ԲՈ՛ՒՆ ԷՈՒԹԻՒՆԸ

Մայր Ա­թոռ Սուրբ Էջ­միած­նի եւ Ա­մե­նայն Հա­յոց Տ.Տ. Գա­րե­գին Բ. Կա­թո­ղի­կո­սի դէմ կարգ մը տխրահռ­չակ, լու­սանց­քա­յին շրջա­նակ­նե­րու կող­մէ Հա­յաս­տա­նէ ներս սան­ձա­զեր­ծուած ար­շա­ւին դրսե­ւո­րում­նե­րը միշտ ար­ձա­գանգ կը ստեղ­ծեն երկ­րի զան­գուա­ծա­յին լրա­տուու­թեան մի­ջոց­նե­րու մօտ։ Այս ամ­բող­ջին մէջ, իշ­խա­նա­փո­խու­թեան յա­ջոր­դած պայ­ման­նե­րով որ­դեգ­րուած պե­տա­կան քա­ղա­քա­կա­նու­թիւնն ալ կը հար­ցաքն­նուի հիմ­նո­վին։ Կ՚ը­սուի, թէ պե­տու­թեան տե­սա­կէ­տէ ե­կե­ղե­ցին ան­ջատ կա­ռոյց մըն է։ Սա ան­շուշտ ու­նի իր տրա­մա­բա­նու­թիւ­նը, սա­կայն չի բա­նիր ի տես այն­պի­սի ե­րե­ւոյթ­նե­րու, երբ Հա­յոց Ե­կե­ղե­ցին ու Հա­յոց հայ­րա­պե­տը կ՚են­թար­կուին ոտնձ­գու­թիւն­նե­րու եւ այդ բո­լո­րը կը վի­րա­ւո­րեն ամ­բողջ հա­յու­թեան խիղ­ճը։ Ի վեր­ջոյ, ե­կե­ղե­ցիպե­տու­թիւն զօ­րակ­ցու­թիւ­նը հայ ի­րա­կա­նու­թե­նէն ներս հա­մա­տա­րած եւ գրե­թէ ան­վի­ճե­լի պա­հանջ մըն է։ Այս բո­լո­րին տե­սա­կէ­տէ շատ հե­տաքրք­րա­կան ու ծա­ւա­լուն յօ­դուած մը ստո­րագ­րուած էր վեր­ջերս հայ­րե­նի մտա­ւո­րա­կա­նու­թեան ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րէն Հրանդ Տէր-Աբ­րա­հա­մեա­նի կող­մէ։ Ստո­րեւ ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէնի վե­րա­ծե­լով կ՚ար­տատ­պենք իր գրու­թիւ­նը՝ «168ժամ»ի կայ­քէ­ջէն։ 

*

Հայ Ա­ռա­քե­լա­կան Ե­կե­ղե­ցին իր ողջ պատ­մու­թեան մէջ եր­բեք չէ ե­ղած զուտ կրօ­նա­կան, նոյ­նիսկ՝ գե­րա­զան­ցա­պէս կրօ­նա­կան կա­ռոյց։ Իր սկզբնա­ւոր­ման պա­հէն ան ե­ղած է նախ պե­տա­կան հաս­տա­տու­թիւն։ Ան չի կրնար այլ բան մը ըլ­լալ՝ ըստ իր էու­թեան, եւ եր­բեք պի­տի չըլ­լայ՝ ա­ռանց կորսնց­նե­լու իր գո­յու­թեան ի­մաստն ու իր ինք­նու­թիւ­նը։ Պէտք է ը­սել, որ Հայ Ե­կե­ղե­ցին այս ի­մաս­տով բա­ցա­ռու­թիւն չէ։ 

Խնդի­րը այն է, որ ո­րե­ւէ խո­շոր, ա­ւան­դա­կան կրօ­նա­կան կա­ռոյց աշ­խար­հի ո­րե­ւէ ծայ­րին մէջ, պատ­մու­թեան ո­րե­ւէ շրջա­նին եր­բեք չէ ե­ղած եւ ըստ սահ­ման­ման չի կրնար ալ ըլ­լալ զուտ կրօ­նա­կան, նոյ­նիսկ գե­րա­զան­ցա­պէս կրօ­նա­կան կա­ռոյց, այլ միշտ նա­խե­ւա­ռաջ քա­ղա­քա­կան հաս­տա­տու­թիւն (պե­տա­կան կամ ոչ-պե­տա­կան քա­ղա­քա­կա­նու­թեան, սա ար­դէն այլ հարց մըն է)։ Ո­րե­ւէ կրօ­նա­կան ուս­մունք այս աշ­խար­հի պատ­մու­թեան մէջ եր­բեք յա­ջո­ղու­թեան չէ հա­սած եւ տա­րա­ծում չէ ստա­ցած շնոր­հիւ միայն իր ու­նե­ցած կամ չու­նե­ցած գրաւ­չա­կա­նու­թեան, այլ նա­խե­ւա­ռաջ՝ ո­րով­հե­տեւ ու­նե­ցած է քա­ղա­քա­կան, պե­տա­կան ա­ջակ­ցու­թիւն։ 

ՊԱՏ­ՄԱ­ԳԻ­ՏՈՒ­ԹԵԱՆ ՍԽԱ­ԼԸ

Միջ­նա­դա­րեան շրջա­նի մա­սին մեր պատ­մա­գի­տու­թիւ­նը չա­փա­զան­ցած է Հայ Ե­կե­ղեց­ւոյ ինք­նու­րոյ­նու­թիւ­նը հա­յոց թա­գա­ւոր­նե­րու եւ հա­յոց իշ­խան­նե­րու դէմ։ Այս սխա­լը տե­ղի ու­նե­ցած է գե­րա­զան­ցա­պէս ա­րեւմ­տաեւ­րո­պա­կան պատ­մա­գի­տու­թեան կա­ղա­պար­նե­րու, մա­սամբ՝ նաեւ մեր հին պատ­միչ­նե­րու հա­ղոր­դած տուեալ­նե­րուն նկատ­մամբ ան­բա­ւա­րար քննա­կան մօ­տեց­ման պատ­ճա­ռով։ 

Միջ­նա­դա­րեան Ա­րեւմ­տեան Եւ­րո­պա­յի մէջ Կա­թո­լիկ ե­կե­ղե­ցին իս­կա­պէս ու­նե­ցած է ինք­նու­րոյն դեր աշ­խար­հիկ իշ­խա­նու­թեան դէմ։ Ա­րեւմ­տեան ե­կե­ղեց­ւոյ այդ դե­րը մեր պատ­մա­բան­նե­րը ինք­նա­բե­րա­բար տե­ղա­փո­խած են հայ­կա­կան ի­րա­կա­նու­թեան վրայ՝ հա­մա­պա­տաս­խա­նա­բար մեկ­նա­բա­նե­լով հայ­կա­կան սկզբնաղ­բիւր­նե­րու տուեալ­նե­րը։ Պատ­մա­բա­ննե­րու այդ մօ­տե­ցու­մը մտած է ոչ միայն պատ­մա­կան դա­սա­գիր­քեր, այ­լեւ գե­ղա­րուես­տա­կան գրա­կա­նու­թիւն, եւ ա­նոր մի­ջո­ցաւ ալ տա­րա­ծուած է յատ­կա­պէս ինք­նա­կոչ-մտա­ւո­րա­կան­նե­րու մէջ։ Յատ­կա­պէս այս վեր­ջին­նե­րուն կը թուի, որ պատ­մու­թիւ­նը այն ո­լորտն է, ուր ա­մէն մէ­կը, որ ան­ցած է դպրո­ցի պատ­մու­թեան դա­սէն, կրնայ յա­ւակ­նոտ ընդ­հան­րա­ցում­ներ ը­նել։ Իբ­րեւ թէ ժա­մա­նա­կին Հայ Ե­կե­ղե­ցին ի զօ­րու ե­ղած է գոր­ծել հա­յոց թա­գա­ւոր­նե­րու դէմ կամ իր կամ­քը թե­լադ­րել հայ իշ­խան­նե­րուն, ինք­նու­րոյն քա­ղա­քա­կա­նու­թիւն վա­րել, ե­ւ այլն։ 

Նման բան ոչ միայն ի­րա­կա­նու­թեան մէջ չէ ե­ղած, այ­լեւ չէր ալ կրնար ըլ­լալ։ 

Խնդի­րը այն է, որ ա­մէն պատ­մա­կան ե­կե­ղեց­ւոյ դե­րը պայ­մա­նա­ւո­րուած է ա­մէն տուեալ պե­տու­թեան հա­սա­րա­կար­գով։ Չկայ եւ եր­բեք չէ ե­ղած միաս­նա­կան քրիս­տո­նէա­կան ե­կե­ղե­ցի մը, այլ միշտ ե­ղած են ա­մէն տուեալ պե­տու­թեան, տա­րած­քաշր­ջա­նի հա­սա­րա­կար­գի մէջ ներգ­ծուած ե­կե­ղե­ցի­ներ։ 

Օ­րի­նակ, նոյն Ա­րեւմ­տեան Եւ­րո­պա­յի մէջ, ուր միջ­նա­դա­րեան թա­գա­ւո­րու­թիւն­նե­րը չու­նէին բա­ւա­րար իշ­խա­նու­թիւն, եւ ուր Կա­թո­լիկ ե­կե­ղե­ցին միակ հա­մաեւ­րո­պա­կան, միջ­պե­տա­կան ցան­ցա­յին կա­ռոյցն էր, Հռո­մի պա­պե­րը ի զօ­րու էին ինք­նուրոյն քա­ղա­քա­կա­նու­թիւն վա­րել եւ նոյ­նիսկ յա­ւակ­նիլ ա­ւե­լի բարձր դիր­քի, քան աշ­խար­հիկ իշ­խա­նու­թիւն­նե­րը։ Պա­պա­կան այս քա­ղա­քա­կա­նու­թեան շրջա­նակ­նե­րուն մէջ իսկ մշա­կուած է աշ­խար­հիկ եւ հո­գե­ւոր իշ­խա­նու­թիւն­նե­րու տա­րան­ջատ­ման եւ ընդ­հան­րա­պէս «աշ­խար­հիկ պե­տու­թեան» ուս­մուն­քը։ 

Ա­յո, որ­քան ալ զար­մա­նա­լի, աշ­խար­հիկ պե­տու­թեան մա­սին պատ­կե­րա­ցու­մը ի սկզբա­նէ կը բխէր քրիս­տո­նէա­կան աս­տուա­ծա­բա­նու­թեան ա­րեւմ­տեան մեկ­նա­բա­նու­թե­նէն եւ Հռո­մի պա­պե­րու աս­տուա­ծա­պե­տա­կան յա­ւակ­նու­թիւն­նե­րէն։ Իբր թէ գո­յու­թիւն ու­նին ա­ռան­ձին աշ­խար­հիկ եւ հո­գե­ւոր ո­լորտ­ներ եւ հա­մա­պա­տաս­խան իշ­խա­նու­թիւն­ներ։ Ո­րե­ւէ այլ պատ­մա­կան մի­ջա­վայ­րի մէջ աշ­խար­հիկ պե­տու­թիւն կամ աշ­խար­հիկ իշ­խա­նու­թիւն ար­տա­յայ­տու­թիւ­նը ինք­նին նոյ­նա­բա­նու­թիւն է, ո­րով­հե­տեւ պե­տու­թիւ­նը կամ իշ­խա­նու­թիւ­նը չի կրնար ըլ­լալ ոչ-աշ­խար­հիկ՝ ըստ իր էու­թեան, իսկ հո­գիի եւ նիւ­թի խիստ հա­կադ­րու­թիւ­նը ան­հասկ­նա­լի է։ 

Աշ­խար­հի­կի եւ սրբա­զա­նի բա­ժան­ման ուս­մուն­քը պէտք էր Հռո­մի պա­պե­րուն հիմ­նա­ւո­րե­լու հա­մար ի­րենց՝ իբ­րեւ թէ ա­ւե­լի բարձր՝ հո­գե­ւոր դիրքն ու իշ­խա­նու­թիւ­նը աշ­խար­հիկ տի­րա­կալ­նե­րու՝ կայս­րե­րու, թա­գա­ւոր­նե­րու, իշ­խան­նե­րու առ­ջեւ։ Եւ պա­տա­հա­կան չէ, որ բո­ղո­քա­կան Ռե­ֆոր­մը այն եր­կիր­նե­րուն մէջ, ուր գո­յու­թիւն ու­նէր պե­տա­կան ու­ժեղ իշ­խա­նու­թիւն՝ Անգ­լիոյ եւ Սկով­տիոյ մէջ, յան­գե­ցուց պե­տա­կան ե­կե­ղե­ցի­նե­րու ստեղծ­ման, ուր թա­գա­ւո­րը նաեւ ե­կե­ղեց­ւոյ գլուխն էր։ Այ­սինքն՝ այս եր­կիր­նե­րուն մէջ ե­կե­ղեց­ւոյ վե­րա­դար­ձուե­ցաւ պե­տա­կան հաս­տա­տու­թեան այն դե­րը, ինչ որ ան ու­նէր ի սկզբա­նէ Հռո­մէա­կան կայս­րու­թեան մէջ եւ այ­լուր։ 

ՀԱՅ Ե­ԿԵ­ՂԵ­ՑԻՆ՝ ՊԵ­ՏԱ­ԿԱՆ ԿԱ­ՌՈՅՑ

Քրիս­տո­նեայ Ա­րե­ւել­քի մէջ՝ Բիւ­զան­դիո­նի մէջ եւ Հա­յաս­տա­նի մէջ յատ­կա­պէս ե­կե­ղե­ցին եր­բեք չէ ու­նե­ցած այն դե­րը, ինչ որ ու­նէր Ա­րեւ­մուտ­քի մէջ, ո­րով­հե­տեւ տար­բեր ե­ղած են այս­տե­ղի հա­սա­րա­կար­գե­րը։ Այս­պէս, Բիւ­զան­դիոն ե­ղած է կեդ­րո­նա­ցած պե­տու­թիւն մը, որ կա­ռա­վա­րուած է դի­ւա­նա­կա­լա­կան վար­չա­մե­քե­նա­յի մի­ջո­ցաւ եւ ուր ազ­նուա­կան դա­սը՝ ա­րեւմ­տաեւ­րո­պա­կան ի­մաս­տով, ըստ էու­թեան, չէ ե­ղած կամ միայն ուշ շրջա­նին ձե­ւա­ւո­րուած է ու դեր խա­ղա­ցած։ 

Բիւ­զան­դա­կան ե­կե­ղե­ցին ալ դի­ւա­նա­կա­լա­կան պե­տու­թեան կա­ռոյց­նե­րէն մին էր՝ լիո­վին են­թա­կայ կայ­սեր եւ ար­քու­նի­քին ու ո­րե­ւէ քա­ղա­քա­կան կամ թէ­կուզ հո­գե­ւոր իսկ ինք­նու­րոյ­նու­թե­նէ զուրկ։ Եւ սա ոչ թէ շե­ղուած վի­ճակ մըն էր, այլ սկզբնա­կան եւ բնա­կան ի­րո­ղու­թիւն հռո­մէա­կան պե­տա­կան հա­մա­կար­գի մէջ, ո­րու ան­մի­ջա­կան շա­րու­նա­կու­թիւնն է Բիւ­զան­դիո­նը եւ ո­րու մէջ ալ ձե­ւա­ւո­րուած է քրիս­տո­նեայ ե­կե­ղե­ցին՝ որ­պէս Հռո­մէա­կան կայս­րու­թեան քա­ղա­քա­կա­նու­թեան կա­րե­ւոր մաս եւ հաս­տա­տու­թիւն՝4-րդ դա­րէն սկսեալ։ 

Հայ­կա­կան հա­սա­րա­կար­գը մէկ կող­մէ՝ տար­բեր էր բիւ­զան­դա­կա­նէն եւ մօտ էր ա­րեւմ­տաեւ­րո­պա­կա­նին։ Հա­յաս­տա­նի հա­սա­րա­կար­գը դա­սա­կան ազ­նուա­պե­տու­թիւն մըն էր, ուր թա­գա­ւո­րը ո՛չ թէ միակ ու բա­ցար­ձակ իշ­խողն էր, այ­լեւ՝ բա­զում իշ­խող­նե­րու գե­րիշ­խո­ղը։ Իսկ թա­գա­ւո­րու­թեան վե­րա­ցու­մէն յե­տոյ Հա­յաս­տա­նի մէջ կը հաս­տա­տուի փաս­տա­ցի իշ­խա­նա­պե­տու­թիւն, ուր օ­տար ոե­ւէ տի­րա­կա­լի գե­րիշ­խա­նու­թեան ճա­նաչ­մամբ, եր­կի­րը կ՚ինք­նա­կա­ռա­վա­րուէր՝ իշ­խան­նե­րու ժո­ղո­վի, իսկ այդ ժո­ղո­վէն ներս ալ՝ ա­ռա­ւել ազ­դե­ցիկ քա­նի մը իշ­խա­նա­կան տոհ­մե­րու կող­մէ։ 

Կը թուի, որ հայ­կա­կան եւ եւ­րո­պա­կան ազ­նուա­պե­տու­թիւն­նե­րու նմա­նու­թիւն­նե­րէն բխած Հայ Ե­կե­ղե­ցին ալ պէտք է նոյն դե­րը ու­նե­նար, ինչ որ ու­նէր Կա­թո­լիկ ե­կե­ղե­ցին։ Բայց սա այդ­պէս չէր պարզ պատ­ճա­ռով մը՝ ո­րով­հե­տեւ Հայ Ե­կե­ղե­ցին, ի տար­բե­րու­թիւն Հռո­մի ե­կե­ղե­ցիէն, ո՛չ թէ միջ­պե­տա­կան ցան­ցա­յին կա­ռոյց մըն էր, այ­լեւ՝ կը պատ­կա­նէր մէկ պե­տու­թեան։ Հռո­մի ե­կե­ղե­ցին մնա­ցորդն էր Հռո­մէա­կան կայս­րու­թեան պե­տա­կան կա­ռոյ­ցի։ 

Երբ կայս­րու­թեան միաս­նա­կան կա­ռոյ­ցը փուլ ե­կաւ եւ ա­նոր փո­խա­րէն գո­յա­ցան ա­ռան­ձին թա­գա­ւո­րու­թիւն­ներ, ե­կե­ղե­ցին պահ­պա­նեց իր միաս­նու­թիւ­նը եւ որ­պէս միաս­նա­կան կա­ռոյց՝ գե­րա­կա­յու­թեան հնա­րա­ւո­րու­թիւն ստա­ցաւ ա­ռան­ձին թա­գա­ւո­րու­թիւն­նե­րու դէմ։ Իսկ Հայ Ե­կե­ղե­ցին եր­բեք նման դիր­քի մը մէջ չէ ե­ղած։ Ան ե­ղած է հա­յոց թա­գա­ւո­րու­թեան, ա­պա՝ հա­յոց իշ­խա­նա­պե­տու­թեան օր­կա­նա­կան մա­սը, փաս­տա­ցի պե­տա­կան կա­ռոյց եւ որ­պէս այդ մէկ պե­տու­թեան մա­սը՝ չէր կրնար ա­ւե­լի ու­ժեղ ըլ­լալ, քան ամ­բող­ջը, ոչ ալ ինք­նու­րոյն դեր խա­ղալ հայ ի­րա­կա­նու­թեան իս­կա­կան ու­ժե­րուն դէմ, ո­րոնք էին հայ ազ­նուա­կա­նու­թիւ­նը, ա­ւե­լի ուշ շրջան­նե­րուն՝ նաեւ հայ վա­ճա­ռա­կա­նու­թիւ­նը եւ օ­տար տի­րա­կալ­նե­րը։

ՏԵ­ՍՈՒ­ԹԻՒՆ­ՆԵՐՆ ՈՒ Ի­ՐԱ­ԿԱ­ՆՈՒ­ԹԻՒ­ՆԸ

Միջ­նա­դա­րեան Հա­յաս­տա­նի ներ­քին քա­ղա­քա­կա­նու­թիւ­նը պայ­մա­նա­ւո­րուած է ա­ռան­ձին իշ­խա­նա­կան տու­նե­րու մրցակ­ցու­թեամբ եւ ի­րա­րու դէմ պայ­քա­րով. պայ­քար, ո­րուն կրնա­յին ժա­մա­նակ առ ժա­մա­նակ մի­ջամ­տել նաեւ ար­տա­քին ու­ժե­րը։ Ո­րե­ւէ այլ քա­ղա­քա­կան խա­ղա­ցող, քան իշ­խա­նա­կան մրցա­կից «կու­սակ­ցու­թիւն­նե­րը» (օ­րի­նակ, Բագ­րա­տու­նի­նե­րը եւ Մա­մի­կո­նեան­նե­րը 7-8-րդ դա­րե­րուն մէջ), Հա­յաս­տա­նի մէջ այն ժա­մա­նակ չէ ե­ղած։ Ե­թէ ե­կե­ղե­ցին՝ որ­պէս ամ­բող­ջու­թիւն կամ ալ ա­նոր ա­ռան­ձին հա­տուած­նե­րը ներգ­րա­ւուած են այդ պայ­քա­րին մէջ, ա­պա ոչ թէ որ­պէս ու­րոյն խա­ղա­ցող, այ­լեւ՝ որ­պէս այս կամ այն իշ­խա­նա­կան կու­սակ­ցու­թեան ան­դամ կամ շա­հե­րու սպա­սար­կող։ 

Նաեւ ե­կե­ղեց­ւոյ զուտ կրօ­նա­կան հար­ցե­րու մէջ քա­ղա­քա­կա­նու­թիւ­նը, օ­րի­նակ, այս կամ այն դա­ւա­նա­բա­նու­թեան յա­րի­լը, այս կամ այն ար­տա­քին ե­կե­ղե­ցա­կան կա­ռոյ­ցի հետ յա­րա­բե­րուե­լու կեր­պը ո­րո­շուած է թա­գա­ւոր­նե­րու եւ իշ­խան­նե­րու քա­ղա­քա­կա­նու­թեամբ։ Այս­տեղ չկայ ա­ռան­ձին աշ­խար­հիկ եւ ա­ռան­ձին հո­գե­ւոր պատ­մու­թիւն, այլ կայ միաս­նա­կան քա­ղա­քա­կա­նու­թիւն եւ միաս­նա­կան պատ­մու­թիւն։ Նոյ­նիսկ ե­կե­ղե­ցա­կան ճար­տա­րա­պե­տա­կան ո­ճի ա­ռանձ­նա­յատ­կու­թիւն­նե­րը ի վեր­ջոյ քա­ղա­քա­կա­նու­թեամբ ո­րո­շուած են եւ թե­լադ­րուած են հայ ազ­նուա­կա­նու­թեան կող­մէ, այլ ոչ թէ ստեղ­ծուած են ա­զատ ստեղ­ծա­գոր­ծու­թեամբ։ 

Նոյ­նը մեր հնա­գոյն պատ­մա­գի­տու­թիւ­նը, որ թէեւ ստեղ­ծուած է ե­կե­ղե­ցա­կան­նե­րու՝ որ­պէս այդ ժա­մա­նա­կուայ կրթուած դա­սու կող­մէ, բայց ամ­բող­ջու­թեամբ սպա­սար­կած է իշ­խա­նա­կան տոհ­մե­րու պա­տուէ­րին ու շա­հե­րուն, մա­քուր քա­ղա­քա­կա­նու­թիւն ե­ղած է, ուր ու­րոյն «ե­կե­ղե­ցա­կան գա­ղա­փա­րա­խօ­սու­թիւ­նը» կամ «ա­կա­դե­մա­կան հե­տաքրք­րու­թիւ­նը» նուա­զա­գոյն դեր ու­նե­ցած են։ Միայն այս լոյ­սին տակ հնա­րա­ւոր է ճիշդ մեկ­նա­բա­նել մեր բո­լոր հին սկզբնաղ­բիւր­նե­րու տուեալ­նե­րը։ Երբ ուշ շրջա­նի մա­սին կ՚ը­սենք, թէ Հա­յոց Ե­կե­ղե­ցին փո­խա­րի­նած է պե­տու­թիւ­նը, ա­պա այս­տեղ ալ ո­րոշ անճշ­դու­թիւն մը կայ։ 

Ե­կե­ղե­ցին ինք­նին չէ փո­խա­րի­նած պե­տու­թիւ­նը, այլ ի սկզբա­նէ ըլ­լա­լով պե­տա­կան իսկ կա­ռոյց, պե­տու­թեան մաս, թա­գա­ւո­րու­թեան եւ իշ­խա­նու­թեան տու­նե­րու անկ­ման պայ­ման­նե­րուն մէջ, ե­կե­ղե­ցին՝ որ­պէս պե­տա­կան կա­ռոյց­նե­րէն միակ մնա­ցա­ծը, այն­քա­նով, որ որ­քան մա­սը կրնայ փո­խա­րի­նել ամ­բող­ջու­թիւ­նը, ի­րա­ցու­ցած է պե­տու­թեան գոր­ծա­ռոյթ­ներ։ Բայց այս պա­րա­գա­յին մէջ իսկ այն­տե­ղե­րէն ներս, ուր պահ­պա­նուած են հայ­կա­կան իշ­խա­նու­թիւն­նե­րու մնա­ցորդ­ներ, ե­կե­ղե­ցին են­թա­կայ ե­ղած է ա­նոնց քա­ղա­քա­կա­նու­թեան, բա­ցի այդ ալ, ո­րոշ չա­փով ի­րա­ցու­ցած է ուշ շրջա­նի մէջ գո­յա­ցած եւ ազ­նուա­կա­նու­թիւ­նը մա­սամբ փո­խա­րի­նած հայ ա­ռեւտ­րա­կան դա­սու քա­ղա­քա­կա­նու­թիւ­նը։ 

Այս բո­լո­րը պնդում­ներ են, ո­րոնք, բնա­կա­նա­բար, չենք կրնար այս կարճ նիւ­թով լիո­վին հիմ­նա­ւո­րել։ Բայց ա­սոնք պէտք է հիմք դառ­նան այ­սօ­րուայ քա­ղա­քա­կա­նու­թեան ու­ղե­նի­շնե­րուն։ Պատ­մա­կան դի­տար­կում­նե­րը ինք­նան­պա­տակ չեն, այլ ո­րե­ւէ ե­րե­ւոյ­թի էու­թիւ­նը հասկ­նա­լու լա­ւա­գոյն մի­ջոց։ Կա­րե­լի է ու­նե­նալ հա­զա­րու­մէկ տե­սա­կան, գա­ղա­փա­րա­խօ­սա­կան ճիշդ կամ սխալ պատ­կե­րա­ցում ե­րե­ւոյ­թի մը մա­սին, բայց ա­նոնք բո­լո­րը զե­րօ են, ե­թէ չեն հա­մա­պա­տաս­խա­ներ պատ­մա­կան տրա­մա­բա­նու­թեան, ուր ե­րե­ւոյթ­նե­րը կը դրսե­ւո­րուին ո՛չ թէ հա­մա­պա­տաս­խան տե­սա­կա­նօ­րէն ճիշդ կամ սխալ պատ­կե­րա­ցում­նե­րու, այ­լեւ՝ հա­մա­պա­տաս­խան ի­րենց բուն էու­թեան։ 

ՀԱ­ՅՈՑ Ե­ԿԵ­ՂԵՑ­ՒՈՅ ՀԱՐ­ՑԵ­ՐԸ ՊԻ­ՏԻ Ո­ՐՈ­ՇԷ ՀԱՅ ՊԵ­ՏՈՒ­ԹԻՒ­ՆԸ

Այ­սօ­րուան քա­ղա­քա­կա­նու­թիւ­նը Հայ Ե­կե­ղեց­ւոյ նկատ­մամբ պէտք է ըլ­լայ այն հիմ­նա­րար փաս­տին վրայ, թէ Հայ Ե­կե­ղե­ցին ոչ թէ կրօ­նա­կան կա­ռոյց մըն է, այ­լեւ հա­յոց թա­գա­ւո­րու­թեան շրջա­նէն պահ­պա­նուած պե­տա­կան հաս­տա­տու­թիւն մը։ Հայ Ե­կե­ղե­ցին նոյ­նիսկ ա­ւե­լի հին է, քան հայ քրիս­տո­նէու­թիւ­նը՝ Հա­յաս­տա­նի քրիս­տո­նէաց­ման մա­սին պատ­մու­թիւ­նը կը հա­ղոր­դէ, որ քուր­մե­րուոր­դի­նե­րը կը դառ­նա­յին ե­կե­ղե­ցա­կան սպա­սա­ւոր­ներ, իսկ ե­կե­ղե­ցի­նե­րը կը հիմ­նուէին հե­թա­նո­սա­կան մե­հեան­նե­րու տե­ղը։ Որ­պէս պե­տա­կան հաս­տա­տու­թիւն՝ Հայ Ե­կե­ղե­ցին ու­ղիղ շա­րու­նա­կու­թիւնն է նա­խաք­րիս­տո­նէա­կան շրջա­նի հայ­կա­կան կրօ­նա­կան կա­ռու­ցուած­քի եւ իբր այդ՝ հնա­գոյն հայ­կա­կան պե­տա­կան եւ ազ­գա­յին հա­մա­կարգն է, որ պահ­պա­նուած է ցայ­սօր։ Սա եւս միայն հայ­կա­կան ա­ռանձ­նա­յատ­կու­թիւն մը չէ։ Հռո­մի պա­պե­րը ցայ­սօր կը կրեն հռո­մէա­կան հնա­գոյն բարձ­րա­գոյն քրմա­կան՝pontifex maximusտիտ­ղո­սը, իսկ Վա­տի­կա­նի տա­րած­քը սրբա­զան կը հա­մա­րուի նա­խաք­րիս­տո­նէա­կան ժա­մա­նակ­նե­րէն։ 

Հայ Ե­կե­ղեց­ւոյ նկատ­մամբ քա­ղա­քա­կա­նու­թիւ­նը այ­սօր ալ չի կրնար հիմ­նուիլ միայն վե­րա­ցա­կան ու ձե­ւա­կան ի­րա­ւա­կան սկզբունք­նե­րու՝ ե­կե­ղեց­ւոյ եւ պե­տու­թեան տա­րան­ջա­տում, «աշ­խար­հիկ պե­տու­թիւն» ե­ւ այլն, մա­նա­ւանդ, որ ա­նոնք փոխ առ­նուած ըլ­լա­լով պատ­մա­կան այլ մի­ջա­վայ­րե­րէ, ո­րու մէջ ու­նին դա­րե­րու պատ­մու­թիւն եւ զար­գա­ցում, Հա­յաս­տա­նի պա­րա­գա­յին լիո­վին զուրկ են պատ­մա­կան հո­ղէ։ Ոչ ոք կը ժխտէ այդ սկզբունք­նե­րը՝ որ­պէս այդ­պի­սին, բայց ա­նոնք պէտք է կի­րա­ռուին եւ մեկ­նա­բա­նուին մէկ կող­մէ՝ հա­մա­ձայ­նե­ցուած մեր ի­րա­կա­նու­թեան, միւս կող­մէ՝ որ­պէս ոչ թէ քա­րա­ցած տոկ­մա­ներ, այ­լեւ որ­պէս կեն­դա­նի սկզբունք­ներ, ո­րոնք գո­յու­թիւն ու­նին ոչ թէ ի­րենք ի­րենց­մով, ա­մէն ին­չէ կտրուած, այ­լեւ ո­րո­շա­կի տրա­մա­բա­նա­կան շրջա­նա­կի մը մասն են, ուր­կէ ալ կա­խուած է ա­նոնց յստակ կի­րա­ռումն ու մեկ­նա­բա­նու­թիւ­նը։ 

Հայ Ե­կե­ղե­ցին ո­րե­ւէ ի­մաստ եւ ար­ժէք չու­նի՝ որ­պէս զուտ կրօ­նա­կան կա­ռոյց։ Ե­թէ նոյ­նիսկ փոր­ձուի այդ­պէս մեկ­նա­բա­նել իր դե­րը, ա­պա այդ մեկ­նա­բա­նու­թեան վրայ հիմ­նուած քա­ղա­քա­կա­նու­թիւ­նը ո­չինչ կը բե­րէ, բա­ցի ձա­խո­ղու­մէ։ Հա­յոց պե­տու­թիւ­նը պի­տի ո­րո­շէ Հայ Ե­կե­ղեց­ւոյ տեղն ու դե­րը ընդ­հա­նուր պե­տա­կան եւ հան­րա­յին հա­մա­կար­գի մէջ, ա­նոր ազ­դե­ցու­թեան չա­փը եւ ուղ­ղու­թիւն­նե­րը։ Թէ ինչ­պի­սի յստակ մե­քա­նիզմ­նե­րով սա պի­տի կա­տա­րուի, որ­պէս­զի նման քա­ղա­քա­կա­նու­թիւ­նը հա­կա­սու­թեան մէջ չմտնէ ի­րա­ւա­կան ձե­ւա­կեր­պում­նե­րու հետ, սա մտա­ծե­լու հարց է։ Բայց մտա­ծել, որ հնա­րա­ւոր է այլ՝ զուտ վե­րա­ցա­կան եւ ձե­ւա­կան հռչա­կում­նե­րու հիմ­քով քա­ղա­քա­կա­նու­թիւն մը այս ո­լոր­տին մէջ, կը նշա­նա­կէ՝ զա­ւեշ­տա­լի ման­կամ­տու­թիւն դրսե­ւո­րել։