ՍՈՒՐԲ ԷՋՄԻԱԾՆԻ ՄԱՅՐ ՏԱՃԱՐԸ ՎԵՐԱՆՈՐՈԳՄԱՆ ՄԷՋ

ՄԱՅՐ ՏԱՃԱՐԸ

Անցնող ամիսներուն Սուրբ Էջմիածնի Մայր Տաճարը ներքնապէս եւ արտաքնապէս հիմնական եւ յարատեւ վերանորոգման ընթացքի մէջ է մինչեւ այսօր ապրիլի 24, 2019, որուն հետեւանքով եկեղեցական տաղաւար տօներու հանդիսաւոր սուրբ պատարագներն ու ձեռնադրութիւնները կը կատարուին Ս. Գայիանէի վանքին եւ Երեւանի Ս. Գրիգոր Լուսաւորիչ Մայր եկեղեցւոյ մէջ։ Յարմար կը նկատեմ այս առիթով հնագոյն պեղումներէն վկայակոչել ուսանելի պարագաներ Վաղարշապատի տարածքին վերաբերմամբ, որոնք ընթերցողին համար հետաքրքրական պիտի ըլլան որպէս բացառիկ երեւոյթ։ Այսինքն նոյնիսկ ա՛յն կապը, որ գոյութիւն ունեցած է Մայր Տաճարի եւ Ուրարտական հնագոյն շրջանի բազալդէ (որձաքար) կոթողի մը միջեւ, որ «հանդիսանում է յայտնի Ուրարտական կոթողներից ամենամեծը» ըստ ճարտարապետ Ալեքսանդր Սահինեանի։

ՈՒՐԱՐՏԱԿԱՆ ԲԱԶԱԼԴ ԿՈԹՈՂԸ

Նոյն վայրերու պեղումներու ընթացքին 5-րդ դարուն կառուցուած բեմին ներքեւ «հորիզոնական ուղղութեամբ» յայտնաբերուած է «Ուրարտական շրջանի բազալդէ կոթող մը», եւ իսկոյն 1960 թուականին առաջարկուած է Վազգէն Վեհափառ Հայրապետին կողմէ, Մայր Տաճարի նորակառոյց Խորանի շինութեան առիթով, չխանգարել անոր ներքեւի գետնափոր տարածութիւնը, ու պահել զայն «իր անցքերով եւ Ս. Սեղանի ետեւի կողմից յատուկ մուտք բանալ» որպէս պատմական սրբավայր։ Վազգէն Հայրապետի առաջարկով Ուրարտական յիշեալ կոթողը մայրավանքի բակին մէջ զետեղուելու ծրագրով իր տեղէն փոխադրած են ու տեղադրած յատուկ տեղ մը։

ՎԿԱՅՈՒԹԻՒՆ ՀԻՆԳԵՐՈՐԴ ԴԱՐԷՆ

Ուրարտուի եւ Էջմիածնի Մայր Տաճարի բազմադարեան եւ հեռաւոր զուգորդութիւնը ինքնին պատմական մեծարժէք տուեալ մը կը հանդիսանայ, քանի որ ան կը վկայէ Էջմիածնի սրբավայրի գոյութեան նախապատմական իրողութիւնը Հայաստանի քրիստոնէութեան դարձէն մէկ հազարամեակ առաջ, երբ հոն Ուրարտական մշակութային կեդրոն մըն ալ գոյութիւն ունէր։ Հարց պիտի տանք, թէ ի՛նչպէս Ս. Գրիգոր Լուսաւորիչ Մայր տաճարին համար ընտրեց ա՛յն վայրը, որ իր կարգին նման հնագոյն պաշտամունքի վայրը եղած էր։ Հրաշքի համազօր երեւոյթ, ճիշդ ա՛յնպէս ինչպէս Մեծ Սուրբը Խոր Վիրապին մէջ մնաց ողջ, դարձի բերելու համար իր ժողովուրդը։ Չմոռնանք նաեւ աստուածադիր պատգամը «Ա՛յստեղ պիտի կառուցանես Իջման Սեղանը»։

Վերջին անգամ որպէս հաստատ հնագիտական պեղումներ, Տ.Տ. Վազգէն Ա. Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի գահակալութեան առաջին տասնամեակին, Մայր Տաճարին եւ Ս. Հռիփսիմէ եկեղեցւոյ ներքին դամբարաններէն երեւան ելան հնագոյն կառոյցներու մնացորդներ եւս։ Ուղիղ վաթսուն տարի առաջ, 1959 ապրիլ 10 թուակիր, կը տեղեկացուէր, որ Սուրբ Էջմիածնի Մայր Տաճարի Աւագ Սեղանի վերակառուցման առիթով ճարտարապետ Ալեքսանդր Սահինեանի ղեկավարութեամբ կը յայտնաբերէին 5-րդ դարուն Վահան Մամիկոնեանի կողմէ կառուցուած պաշտամունքի սեղանի խարիսխները, որոնց վրայ «բեմը եւ վէմ քարը պահպանուած են անաղարտ վիճակում»։ Այցելուներ, տողերս գրողը ներառեալ, որ երկիցս այցելած է գետնափոր այդ վայրը, կը հաստատեն, թէ դէպի պաշտամունքի այդ «մասունքը» իր մուտքը ունի Մայր Տաճարի թանգարանին կողմէ։ Այցելուներ ականատես եղած են վաղ քրիստոնէական հնագոյն պաշտամունքի այդ մնացորդներուն։

Ս. ՀՌԻՓՍԻՄԷ ԵԿԵՂԵՑՒՈՅ ՊԵՂՈՒՄՆԵՐԸ

Պատմական մեծ յայտնաբերում մըն ալ միեւոյն ատեն կատարուած է երբ գիտնականներ պեղումներ կատարած են Վաղարշապատի Ս. Հռիփսիմէ եկեղեցւոյ կից գերեզմաններուն շուրջը։ Երեւան ելած են նահատակեալ սրբուհիներու աճիւնները 618 թուին եկեղեցին կառուցող Տ.Տ. Կոմիտաս Աղցեցի Կաթողիկոսի կնիքով հաստատուած։ Մինչ այդ պատմիչներու վկայութեամբ կը գոհանայինք ու պատմագիրքեր եւ դասագիրքեր անոնց վկայութեամբ միայն կը հաստատուէին։ Սակայն այսօր Կոմիտաս Կաթողիկոսի «Հայրապետական կնիքով» հաստատուած աճիւնները կու գան անվիճելիօրէն վկայելու Ս. Հռիփսիմեանց նահատակութիւնը՝ իրենց ընծայուած եկեղեցիին հովանիին տակ։

ՎԱԶԳԷՆ ՀԱՅՐԱՊԵՏԻ ՕՐՈՎ

Ս. Հռիփսիմէ եկեղեցւոյ կից գերեզմաններուն պեղումները անորոշ պատճառներով յետաձգուած էին, եւ միայն քառասնամեակ մը ետք Տ.Տ. Վազգէն Ա. Կաթողիկոսի վերին ուշադրութեամբ եւ հետապնդումներով 1978 թուին հնագէտ Բաբգէն Առաքելեանի ղեկավարութեամբ շարունակուեցան։ Տարի մը ետք Մայր Աթոռէն Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսին «Ծանուցում»ը եւ «Հաղորդագրութիւն»ը Էջմիածին ամսագրին մէջ մանրամասնօրէն կը տեղեկացնէին բովանդակ հայ ժողովուրդին եւ քրիստոնեայ աշխարհին, թէ «Ս. Հռիփսիմէ վանքի պարիսպին տակ գտնուած էին հնադարեան մատուռ մը, ուր կային գերեզմաններ աճիւններովը գլխատուած մարմինների» (Էջմիածին 1979), որուն վրայ 618 թուին Կոմիտաս Աղցեցի Կաթողիկոս կառուցած էր Ս. Հռիփսիմէ գեղակերտ տաճարը։

Վազգէն Հայրապետ այդ նորագոյն յայտնաբերումը կը նկատէր «մի նոր նիւթական վկայութիւն հայոց քրիստոնէական հաւատքի պատմական վաւերականութեան»։ Մայր Աթոռի «Հաղորդագրութիւն»ը մանրամասնութիւններ կու տար կատարուած պեղումներու արդիւնքի մասին՝ յայտնելով, որ Ս. Հռիփսիմէ եկեղեցւոյ շուրջ գոյութիւն ունեցած է Գ. եւ Դ. դարերու «դամբարանադաշտ» մը,ուր թաղուած էին Ս. Հռիփսիմէ եւ իր 32 հետեւորդ կոյսերը, որոնք ըստ Ագաթանգեղոս պատմիչի՝ ամփոփուած էին իրարու կողքի մէկ դամբարանի մէջ, ինչպէս պատմիչը կը գրէ. «սոյնպէս եւ զերանելին Հռիփսիմէ երեսուն եւ երկու ընկերօքն ի կողմն արեւելից ի շինածի տաճարին դնէին»։

ՀԱՅՐԱՊԵՏԱԿԱՆ ԿՆԻՔՆԵՐ

Մեր նախնագոյն պատմիչներէն Ագաթանգեղոսի եւ Սեբէոսի երկու վկայութիւնները կը հաստատուին Հայրապետներու անհաւատալի եւ խիստ վաւերական կնիքներով՝ հաստատելու համար իսկական նահատակութիւնը հայ ժողովուրդի առաջին նահատակ կոյսերուն։ Չորս կաթողիկոսներ՝ Ս. Գրիգոր Լուսաւորիչ, Ս. Սահակ Պարթեւ Հարապետ, Կոմիտաս Կաթողիկոս Աղցեցի, եւ մերօրեայ Վազգէն Ա. Կաթողիկոս, բոլորն ալ իրենց կարգին տեսան, վկայեցին ու կնքեցին դամբարանները Ս. Հռիփսիմեան կոյսերուն։ Պատմիչներուն ըսածը այստեղ կը մէջբերեմ աշխարհաբար թարգմանութեամբ։

Ս. Գրիգոր Լուսաւորիչ, ըստ Ագաթանգեղոս պատմիչի, մասնաւոր հոգածութեամբ Ս. Հռիփսիմէի աճիւնները ամփոփեց «իւրաքանչիւր սուրբին նշխարները արկղներու մէջ զետեղելով, իրենց զգեստներուն մէջ պարուրուած, ու զանոնք կը կնքէր քրիստոսանշան կնքովն»։

Ս. Սահակ Պարթեւ Հայրապետ, Ե. դարու սկիզբը նորոգած է «Լուսաւորչաշէն վկայարանը, ինչպէս կը գրէ Ագաթանգեղոս պատմիչ, բանալ տուած է Հռիփսիմէի դամբարանը, դուրս հանած է դագաղը, եւ առանց բանալու զայն, աւելցուցած է իր հայրապետական կնիքը եւս, եւ «դագաղը նորից զետեղած դամբարանում»։

Աւելի ուշ, 615 թուականին, Կոմիտաս Կաթողիկոս Աղցեցի, Ս. Հռիփսիմէ եկեղեցւոյ լուսարարապետ եղած միջոցին, ուզած է իր կարգին վերանորոգել «Սահակաշէն դամբարանը», որ 7-րդ դարու յայտնի պատմիչ Սեբէոսի «Պատմութիւն ի Հերակլն» միակ գիրքին «Շինումն տաճարին Հռիփսիմայ» կոչած 37-րդ գլուխի վկայութեամբ, «դամբարանը՝ Ս. Ներսէսի որդւոյն Ս. Սահակ Հայոց Հայրապետին կողմէ շատ ցած շինուած մըն էր եւ մութ, եւ Կոմիտաս Կաթողիկոս եւս չբացաւ Սրբուհիին աճիւնները ամփոփող դագաղը, այլ «կնքեց զայն իր մատանիով եւս, որ արժանի էր կնքել այսպիսի մարգարիտ որպէս երրորդ հաւատարիմ կնիք հայրապետներու մատանիով», ինչպէս կը գրէ Սեբէոս պատմիչ։

Վազգէն Ա. Կաթողիկոսի օրով Կոմիտասաշէն Ս. Հռիփսիմէ եկեղեցին վերանորոգուեցաւ «յամի Տեառն 1978»։ Պեղումներու ընթացքին նահատակ կոյսերու մարմինները «արեւելից դէպի արեւմուտք պառկած դիրքով, ձեռքերը կրծքերնին յայտնաբերուեցան» ղեկավարութեամբ ճարտարապետներ Բաբգէն Առաքելեանի եւ Ռաֆֆի Թորոսեանի։ Նորագոյն շինուած դամբարանը կառոյց Վազգէն Հայրապետ Ս. Հռիփսիմէի գունագեղ նկարով, որ այժմ կը գտնուի որպէս Վազգէն Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի «վերջնական կնիքը» տաճարի հիւսիսային աւանդատան ներքեւ։

ՏՔԹ. ԶԱՒԷՆ Ա. ՔՀՆՅ. ԱՐԶՈՒՄԱՆԵԱՆ