Եւ­րո­պա­յի Թա­գու­հի­նե­րը Ա­ւե­լի Շատ Պա­տե­րազմ­ներ Շղթա­յա­զեր­ծած Են, Քան՝ Թա­գա­ւոր­նե­րը

Եր­կիր­ներ կա­ռա­վա­րող, իշ­խա­նու­թեան վրայ գտնուող կի­նե­րուն մա­սին տա­րա­ծուած են­թադ­րու­թիւն մը կայ, թէ ղե­կա­վա­րող կի­նե­րը ի­րենց պաշ­տօ­նա­կից այ­րե­րէն ա­ւե­լի հա­կուած են դի­ւա­նա­գի­տա­կան մօ­տե­ցում­նե­րու, ո­րուն ար­դիւն­քը կ՚ըլ­լայ ա­ւե­լի խա­ղաղ աշ­խարհ մը: Բայց որ­քա­նո՞վ ա­սի­կա ճշմար­տու­թիւն է: Կան մաս­նա­գէտ­ներ, ո­րոնք հա­կա­ռա­կին ա­պա­ցոյց­նե­րը ու­նին:

*

Վեր­ջին վեց դա­րե­րուն Եւ­րո­պա­յի մէջ  թա­գու­հի­նե­րու կա­ռա­վար­ման  տա­րի­նե­րու տուեալ­նե­րը ու­սում­նա­սի­րե­լով, քա­ղա­քա­կան գի­տու­թիւն­նե­րու եր­կու մաս­նա­գէտ­ներ՝ Նիւ Եորքի հա­մալ­սա­րա­նի դա­սա­խօս­ներ Օ­րէյն­տիլ­լա Տիւփ եւ Ս. Փ. Հա­րիշ, բա­ցա­յայ­տած են, որ հար­ցը են­թադ­րուա­ծէն շատ ա­ւե­լի բարդ է: Հա­րիշ ու­սում­նա­սի­րած է եւ­րո­պա­ցի 28 թա­գու­հի­նե­րու տի­րա­պե­տու­թիւ­նը 1480-1913 թուա­կան­նե­րուն եւ գտած է, որ երբ թա­գու­հին ե­ղած է եր­կի­րը ղե­կա­վա­րո­ղը, պա­տե­րազմ­նե­րու 27 առ հա­րիւր յա­ւե­լում ար­ձա­նագ­րուած է՝ բաղ­դա­տած թա­գա­ւո­րի մը տի­րա­պե­տու­թեան:

«Մար­դիկ այն նա­խա­պա­շա­րու­մը ու­նին, թէ այն պե­տու­թիւն­նե­րը, ո­րոնց ղե­կա­վար­նե­րը կի­ներ են, ա­ւե­լի նուազ հա­կա­մար­տու­թիւն­նե­րու մէջ կ՚ըլ­լան», կը գրէ Տի­կին Օ. Տիւփ, ո­րուն ու­սում­նա­սի­րու­թիւ­նը այլ պատ­մու­թիւն մը կը թե­լադ­րէ:

Տիւփ եւ Հաշ կը խոր­հին, որ թա­գու­հի­նե­րը ա­ւե­լի ռազ­մա­կան քա­ղա­քա­կա­նու­թեան կը մաս­նակ­ցին աշ­խա­տան­քի բա­ժա­նու­մով, որ կը պա­տա­հի, երբ թա­գու­հի մը (մա­նա­ւանդ՝ ա­մուս­նա­ցած թա­գու­հի մը) կը տի­րա­պե­տէ: Թա­գու­հի­նե­րը կը տնօ­րի­նեն ար­տա­քին քա­ղա­քա­կա­նու­թիւ­նը եւ պա­տե­րազ­մի քա­ղա­քա­կա­նու­թիւն­նե­րը, ո­րոնք յա­ճախ կա­րե­ւոր են եր­կիր գու­մար­ներ բե­րե­լու, մինչ ա­մու­սին­նե­րը կը տնօ­րի­նեն պե­տու­թիւ­նը (տուր­քե­րը, դա­տա­կան հար­ցե­րը եւ այլն): Ըստ ու­սում­նա­սի­րու­թեան հե­ղի­նակ­նե­րուն, թա­գու­հի­նե­րու տի­րա­պե­տու­թեան ժա­մա­նակ աշ­խա­տան­քի ա­ւե­լի մեծ բա­ժա­նում­նե­րը ա­ռիթ ըն­ձե­ռած են թա­գու­հի­նե­րուն՝ հե­տապն­դե­լու ա­ւե­լի յարձա­կո­ղա­պաշտ պա­տե­րազ­մա­կան քա­ղա­քա­կա­նու­թիւն­ներ: Միւս կող­մէ՝ թա­գա­ւոր­նե­րը հա­կում չու­նին թա­գու­հի­նե­րուն նման աշ­խա­տան­քա­յին բա­ժա­նում­նե­րու մաս­նակ­ցե­լու: Թա­գա­ւոր­նե­րը ընդ­հան­րա­պէս զի­նուո­րա­կան եւ պե­տա­կան  պար­տա­կա­նու­թիւն­նե­րը բաժ­նեկ­ցած են մօ­տիկ խորհր­դա­կան­նե­րու, բայց ոչ՝ թա­գու­հի­նե­րու հետ: Եւ այս «ան­հա­մա­չա­փու­թիւ­նը» կրնայ  նպաս­տած ըլ­լալ, որ թա­գու­հի­նե­րը ա­պա­ւի­նին այր կո­ղա­կից­նե­րու, իսկ թա­գա­ւոր­նե­րը՝ կին կո­ղա­կից­նե­րու, եւ ա­սի­կա զօ­րա­ցու­ցած է  թա­գու­հիին տի­րա­պե­տու­թեան յա­րա­բե­րա­կան կա­րո­ղու­թիւ­նը՝ դիւ­րաց­նե­լով ա­ւե­լի մեծ մաս­նակ­ցու­թիւ­նը պա­տե­րազ­մա­կան գոր­ծո­ղու­թիւն­նե­րու:

Ըստ ու­սում­նա­սի­րող­նե­րուն, թա­գա­ւոր­նե­րը ի­րենց կի­նե­րը չեն նշա­նա­կեր որ­պէս զի­նուո­րա­կան հար­ցե­րու խորհր­դա­տու, սա­կայն եր­կի­րը կա­ռա­վա­րող թա­գու­հի­ներ ի­րենց ա­մու­սին­նե­րը բա­նա­կի պա­տաս­խա­նա­տու կը նշա­նա­կեն: Օ­րի­նակ, Փոր­թու­գա­լի Տո­նա Մա­րիա Բ. թա­գու­հին, երբ  1836-ին ա­մուս­նա­ցաւ Օ­գոս­տոս Ֆրան­սիս Ան­թո­նի իշ­խա­նին հետ, ա­մուս­նու­թեան հա­մա­ձայ­նա­գի­րը ճշդած էր, որ իշ­խա­նը բա­նա­կի ընդ­հա­նուր հրա­մա­նա­տար պի­տի ըլ­լայ:

Երբ թա­գու­հի­նե­րուն ա­մու­սին­նե­րը կը տնօ­րի­նեն պե­տու­թեան գոր­ծե­րը, երկ­րին յա­ջո­ղու­թիւ­նը ու­ժեղ կ՚ըլ­լայ: Հե­ղի­նակ­նե­րը կը մատ­նան­շեն Ֆրան­սիս Սթե­ֆա­նը, որ վե­րա­կանգ­նեց Աւստ­րիոյ տնտե­սա­կան հա­մա­կար­գը, մինչ իր կի­նը՝ եր­կի­րը կա­ռա­վա­րող Մա­րիա Թե­րե­զա թա­գու­հին, կան­խիկ գու­մար­նե­րը գոր­ծա­ծեց հզօ­րաց­նե­լու հա­մար բա­նա­կը: «Կո­ղա­կի­ցի ա­ջակ­ցու­թիւն», այլ խօս­քով՝ յաղ­թա­նակ. յաղ­թա­նակ՝ այս ար­քա­յա­կան զոյ­գե­րուն, ա­ռիթ ըն­ձե­ռե­լով թա­գու­հի­նե­րուն ոչ միայն ա­ւե­լի ներդ­րում ու­նե­նա­լու, այ­լեւ ա­ւե­լի յա­ջող ըլ­լա­լու, քան՝ ի­րենց ազ­նուա­կան ա­մու­սին­նե­րը, ո­րոնք ա­ռան­ձին գոր­ծած են (ժա­մա­նա­կա­կից զոյ­գեր, նկա­տի ա­ռէ՛ք): Ա­տի­կա չի նշա­նա­կեր, որ թա­գու­հին եւ թա­գա­ւո­րը միշտ հա­մա­ձայն ե­ղած են: Վա­ւե­րա­կան տուեալ­ներ կը նշեն, որ ի­րա­կա­նու­թեան մէջ թա­գու­հի­նե­րը եւ թա­գա­ւոր­նե­րը յա­ճախ տա­րա­կար­ծիք ե­ղած են, եւ շարք մը թա­գու­հի­ներ դէ­պի պա­տե­րազ­մի դաշտ ար­շա­ւած են ա­ռանց ի­րենց ա­մու­սին­նե­րուն հա­ւա­նու­թեան: Եւ քա­նի մը թա­գա­ւոր­ներ շատ գոհ չէին  «թա­գա­ւոր-կցորդ» ըլ­լա­լով՝ վի­ճե­լով ի­րենց կի­նե­րուն հետ տիտ­ղո­սի շուր­ջը: Թա­գու­հի­նե­րուն ա­մուս­նա­կան կար­գա­վի­ճա­կը տար­բե­րու­թիւն ը­րած է այս­տեղ: Ո­րով­հե­տեւ, ըստ հե­ղի­նակ­նե­րուն, «ա­մուս­նա­ցած միա­պետ­նե­րու մի­ջեւ, թա­գու­հի­նե­րը ա­ւե­լի հա­ւա­նա­կան է, որ մաս­նակ­ցին որ­պէս յար­ձա­կող­ներ, քան՝ թա­գա­ւոր­նե­րը»:

Ե­թէ թա­գու­հի մը ա­ռան­ձին էր (այս ու­սում­նա­սի­րու­թեան մէ­ջի թա­գու­հի­նե­րէն 13-ին պա­րա­գա­յին), ա­ւե­լի հա­ւա­նա­կան է, որ յար­ձա­կու­մի պի­տի են­թար­կուէր, բաղ­դա­տած՝ այն ժա­մա­նակ­նե­րուն, երբ թա­գա­ւո­րը ե­ղած տի­րա­պե­տո­ղը, թե­րեւս այն պատ­ճա­ռով, որ թա­գու­հիին  եր­կի­րը ար­տա­քին աշ­խար­հին հա­մար կը նկա­տուի  որ­պէս ա­ւե­լի խո­ցե­լի, եւ այդ­պէ­սով ա­ւե­լի դիւ­րին կը դառ­նայ այդ երկ­րին վրայ յար­ձա­կի­լը: Բայց ու­սում­նա­սի­րող­նե­րը կը շեշ­տեն, որ թա­գու­հի­նե­րու տի­րա­պե­տու­թեան ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նին պա­տե­րազմ­նե­րու բազ­մա­ցու­մը չի նշա­նա­կեր, որ կին ղե­կա­վար­նե­րու կող­մէ փորձ մըն է ցոյց տա­լու ի­րենց ու­ժը: Ե­թէ այդ­պէս ըլ­լար, թա­գու­հի­նե­րու տի­րա­պե­տու­թեան ա­ռա­ջին իսկ տա­րի­նե­րուն պա­տե­րազմ­ներ կը հրահ­րուէին, մինչ, ըստ տուեալ­նե­րու եւ ու­սում­նա­սի­րող­նե­րու մեկ­նա­բա­նու­թեան, թա­գու­հի­նե­րը յա­ւե­լեալ պա­տե­րազմ­ներ շղթա­յա­զեր­ծե­լու փա­փաք չեն ու­նե­ցած: Բայց այս­տեղ կան քա­նի մը ա­ւե­լի հա­մա­պա­տաս­խան ընդ­հան­րու­թիւն­ներ՝ թա­գու­հիի տի­րա­պե­տու­թեան առըն­չուող. թա­գու­հի­նե­րը պա­տե­րազ­մի նա­խա­րար­ներ չեն օգ­տա­գոր­ծած թա­գա­ւոր­նե­րուն չափ, փո­խա­րէ­նը՝ ի­րենց ա­մու­սին­նե­րուն յանձ­նած են բարձ­րաս­տի­ճան այլ պաշ­տօն­ներ: Թա­գու­հի­նե­րը յա­ճախ ի­րենք զի­րենք ամ­բողջ սրտով նե­տած են քա­ղա­քա­կա­նու­թիւն ճշդող մե­քե­նա­յին մէջ:

1482 թուա­կա­նի Յու­նի­սին, Ի­զա­պել­լա թա­գու­հին իր պա­տե­րազ­մա­կան խոր­հուր­դին հետ, երբ կը ծրագ­րէր Կրա­նա­տա­յի դէմ յար­ձա­կու­մը, եր­կուն­քի, ծննդա­բե­րու­թեան ցա­ւեր ու­նե­ցաւ: Ծանր 36 ժա­մեր ետք իր ծննդա­բե­րած եր­կուո­րեակ­նե­րէն միայն մէ­կը ապ­րե­ցաւ, եւ քա­նի մը օր ետք իր բա­նա­կին զի­նուոր­նե­րը վե­րա­դար­ձան ա­րիւն­լուայ եւ պար­տուած: Բայց 31-ա­մեայ  թա­գու­հին ա­պա­ցու­ցեց, որ նոյն­քան պինդ է պա­տե­րազ­մին, որ­քան ծննդա­բե­րու­թեան ցա­ւե­րուն մէջ: Շուրջ տաս­նա­մեակ մը ետք Ի­զա­պել­լա մու­րե­րու տի­րա­պե­տու­թե­նէն ա­զա­տագ­րեց Կրա­նա­տան՝ միա­ւո­րե­լով Սպա­նիան եւ նա­խա­ձեռ­նե­լով պատ­մու­թեան ա­ռա­ջին բարձ­րա­ցող գեր­տէ­րու­թեան:

Այս օ­րե­րուն Ի­զա­պել­լա ա­ւե­լի նուազ ծա­նօթ է իր պա­տե­րազ­մա­կան յաղ­թա­նակ­նե­րուն հա­մար, քան  Քրիս­տա­փոր Քո­լոմ­պո­սի վճա­րե­լուն՝ ով­կիա­նո­սա­յին ճամ­բոր­դու­թիւն­նե­րու հա­մար: Ա­սի­կա թե­րեւս ա­նոր հա­մար, որ մենք թա­գու­հի­նե­րը պա­տե­րազմ­ներ շղթա­յա­զեր­ծող­ներ չենք նկա­տեր:

Բայց, ըստ ե­րե­ւոյ­թին, այդ­պի­սին են:

Ար­դա­րեւ, 1480-1913 թուա­կան­նե­րուն, Եւ­րո­պա­յի թա­գու­հի­նե­րը 27 առ հա­րիւ­րով ա­ւե­լի պա­տե­րազմ­ներ մղած են, քան թա­գա­ւոր­նե­րը: Եւ Ի­զա­պել­լա­յի նման, թա­գու­հի­նե­րը ի­րենց տի­րա­պե­տու­թեան ըն­թաց­քին ա­ւե­լի տա­րածք­ներ գրա­ւած են:

Բայց ին­չո՞ւ: Ա­սոր մեծ մա­սը կու գայ  թա­գու­հիի տնօ­րի­նու­մի ո­ճէն, որ ար­մա­տա­կան տար­բե­րու­թիւն ու­նի  թա­գա­ւո­րա­կա­նէն: Ա­ռա­ջին ու­ղե­ցոյ­ցը կու գայ այն փաս­տէն, որ Եւ­րո­պա­յի բո­լոր միա­պետ­նե­րուն մէջ ա­մուս­նա­ցած թա­գու­հի­նե­րը ա­մե­նէն ռազ­մա­սէր­ներն են՝ շղթա­յա­զեր­ծե­լով ա­ւե­լի պա­տե­րազմ­ներ, քան՝ չա­մուս­նա­ցած թա­գու­հի­նե­րը եւ բո­լոր տե­սա­կի թա­գա­ւոր­նե­րը: Ա­սի­կա կրնայ ըլ­լալ ա­նոր հա­մար, որ շնոր­հիւ սե­ռա­յին կազ­մա­ւոր­ման՝ կին միա­պետ­նե­րը ա­մուս­նա­կան դա­շինք­նե­րէն կը մի­տին ա­ւե­լի շատ օգ­տուիլ, քան՝ թա­գա­ւոր­նե­րը: Ա­մուս­նա­ցած թա­գու­հի­նե­րը թա­գա­ւոր­նե­րէն ա­ւե­լի պա­տե­րազմ­ներ շղթա­յա­զեր­ծած են ի­րենց դաշ­նա­կից­նե­րուն՝ յա­ճախ ի­րենց ա­մու­սին­նե­րուն եր­կիր­նե­րուն կող­քին: Եւ թա­գու­հի­նե­րը միշտ ի­րենց ա­մու­սին­նե­րը իշ­խա­նու­թեան օգ­նա­կան դար­ձու­ցած են, բան մը, որ թա­գա­ւոր­նե­րը չեն ը­րած ի­րենց կի­նե­րուն:

Ա­ռան­ձին թա­գու­հի­նե­րու այդ օ­րե­րու ի­գա­կան սե­ռի պատ­կա­նե­լիու­թիւ­նը նոյ­նիսկ Ի­զա­պել­լա­յի նման հզօր միա­պետ­նե­րը դուրս կը մղէր զի­նուո­րա­կան աշ­խար­հէն: Թէեւ Ի­զա­պել­լա ծրագ­րեց ռազ­մա­կան ար­շաւ­ներ եւ զրա­հա­պատ զգեստ­ներ հա­գած՝ եր­բեմն ան­ձամբ ա­ռաջ­նոր­դեց իր ու­ժե­րը, սա­կայն իս­կա­պէս Ֆեր­տի­նանտն էր, որ այդ ու­ժե­րը ա­ռաջ­նոր­դեց պա­տե­րազ­մի: Քա­նի ար­քա­յա­կան այ­րե­րը պաշ­տօն­ներ կը ստանձ­նէին ի­րենց հայ­րե­նի­քի բա­նա­կին մէջ եւ փոր­ձա­ռու­թիւ­նը ու­նէին անձ­նա­կազ­մի գոր­ծե­րուն, թա­գու­հին յա­ճախ շա­հե­ցաւ ա­մու­սին մը եւ վստա­հե­լի ա­ջա­կից մը ա­ռաջ­նոր­դե­լի իր ա­մե­նէն կա­րե­ւոր կա­ռոյ­ցը՝ բա­նա­կը: Պար­տա­կա­նու­թիւն­նե­րու այս­պի­սի բաժ­նեկ­ցու­թիւ­նը եր­բեմն թա­գու­հիին իշ­խա­նու­թիւ­նը ա­ւե­լի ազ­դու դար­ձուց:

Կարգ մը թա­գու­հի­նե­րու հա­մար այս հա­մա­գոր­ծակ­ցու­թիւ­նը պաշ­տօ­նա­կան էր: Ի­գա­կան ղե­կա­վար­ման 34 օ­րի­նակ­նե­րէն 16-ին պա­րա­գա­յին, թա­գու­հի մը եւ իր ա­մու­սի­նը միաս­նա­բար իշ­խած են, ինչ­պէս Ի­զա­պել­լան եւ Ֆեր­տի­նան­տը ը­րին Լէոն եւ Կաս­թի­յի վրայ, իսկ Սիւ­զա­նը եւ Շար­լը՝ Պուր­պո­նի դքսու­թեան մէջ,  1505-ին եւ 1521-ին: Նոյ­նիսկ ա­ռանց այս բա­ցա­յայտ ձե­ւա­կա­նու­թեան ալ, ա­մու­սի­նի մը ա­ռա­ւե­լու­թիւ­նը օգ­տա­կար էր: Նկա­տի ա­ռէ՛ք Ալ­պերթ իշ­խա­նը, որ ծա­ռա­յեց որ­պէս Վիք­թո­րիա թա­գու­հիին ա­մենէն մօ­տիկ խոր-հըր­դա­կա­նը եւ խո­րա­պէս ազ­դեց Բրի­տա­նիոյ գա­ղութ­նե­րը կա­ռա­վա­րե­լու թա­գու­հիին աշ­խա­տան­քին վրայ:

Ա­ւե­լի՛ն. յատ­կա­պէս ա­ռա­ջին օ­րե­րուն դժուար պի­տի ըլ­լար թա­գու­հիին հա­մար գտնել վստա­հե­լի մար­դիկ: Ըն­տա­նի­քի ան­դամ­նե­րուն մա­սին սո­վո­րա­բար կա­րե­լի չէր խօ­սիլ (այդ օ­րե­րուն եր­բեք չէիք գիտ­նար, թէ ձեր ազ­գա­կան­նե­րէն, հա­րա­զատ­նե­րէն ո՛վ դա­ւադ­րա­բար կը ծրագ­րէր  ա­րիւ­նա­լի տա­պա­լու­մը): Ինչ կը վե­րա­բե­րի ա­մու­սին­նե­րուն, պե­տու­թիւն­նե­րուն մեծ մա­սը ա­նոնց կ՚ար­գի­լէր յա­ջոր­դե­լու ի­րենց կի­նե­րուն, բա­ցի ե­թէ ա­նոնք ար­դէն հա­մա­միա­պետ հռչա­կուած էին: Քա­նի որ ի­րա­րու մի­ջեւ մրցակ­ցու­թիւն չկար, թա­գու­հի­ներն ու ի­րենց ա­մու­սին­նե­րը կրնա­յին զերծ մնալ դա­ւե­րէ եւ ի­րա­րու կը վստա­հէին: Ա­սի­կա յա­ճախ ա­ւե­լի մեծ կա­յու­նու­թիւն կու տար թա­գու­հիի տի­րա­պե­տու­թեան, միա­ժա­մա­նակ ա­ւե­լի ըն­դար­ձակ դա­շինք­ներն ու հա­մա­գոր­ծակ­ցա­կան իշ­խա­նու­թիւ­նը կ՚ըն­դար­ձա­կէին թա­գու­հիին կա­րո­ղու­թիւ­նը՝ պա­տե­րազմ կազ­մա­կեր­պե­լու եւ դրա­մա­կան մի­ջոց­ներ հայ­թայ­թե­լու:

Եւ 1500-ա­կան թուա­կան­նե­րէն սկսեալ ա­տի­կա սկսաւ ա­ւե­լի եւ ա­ւե­լի բռնա­տի­րա­կան կռուան դառ­նալ: Զէն­քե­րու ճար­տա­րա­գի­տու­թեան ա­րագ ա­ճը այլ գոր­ծօն­ներ կը ստեղ­ծէին, բա­նա­կը ա­ւե­լի մեծ նուա­ճում­նե­րու (յաղ­թա­նակ, փառք,  դրամ)  ա­ռաջ­նոր­դե­լու խորհր­դան­շա­նին կող­քին:

1550-1780 թուա­կան­նե­րուն Աւստ­րիոյ զի­նեալ ու­ժե­րը 28 ան­գամ ա­ճե­ցան:

Կեդ­րո­նա­ցեալ պե­տու­թիւն­նե­րը, ո­րոնք կրնա­յին բազ­մա­թիւ տուր­քեր հա­ւա­քել եւ տի­րա­պե­տել ու տնօ­րի­նել շա­հու աղ­բիւր­նե­րը, լա­ւա­գոյն դիր­քի վրայ կը գտնուէին պա­տե­րազմ շղթա­յա­զեր­ծե­լու հա­մար: Սա­կայն, երբ կի­նե­րը ի­րենց տի­րա­պե­տու­թիւ­նը այ­րե­րէն տար­բեր ձե­ւով կազ­մա­կեր­պած են, այլ եր­կիր­նե­րու վրայ յար­ձա­կե­լու հա­մար անհ­րա­ժեշտ դրա­մա­կան ե­կա­մուտ­նե­րը եւ դա­շինք­նե­րը հզօ­րա­ցած են:

Ինչ­պէս որ պա­տա­հած է, թա­գու­հի­նե­րու ա­ռաջ­նոր­դած պա­տե­րազմ­նե­րու շնոր­հիւ տա­րածք­ներ կա­րե­լի  ե­ղած է  շա­հիլ: Թէեւ, ըստ ու­սում­նա­սի­րու­թեան հե­ղի­նակ­նե­րուն, ա­ւե­լի ըն­դար­ձակ աշ­խար­հա­քա­ղա­քա­կան քա­ղա­քա­կա­նու­թիւն­նե­րը (եւ ոչ միայն պա­տե­րազմ­նե­րը) նոյն­պէս պա­տաս­խա­նա­տու են այս շա­հե­րուն:

Բայց նկա­տի առ­նե­լով ի­րենց ա­մու­սին­նե­րուն հետ տի­րա­պե­տած թա­գու­հի­նե­րուն թի­ւը, ինչ­պէ՞ս կը գիտ­նանք, որ ա­մու­սի­նը չէ ո­րո­շում­ներ տուո­ղը: Ա­սի­կա ստու­գե­լու հա­մար ու­սում­նա­սի­րող­նե­րը քննած են «մե­նա­կա­տար թա­գու­հի­ներ», կի­ներ, ո­րոնք կա՛մ ա­մուս­նա­ցած չեն, կա՛մ ալ ա­մու­սին­նե­րը բարձր պաշ­տօն­ներ եւ տիտ­ղոս­ներ չեն ու­նե­ցած: Պար­զուած է, որ այդ­պի­սի թա­գու­հի­նե­րը նոյն­քան ռազ­մա­տենչ են, որ­քան՝ խում­բին միւս ան­դամ­նե­րը:

Չա­մուս­նա­ցած թա­գու­հի­նե­րը, սա­կայն, ա­ւե­լի յա­ճախ յար­ձա­կու­մի են­թար­կուած են, քան՝ այլ տե­սա­կի իշ­խող­ներ: Ա­սի­կա կրնայ կապ ու­նե­նալ գո­յու­թիւն ու­նե­ցող այն են­թադ­րու­թեան հետ, որ կի­նե­րու իշ­խա­նու­թիւ­նը, միա­պե­տու­թիւ­նը կրնայ տկար ըլ­լալ:

Փրու­սիոյ Ֆրե­տե­րիք Բ. թա­գա­ւո­րը, օ­րի­նակ, յայ­տա­րա­րած էր՝ «Ոչ մէկ կնոջ պէտք է ար­տօ­նուի իշ­խա­նու­թեան գալ»: Եւ երբ Մա­րիա Թե­րե­զա նստաւ Աւստ­րիոյ գա­հին վրայ, Ֆրե­տե­րիք Բ. ան­մի­ջա­պէս խլեց կտոր մը ա­նոր երկ­րէն (թա­գու­հին բուռն կեր­պով կռուե­ցաւ, բայց չկրցաւ ա­զա­տագ­րել):

Նոյ­նիսկ երբ այ­լեւս այդ օ­րե­րու իշ­խող միա­պե­տու­թիւն­նե­րը հե­ռա­ւոր ան­ցեա­լին կը պատ­կա­նին, ու­սում­նա­սի­րող­նե­րուն նկա­րագ­րու­թիւ­նը կրնայ այժ­մէա­կան ըլ­լալ այ­սօր: Հե­ղի­նակ­նե­րը կը նշեն, որ կա­նա­ցի ղե­կա­վա­րու­թիւ­նը ի յայտ կու գայ հոն, ուր կա­ռոյց­նե­րը թոյլ են. այն­պէս որ, ըն­տա­նիք­նե­րը «դե­րա­կա­տար կ՚ըլ­լան՝ լու­ծե­լու ղե­կա­վա­րու­մը ո­րու վստա­հե­լու մար­տահը-րա­ւէ­րը». նկա­րագ­րու­թիւն մը՝ գեր­դաս­տա­նա­կան տռա­մա­յի, որ այն­քան ալ օ­տար չի հնչեր Միա­ցեալ Նա­հանգ­նե­րու մէջ տե­ղի ու­նե­ցող ի­րա­դար­ձու­թիւն­նե­րուն հե­տե­ւող­նե­րուն հա­մար:

ՆԱ­ՐԷ ԳԱ­ԼԵՄ­ՔԷ­ՐԵԱՆ

«Ազդակ», Լիբանան