­նող­նե­րուն: Ա­պա կ՚եր­թա­յի ա­գա­րակ մը, ուր կր­­նա­յի տես­նել հո­ղը հեր­կող ձի­ե­րը եւ հո­ղին մօտ ապ­րող մար­դոց հան­դարտ գո­հու­նա­կու­թիւ­նը: Ի­րիկ­նա­մու­տին պի­տի ա­ղօ­թէի գու­նա­գեղ ա­րե­ւա­մա­րի մը փա­ռա­բա­նու­թեան հա­մար:

Մթն­­շա­ղին կրկ­­նա­կի պի­տի ու­րա­խա­նա­յի ար­ուես­տա­կան լոյ­սը տես­նել կա­րո­ղա­նա­լուս հա­մար, զոր մարդ­կա­յին հան­ճա­րը ստեղ­ծած է իր տե­սո­ղու­թեան ու­ժը ըն­դար­ձա­կե­լու, երբ բնու­թիւ­նը կը դադ­րի լու­սա­ւո­րե­լէ:

Երկ­րորդ օր.

Ար­շա­լոյ­սին հետ պի­տի ար­թն­նա­յի եւ տես­նէի այն հրաշ­քը, ո­րով գի­շե­րը ցե­րեկուան կը վե­րած­ուի: Պատ­կա­ռան­քով պի­տի դի­տէի լոյ­սի փա­ռա­ւոր տե­սա­րա­նը՝ ո­րով ա­րե­ւը կ՚արթնց­նէ քնա­ցող եր­կի­րը:

Այդ օ­րը պի­տի նուի­րէի աշ­խար­հի անց­եա­լի եւ ներ­կա­յի մա­սին վա­ղան­ցիկ ակ­նար­կի մը: Թան­գա­րան­նե­րու մի­ջո­ցաւ պի­տի ու­զէի տես­նել մար­դոց յա­ռաջ­դի­մու­թեան դա­րե­րու գե­ղա­հան­դէ­սը: Յա­ճախ այ­ցե­լած եմ Նիւ Եոր­քի «Բնա­կան պատ­մու­թեան թան­գա­րան», մատ­նե­րովս շօ­շա­փած հոն ցու­ցադր­ուած շատ ա­ռար­կա­ներ, բայց կը տեն­չա­յի աչ­քե­րովս տես­նել երկ­րա­գուն­դի խտաց­եալ պատ­մու­թիւ­նը, ա­նոր բնակ­չու­թիւ­նը, մարդ­կա­յին ցե­ղե­րը, կեն­դա­նի­նե­րը՝ ներ­կա­յաց­ուած ի­րենց բնիկ մի­ջա­վայ­րին մէջ:

Պի­տի այ­ցե­լէի Metropolitan ար­ուես­տի թան­գա­րա­նը: Հոն պար­զո­ւած են Ե­գիպ­տո­սի, Յու­նաս­տա­նի եւ Հռո­մի ո­գին՝ ար­տա­յայտ­ուած ար­ուես­տի մէջ: Ձեռ­քե­րուս մի­ջո­ցաւ լաւ գի­տեմ հին Նե­ղո­սի ա­փին քան­դակ­ուած չաստ­ուած­նե­րը եւ չաստ­ուա­ծու­հի­նե­րը: Շօ­շա­փած եմ Parthenon-ի քան­դակ­նե­րու պատ­ճէն­նե­րը: Զգա­ցած եմ յար­ձա­կող ա­թե­նա­ցի մար­տիկ­նե­րուն հա­մա­չափ գե­ղեց­կու­թիւ­նը: Ափոլ­լօ­նե­րը, Վե­նիւս­նե­րը, բո­լո­րը մատ­նա­ծայ­րե­րուս բա­րե­կամ­ներն են: Ին­ծի սի­րե­լի է գանգ­րա­մօ­րուք Հո­մե­րո­սի կեր­պա­րան­քը, քա­նի որ ան ալ ճանչ­ցած է կու­րու­թիւ­նը: Ձեռ­քերս կը տա­տա­նէ­ին հռո­մ­­է­ա­կան քան­դակ­նե­րու ապ­րող մար­մար­նե­րուն վրայ: Այն արուեստ­նե­րը, ո­րոնց կա­րե­լի է դպ­չիլ, ի­մաստ ու­նին ին­ծի հա­մար, բայց զա­նոնք տես­նե­լով ա­ւե­լի նշա­նա­կու­թիւն պի­տի ու­նե­նա­յին, քան զգա­լով:

Խոր կեր­պով կ՚ու­զէի ըմ­բոշխ­նել Ռա­ֆա­յէ­լի, Լէ­ո­նար­տօ Տա Վին­չիի, Թից­ի­ա­նի, Ռամ­պ­րանտի գծագ­րու­թիւն­նե­րը: Այն­քան հա­րուստ եւ գե­ղե­ցիկ ի­մաստ կայ դա­րե­րու ար­ուես­տին մէջ, ձե­զի՝ տես­նող­նե­րուդ հա­մար:

Տե­սո­ղու­թեանս երկ­րորդ օր­ուան ի­րի­կու­նը ան­ցը­նել պի­տի ու­զէի թատ­րո­նի մը կամ շար­ժա­պատ­կե­րի սրա­հի մէջ: Հի­մա ալ ներ­կայ կ՚ըլ­լամ ներ­կա­յա­ցում­նե­րու, բայց ըն­կե­րակ­ցող մը թատ­րո­նին կա­տա­րո­ղու­թիւ­նը ա­փիս մէջ պէտք է գրէ: Ե­թէ մէկ թատ­րեր­գու­թիւն կա­րե­նա­յի տես­նել, մտ­­քիս մէջ հա­րիւ­րը կր­նա­յի պատ­կե­րաց­նել, ո­րոնք կար­դա­ցած եմ: Ես ին­չե՜ր կը կորսնց­նեմ, մինչ տես­նող­ներդ ի՜նչ մեծ հրճո­ւանք կրնաք ստա­նալ ներ­կա­յա­ցու­մի մը խօ­սակ­ցու­թեան եւ շար­ժում­նե­րու փո­խազ­դե­ցու­թե­նէն:

Եր­րորդ օր.

Ա­ռա­ւօ­տուն դարձ­եալ պի­տի ող­ջու­նէի ար­շա­լոյ­սը, նոր բերկ­րանք գտ­­նե­լու անձ­կու­թեամբ, քա­նի որ ա­նոնց, ո­րոնք աչ­քեր ու­նին եւ ի­րա­պէս կը տես­նեն, իւ­րա­քան­չիւր օր­ուան ար­շա­լոյ­սը յա­ւեր­ժա­կան գե­ղեց­կու­թեան նոր յայտ­նու­թիւն մը կը բե­րէ:

Մե­քե­նան կը վա­րեմ գե­տը կամր­ջող պող­պա­տէ կա­ռոյ­ցին վրա­յէն եւ կ՚ու­նե­նամ մարդ­կա­յին մտ­­քի զօ­րու­թեան ու հան­ճա­րին ցն­­ցող տես­լա­կա­նը: Դէմս քա­ղա­քին բարձ­րա­բերձ աշ­տա­րակ­ներն են՝ պող­պա­տէ ու քա­րէ հս­­կայ կա­ռոյց­ներ: Ի՜նչ պատ­կա­ռանք ներշն­չող տե­սա­րան: Կար­ծէք աստուած­ներ ի­րենց հա­մար շի­նած ըլ­լա­յին զա­նոնք: Ա­սոնք մէկ մասն են մի­լի­ո­նա­ւոր մար­դոց ա­մէ­նօր­եայ կեան­քին: Քա­նի՞ հո­գի արդ­եօք երկ­րորդ ակ­նարկ մը կը նե­տէ ա­նոնց վրայ. վախ­նամ՝ քի­չեր. ա­նոնց աչ­քե­րը կոյր են այս շքեղ տե­սա­րա­նին առ­ջեւ, քա­նի որ սո­վո­րա­կան է ար­դէն:

Ես կ՚ար­տո­րամ դէ­պի այդ հս­կա­յա­կան շի­նու­թիւն­նե­րէն մէ­կուն՝ Empire state buil­ding-ին գա­գա­թը: Անց­եա­լին ա­նոր բարձ­րու­թե­նէն վա­րը՝ քա­ղա­քը «տե­սայ»՝ քար­տու­ղա­րու­հի­իս աչ­քե­րուն մի­ջո­ցաւ. ան­համ­բեր եմ ե­րե­ւա­կա­յու­թիւնս բաղ­դա­տե­լու ի­րա­կա­նու­թեան հետ. վս­տահ եմ՝ յու­սա­խաբ պի­տի չըլ­լամ դէմս տա­րա­ծուող տե­սա­րա­նին իմ պատ­կե­րա­ցու­մէս:

Կը սկ­­սիմ քա­ղա­քը շր­­ջա­գա­յիլ: Նախ կը կե­նամ խճող­ուած ան­կիւն մը, պար­զա­պէս կը նա­յիմ մար­դոց, փոր­ձե­լով ա­նոնց տես­քէն բան մը հասկ­նալ ի­րենց կեան­քի մա­սին: Ժպիտ կը տես­նեմ՝ կ՚ու­րա­խա­նամ, լուրջ մտած­մունք կը տես­նեմ՝ հպարտ եմ, տա­ռա­պանք կը տես­նեմ՝ կը կա­րեկ­ցիմ:

Կէս գի­շե­րին կու­րու­թեանս ժա­մա­նա­կա­ւոր դա­դա­րը պի­տի վեր­ջա­նար եւ դարձ­եալ պի­տի սկ­­սէր ան­վեր­ջա­նա­լի գի­շերս: Ե­րեք կարճ օ­րե­րուն մէջ, ան­շուշտ, պի­տի չկա­րե­նա­յի տես­նել այն բո­լո­րը, զոր կ՚ու­զէի: Բայց միտքս այն­քան խճող­ուած պի­տի ըլ­լար ո­գեզ­մայլ յի­շա­տակ­նե­րով, որ զղ­­ջա­լու ժա­մա­նակ պի­տի չու­նե­նա­յի: Այ­նու­հե­տեւ իւ­րա­քան­չիւր ա­ռար­կա­յի հպու­մը լու­սա­փայլ յի­շո­ղու­թիւն մը պի­տի բե­րէր ա­նոր ե­րե­ւոյ­թի մա­սին:

Ես, որ ա­չա­զուրկ եմ, թե­լադ­րու­թիւն մը ու­նիմ ա­նոնց, որ կը տես­նեն եւ տե­սո­ղու­թեան պար­գե­ւը լի­ո­վին գոր­ծա­ծել կ՚ու­զեն: «Գոր­ծա­ծէ՛ աչ­քերդ այն­պէս, որ­պէս թէ վա­ղը պի­տի կորսնց­նես տե­սո­ղու­թիւնդ»: Վստահ եմ, այն ա­տեն ձեր աչ­քե­րը պի­տի բաց­ուէ­ին բա­նե­րու, ո­րոնք նա­խա­պէս չէիք նկա­տած: Ինչ որ տես­նէ­իք, ձե­զի սի­րե­լի պի­տի թուէր: Ձեր աչ­քե­րը պի­տի գր­­կէ­ին իւ­րա­քան­չիւր ա­ռար­կայ, որ ձեր տե­սո­ղութ­եան ծի­րին մէջն էր: Յե­տոյ դուք ի­րա­պէս պի­տի տես­նէ­իք, եւ գե­ղեց­կու­թեան նոր աշ­խարհ մը ինք­զինք պի­տի պար­զէր ձեր առ­ջեւ:

Նոյն կեր­պը կր­­նայ կի­րարկ­ուիլ միւս զգա­յա­րանք­նե­րուն հա­մար: Լսե­ցէ՛ք ձայ­նե­րու մե­ղե­դի­նե­րը, թռ­չու­նի մը եր­գը, նուա­գա­խում­բի մը զօ­րեղ հն­­չիւ­նը, որ­պէս թէ վա­ղը ձեր լսո­ղու­թիւ­նը պի­տի կորսնցնէք:

Դպէ՛ք իւ­րա­քան­չիւր ա­ռար­կա­յի այն­պէս, որ­պէս թէ վա­ղը ձեր շօ­շա­փե­լու կա­րո­ղու­թիւ­նը պի­տի կորսնց­նէք:

Հո­տո­տե­ցէ՛ք ծա­ղիկ­նե­րը եւ ըմ­բոշխ­նե­լով համ­տե­սե­ցէք իւ­րա­քան­չիւր պա­տա­ռը՝ կար­ծե­լով թէ այ­լեւս պի­տի չկա­րե­նաք հո­տո­տել ու համ առ­նել:

Ջանք ը­րէք ստա­նա­լու իւ­րա­քան­չիւր զգա­յա­րան­քին վա­յել­քը:

Փա­ռա­բա­նե­ցէ՛ք հա­ճոյ­քի ու գե­ղեց­կու­թեան բո­լոր նր­­բու­թիւն­նե­րը, զորս աշ­խար­հը կը յայտ­նէ ձե­զի՝ բնու­թեան շնոր­հած այս քա­նի մը հա­ղոր­դակ­ցա­կան մի­ջոց­նե­րով, ո­րոնց ա­մե­նաս­քան­չե­լին, վս­­տահ եմ, ՏԵ­ՍՈ­ՂՈՒ­ԹԻՒՆՆ Է:

Ամ­փո­փեց ու թարգ­մա­նեց՝

ԱԶ­ՆԻՒ ԵԱ­ԳՈՒ­ՊԵԱՆ