ԱՐՄԷՆ ԳԱՍՊԱՐԵԱՆ. «ՊԷՏՔ Է ԲԱՐՁՐ ԳՆԱՀԱՏԵԼ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ԻՇԽԱՆՈՒԹԻՒՆՆԵՐՈՒՆ ԿԵՑՈՒԱԾՔԸ ՍՈՒՐԻՈՅ ՊԱՏԵՐԱԶՄԻ ՈՂՋ ՏԵՒՈՂՈՒԹԵԱՆ»

Մեր առօրեային մէջ շատ չեն անոնք, որոնք տարբեր հանգամանքներու բերումով կը յայտնուին հաւաքական յաջողութիւն համարուող նախաձեռնութիւններու մէջ: Եթէ Արմէն Գասպարեանը փորձենք նկարագրել եւ զինք հանրութեան ներկայացնել, ապա պիտի բաւարարուինք հետեւեալ երեք բառերով՝ լուռ, բանիմաց եւ տեղեկացուած:

Արմէն Գասպարեանին հետ ծանօթութիւնս տեղի ունեցաւ վերջերս, Երեւանի մէջ, շնորհիւ Աղեքսանդրիա ապրող ազնուական բժիշկ Եդուարդ Մանուկեանի:

Նախքան մեզ ծանօթացնելը, բժիշկ Մանուկեան կ՚ըսէր. «Սագօ, ես քեզ մէկու մը հետ պիտի ծանօթացնեմ, բայց ծանօթանալէդ ետք վստահ եղիր, որ հանրութեան մէջ եթէ ինծի Արմէն Գասպարեանի մասին հարցնողներ ըլլան, ապա իմ պատասխանս պիտի ըլլայ բացասական, ես Արմէն Գասպարեանը չեմ ճանչնար»:

Ու առանց խրուելու այդ ճանչնալ-չճանչնալու «խաղ»ի մանրամասնութիւններուն մէջ, ըսեմ, որ հալէպահայ Արմէն Գասպարեան, առանց չափազանցելու, «քալող համայնագիտարան» մըն է, կապուած Հայ Եկեղեցւոյ վերջին շուրջ յիսուն տարիներու պատմութեան, ու վտանգաւորն այն է, որ անոր հետ սկսած ու ծաւալած որեւէ զրոյց կրնայ շեղիլ իր հունէն, տարածուիլ, հեռանալ եւ դառնալ վերջաւորութիւն չունեցող եւ տասնեակ թաքուն հետա-քըրքրական, շահեկան եւ կարմիր գիծ համարուող նիւթերով լեցուն անվերջանալի զրոյց մը:

Հայաստանի անկախութենէն առաջ Արմէն Գասպարեան եղած է անոնցմէ, որոնք ճիգ եւ ջանք չեն խնայած Հալէպի մէջ տարբեր իմաստներով եւ տարբեր առիթներով մեր երկրին օգտակարութիւններ մատուցելու։ Արդարեւ, անոր սէրը առ Հայաստան ժամանակի տրամաբանութեան մէջ տեղաւորուող յատկանիշ մը չէ, ոչ ալ Հայաստանի այսօրուան կամ երէկուան վարչակարգին կամ իշխանութեան հետ վերջինիս յարաբերութենէն կախեալ կամ բխում ունեցող յատկանիշ մըն է: Սերունդ մը, որ ծնաւ, գործեց ու ցայսօր ալ կ՚ապրի Հալէպի մէջ եւ որուն համար գերագոյն արժէքը ինչպէս երէկ, այսօր ալ եւ վաղը կը շարունակէ մնալ ամբողջական Հայաստանը:

Գասպարեան այս յատկանիշներէն բացի, նաեւ հմուտ կերպով տեղեկաց-ւած է ու գիտէ մեր եկեղեցւոյ նուիրապետական գրեթէ բոլոր աթոռներուն ապրած կարեւոր փուլերը, իրադարձութիւնները, ինչու չէ, նաեւ ծալքերը: Անոր վերջին ձեռքբերումներէն ու կարեւոր յաջողութիւններէն կարելի է համարել հրատարակութիւնը Մեծի Տանն Կիլիկիոյ երջանկայիշատակ կաթողիկոսներէն՝ Տ. Գարեգին Ա. Յովսէփեանցի նամակներու զոյգ հատորներու, որոնք խորհրդանշականօրէն լոյսին բերուեցան թէ՛ Մայր Աթոռի եւ թէ Անթիլիասի երդիքին տակ: Քիչեր միայն գիտեն, թէ Արմէն Գասպարեան ինչ ներդրում ունեցաւ այդ հատորներուն լոյս աշխարհ գալու գործի յաջողութեան մէջ:

Գասպարեանի հետ նախօրօք պայմանաւորուած հանդիպման աւարտին՝ երկուքս ալ համամիտ կը դառնայինք այն գաղափարին, որ տակաւին շատ բան կարելի է լսել ու շատ բան կարելի է իմանալ այն կարեւոր պատմական դէպքերուն մասին, որոնք վերջին քսան տարիներուն դարձան մեր եկեղեցւոյ կեանքի անմասն մէկ բաժինը:

Ամենէն աւելի վկայագրող մըն է Գասպարեան, որուն հետ ընթացք առած զրոյցները կրնան ծաւալիլ ու տեւել երկար ժամեր:

Այս հարցազրոյցով իմ ընթերցողներու ուշադրութեան կը յանձնեմ Արմէն Գասպարեանին հետ կատարած իմ առաջին հարցազրոյցը, որ վստահօրէն պիտի ունենայ իր տրամաբանական շարունակութիւնը:

*

-Պրն. Գասպարեան, Հալէպի ազատագրումէն անցած է շուրջ տարի մը, ի՞նչ տեղեկութիւններ կրնաք փոխանցել մեր ընթերցողներուն այնտեղ այսօր տիրող ընդհանուր իրավիճակին մասին:

-Քաղաքը մեծաւ մասամբ ապահով վիճակ մը ունի, ու նաեւ այն շրջանները, որոնք հայաբնակ են, նոյնպէս ապահով են ու խաղաղ: Սակայն Հալէպի կեդրոնէն դէպի արեւմուտք տակաւին գոյութիւն ունին ահաբեկիչ խմբաւորումներ, որոնք կը վայելեն յատկապէս Միացեալ Նահանգներու զօրակցութիւնը: Տակաւին վերջերս լսեցինք նաեւ, որ որոշ ծրագիր կայ այդ խմբաւորման, յատկապէս «Ալ-Նուսրա ճակատ» անունով յայտնի խմբաւորման զինեալներու թիւը հասցնել 30 հազարի: Անշուշտ այս խմբաւորումները յաճախ կը փորձեն հրասանդեր նետել խաղաղ բնակչութիւն ունեցող շրջաններուն վրայ, պատճառելով աւերուածութիւն եւ նոր զոհեր:

-Ձեր կարծիքով, այս զինեալ խըմ-բաւորումները որեւէ ձեւով վտանգ կը սպառնան հայաբնակ շրջաններուն:

-Իմ պատասխանս կտրուկ ոչ է: Անոնք չեն կրնար հայկական թաղամասերուն վտանգ մը հանդիսանալ, սակայն մտահոգիչը այն է, որ տեղի ունեցած գործընթացները, այսինքն անոնց այդ շրջաններուն մէջ գոյութիւնը նաեւ ունի քաղաքական ենթաթեքստ մը, որուն պատճառով ալ այդ շրջաններուն վերջնական ազատագրման թուականը մինչեւ այս պահս կը մնայ անորոշ:

-Սուրիոյ պատերազմին շղթայազերծումէն անցած են վեց տարիներ ու այդ պատերազմի ամբողջ տեւողութեան վերլուծաբաններ, լրագրողներ, քաղաքական գործիչներ տարբեր առիթներով խօսած են Սուրիոյ մասնատման վտանգներուն մասին: Արդեօք իրատեսակա՞ն է այդ մօտեցումը:

-Սուրիոյ մասնատումը անհնար է, ու այս խօսքին մեծագոյն ապաւէնը այն պատմական փաստարկներն են, որոնց մէկ հատուածը կ՚ուզեմ ներկայացնել ձեր ընթերցողներուն:

Նախ յղում ընելով հայոց Հեթում պատմիչին, որ 1307 թուականին գրած է իր գործը, ուր ան մանրամասն կերպով կը նկարագրէ Սուրիան եւ բաւական հակիրճ, բայց բովանդակալից տողերով, ընդամէնը քառասուն նախադասութիւններով կը բացատրէ, որ Սուրիան իր աշխարհագրական եւ ռազմագիտական դիրքին բերումով անհնար է բաժնել, անհնար է մասնատել: Հեթում պատմիչ կը խօսի ոչ միայն Սուրիոյ արաբական հանրապետութեան տարածքին մասին, այլ՝ Մեծն Սուրիա ձեւակերպումին մասին, որուն տարածքները շատ աւելի ընդարձակ եւ տարողունակ են, քան ինչ որ է այսօրուան Սուրիոյ արաբական հանրապետութիւնը:

Հեթում պատմիչ նկարագրած եւ ներկայացուցած է, որ Սուրիոյ իսկական սահմանները կը սկսին Եգիպտոսի Սինայէն, ու ներգրաւելով ամբողջ պաղեստինեան հողատարածքները, կը հասնին այսօրուան Սուրիոյ սահմաններուն: Նոյնպէս յղումս պատմական փաստարկներու վրայ հիմնելով՝ պիտի ըսեմ, որ այս հողատարածքները, այս Մեծն Սուրիան ունեցած է չորս մայրաքաղաքներ, բայց անոր գլխաւոր կեդրոնը եւ սիրտը միշտ ալ հանդիսացած է Դամասկոս քաղաքը: Դամասկոսէն բացի անշուշտ կարեւոր դեր ունեցած են՝ Երուսաղէմը, Հալէպը եւ Անտիոքը: Անշուշտ Հեթում պատմիչը բառացիօրէն չ՚ըսեր, որ անհնար է Սուրիան մասնատելը, սակայն ընթերցողը եւ պատմութենէն տեղեկացուած եւ դասեր քաղած մարդը լաւ կ՚ըմբռնէ անոր մեկնաբանութիւնը, կը հիմնուի Սուրիոյ աշխարհագրական դիրքի եւ այդ դիրքի կարեւորութեան վրայ:

Այստեղ նաեւ կ՚ուզեմ շեշտել, որ Հեթում սովորական պատմիչ մը չէր, այլ նաեւ զինուորական էր, հրամանատար էր, եւ շատ յառաջացած տարիքին, Լեւոն Բ. թագաւորի ժամանակաշրջանին կ՚անցնի Տաւրոսեան լեռներ եւ իր կեանքի մնացած օրերը կը յատկացնէ իր ապրած հանգրուանը թուղթին յանձնելով: Ուրեմն երբ հեղինակը սոսկական պատմագիր մը չէ եւ զինուորական գործիչ մըն է, ապա այդ արդէն բաւական մեծ նշանակութիւն կրնայ ունենալ:

Անշուշտ պատմագրութեան մէջ կան այլ աղբիւրներ ալ, որոնք կարեւոր շեշտադրումներ կ՚ընեն Սուրիոյ անմասնատելիութեան մասին, որոնցմէ կ՚ուզեմ նշել Եգիպտոսի Ռամսէս փարաւոնի ժամանակաշրջանը, որու ընթացքին մեծ պատերզմներէ ետք եւ հասկնալով ու ընկալելով Սուրիոյ ռազմաքաղաքական կարեւորութիւնը, Ռամսէս փարաւոն կը հասնի մինչեւ Հոմս եւ համաձայնութիւն մը, դաշինք մը կը կնքէ հիթիթներուն հետ:

Եգիպտոսի օրինակն ալ տալով, կ՚ուզեմ նաեւ շեշտել, որ ողջ պատմութեան ընթացքին Եգիպտոս՝ ելլելով իր շահերէն, եղած է Սուրիոյ դաշնակիցը եւ ինչպէս գիտէք արաբ-իսրայէլեան հակամարտութեան տարբեր փուլերուն ալ, Եգիպտոս բանակցութիւններ ունեցած է Սուրիոյ հետ։ Ճիշդ է, որ մինչեւ վերջերս Եգիպտոսի կառավարութիւնը կամ իշխանութիւնները որոշ ժխտական վերաբերմունք մը ունէին Սուրիոյ իշխանութեան դէմ, սակայն այդ բոլորը տեղի կ՚ունենային որոշ նիւթական ակնկալիքներու կամ շահերու հիման վրայ, այսօր նոր իրավիճակ մը գոյութիւն ունի եւ մենք վաղը ականատես պիտի դառնանք, թէ ինչպէս Եգիպտոս կարեւոր դեր պիտի ունենայ Սուրիոյ վերականգնման գործին մէջ:

-Վերադառնանք մեզի համար գլխաւոր առանցք եւ մտահոգութիւն հանդիսացող հալէպահայութեան խնդիրներուն: Ձեր կրծիքով՝ հայկական Հալէպը, եթէ կարելի է այդպիսի ձեւակերպում մը տալ, վտանգուա՞ծ է այսօր: Եւ ինչպէ՞ս կը տեսնէք Հալէպի ապագան:

-Կը հաւատամ, որ Հալէպը դարձեալ ոտքի պիտի ելլէ, քաղաքը դարձեալ պիտի վերանորոգուի, պիտի վերածաղկի ու ըսեմ նաեւ, որ Հալէպի պէս պատմութիւն ունեցող քաղաք մը առաջին անգամը չէ, որ նման աւերուածութիւններու, նման համատարած քանդումի ականատեսը կը դառնայ: Հետեւաբար սպասելի է, որ քաղաքը դարձեալ վերածաղկի եւ վերականգնի:

Սակայն ինչ կը վերաբերի Հալէպի հայկական համայնքին, ապա իմ կարծիքով՝ վաղ թէ ուշ այդ համայնքը պիտի նօսրանայ. տակաւին կ՚ուզեմ շեշտել, որ այդ համայնքը պիտի նօսրանար նոյնիսկ առանց պատերազմին, եւ պիտի նօսրանար ժամանակի ընթացքին, սակայն եղած պատերազմը աւելի արագացուց մեր հայկական գաղութին նօսրացումը:

Ես ձեր հարցը աւելի տարողունակ խնդրի մը վերածելով կ՚ուզեմ ըսել, որ ես միշտ եւ կտրականապէս դէմ եղած եմ սփիւռք հասկացողութեան:

Սփիւռքը մեզի համար պարտադրուած երեւոյթ մըն է ու զարմանալի թող չթուի, որ ես սփիւռք բառը կը նմանցնեմ թրքերէնով «սիւփիւրկէ» բառին, այսինքն՝ աւել կամ գետնի սրբոց: Սփիւռքը ինծի համար վիրաւորական երեւոյթ մըն է եւ այդ երեւոյթին մասին շատեր խօսած են: Մեծն Պարոյր Սեւակը այս մասին կարեւոր շեշտադրում մը ընելով կ՚ըսէ, որ հայը 10-րդ դարէն սկսեալ իր ցուպը առաւ եւ գաղթականի վերածուեցաւ ու եթէ պատմութիւնը լաւ սերտենք, ապա մենք պիտի տեսնենք, որ տարբեր եւ յաճախ անսպասելիօրէն հայեր յայտնուած են ամենահեռաւոր վայրերու մէջ: Օրինակ՝ պատմութիւնը կը խօսի, որ հեքսոսներուն արմատները հայեր են կամ այլ հասարակութիւններու մէջ եղող փոքր-փոքր համայնքներու արմատները խորքին մէջ հայեր են: Տակաւին պատմութեան մէջ նաեւ փաստեր կան, որ նոյն այդ հեքսոսները վտարուելէ ետք Եգիպտոսէն, անցած են Կարմիր ծով եւ հատելով այդ շրջանը յայտնուած են Արաբական թերակղզիին մէջ եւ անոնք այդ լեռնաշղթան կոչած են Հայկազ՝ իրենց անունով, որ յետագային ալ արաբացաւ ու վերակոչուեցաւ՝ Հիճազ: Այսօր արաբերէնով Հիճազ բառին բացատրութիւնը գոյութիւն չունի եւ ատիկա կը վերագրուի որպէս հայկազներու կողմէ հիմնադրուած շրջան մը:

Ու խօսքս ամրագրելու համար կ՚ուզեմ նաեւ նշել, որ ռուս յայտնի մարդաբաններ այդ շրջաններուն մէջ պեղումներ կատարելէ ետք, յայտնաբերած են գերեզմաններ, ուր գտնուած գանկերուն չափերը եւ ընդհանուր բնորոշումը կը համապատասխանէ արմէնոյիտներու կամ հեքսոսներու գանկերուն:

-Պրն. Գասպարեան, յաջորդ հարցումս կը վերաբերի Միջին Արեւելքի վերջին հինգ տարիներու զարգացումներուն: Ինչպէս գիտենք, ցայսօր ալ Միջին Արեւլեքը կը գտնուի բաւական բարդ դրութեան մը առջեւ եւ որու հետեւանքով ալ վտանգուած են Միջին Արեւլեքի քրիստոնեայ փոքրամասնութիւնները։ Ի՞նչ կ՚ուզէք ըսել այս առումով եւ ինչքանո՞վ մտահոգիչ է Միջին Արեւլեքի այսօրուան դրութիւնը:

-Այո՛, վտանգուած են, եւ այն բոլորը, որ տեղի կ՚ունենան եւ ցայսօր ալ կը շարունակուին տեղի ունենալ Միջին Արեւլեքի մէջ, որոշ յստակ ծրագրի մը կը ծառայեն եւ այդ ծրագիրը կ՚իրականացնէ կամ անոր իրականացման մէջ կարեւոր դերակատարութիւն կ՚ունենայ Իսրայէլի պետութիւնը:

-Պրն. Գասպարեան, արդեօք միֆ է ձեր մօտեցումը, որովհետեւ շատ յաճախ, մենք համաշխարհային մակարդակով ալ, այս ինչ կամ այն ինչ հարցի առընթեր կը մեղադրենք Իսրայէլը:

-Համաշխարհային առումով չեմ կրնար վճռել, բայց վստահ եմ, որ Իսրայէլի պետութիւնը մեր տարածքաշրջանին մէջ կարեւոր եւ կեդրոնական դերակատարութիւն մը ունի եւ Արաբական գարուն կոչուած փորձութիւնը նաեւ մէջտեղ հանուած է որոշ ուժերու ծառայող Իսրայէլի կողմէ:

Խորքին մէջ հրեայ ժողովուրդն ալ զոհն է այդ «մեծ հարց»ին:

-Ձեր կարծիքով, ո՞րն է ա յդ մեծ հարցը:

-Առանց շաղակրատելու, այդ մեծ հարցը դրամն է: Իսկ քրիստոնեաներուն Միջին Արեւլեքէն դատարկումը գերհզօր տէրութեանց համար նպատակ դարձած է, որովհետեւ այդպէսով անոնք վերջնականապէս պիտի ձերբազատուին այն քաղաքակրթական մշակոյթին գործօններէն, որոնք գլուխ չեն ցցեր, որոնք ստեղծագործ են, եւ իրենց հետքը կը թողուն, իսկ քրիստոնեայ տարրին այս շրջաններէն հեռացումով ամբողջ տարծքաշրջանը կը համահարթեցուի եւ այդ ուժերուն համար կը դառնայ աւելի հեշտ կառավարելի եւ բարեբեր տարածք:

Անշուշտ այս մօտեցումը նաեւ ունի տնտեսական  կողմ այն իմաստով, որ եթէ մենք փորձենք քննել Արաբական գարուն ըսուածին տնտեսական երեսակը, ապա մեզի համար պարզ պիտի դառնայ, որ այս դէպքերը, այս պատերազմները, այս արիւնահեղութիւնը կատարուեցան նաեւ տնտեսական նպատակներով:

Գիտէք, Սուէզի ջրանցքի բացումէն ետք, Հալէպը որպէս Արեւմուտքի եւ Արեւելքի միջեւ բանուկ կէտ մը՝ մեծ անկում կրեց, մինչ այդ Օսմանեան կայսրութեան օրերուն, միջազգային ազդեցիկ բոլոր տէրութիւններուն հիւպատոսարանները Հալէպի մէջ կը գործէին: Հալէպը կարեւոր էր բոլոր իմաստներով, կեդրոն էր, արիւնատար երակ էր, կամուրջ էր ու որոշ ժամանակ մը ետք այդ սուէզեան ջրանցքին ծրագրով՝ Հալէպը մղուեցաւ յետին փլան, սակայն անցնող տարիներուն տարբեր շրջանակներու մէջ դարձեալ խօսակցութիւններ սկսան ծաւալիլ ցամաքային ճանապարհներու անփոխարինելիութեան մասին։ Խօսքս մասնաւորապէս լիբանանեան Թրիփոլի քաղաքին մասին է, որուն միջոցաւ ալ կը հեշտանայ մուտքը դէպի Հալէպ, որմէ ետք նաեւ դէպի Թուրքիա, դէպի Իրաք, դէպի Պարսից ծոց եւ Արաբական անապատէն մինչեւ Սեւ ծով: Այսօր խորքին մէջ այդ պատերազմն է, որ կը մղուի, թէ ո՞վ պիտի տիրապետէ այդ շրջանին:

Եւ անշուշտ երբ այս կէտերը կը նշեմ, այս աշխարհագրական փոխառընչութիւններուն մասին կը խօսիմ, այստեղ նաեւ կ՚ուզեմ շեշտադրել Մետաքսի ճանապարհին մասին, որ վերջին տարիներուն աւելի քան որեւէ ժամանակ՝ դարձած է կարեւոր եւ աշխոյժ ծրագիր մը՝ գլխաւորութեամբ Չինաստանի, ինչպէս նաեւ Ռուսաստանի:

Հետեւաբար, այս բոլոր տուեալները մեր աչքի առջեւ ունենալէ ետք, մեզի համար պարզ պիտի դառնայ, թէ ի՛նչ կը կատարուի Միջին Արեւլեքի մէջ, ինչո՛ւ տարբեր մեթոտներով, տարբեր պատերազմներով, տարբեր ձեւերով քրիստոնեաները կը ստիպուին լքել Միջին Արեւլեքը եւ հեռանալ:

-Արդեօք տապալա՞ծ է այդ ծրագիրը:

-Տակաւին յստակ չէ, բայց փաստ է, որ վերջին տասն տարիներուն աւելի քան 3 միլիոն քրիստոնեաներ դուրս եկան եւ անդարձ հեռացան Միջին Արեւլեքէն:

-Այսքան մանրամասնութիւններ նշելէ ետք, մեզի համար կիզակէտային կը մնայ Հալէպ քաղաքի հայութեան ճակատագիրը եւ ապագան: Ի՞նչ կը մտածէք այդ մասին:

-Այսօր Հալէպի մէջ կ՚ապրին 20 հազար հայեր, ու գաղտնիք չէ, որ սուրիահայութեան գլխաւոր կեդրոնն ու սիրտը Հալէպ քաղաքն է: Իմ կարծիքով՝ հալէպահայերը եթէ չգաղթեն եւ շարունակեն ապրիլ Հալէպի մէջ, պիտի ուծանան եւ պիտի ձուլուին: Ինչքան ալ ծանր եւ դառն հնչէ այս իրողութիւնը, ան չի դադրիր ճշմարտութիւն ըլլալէ: Բոլորս գիտենք, թէ ինչպիսի գաղութներ ունեցած ենք մենք Հնդկաստանի մէջ, Լեհաստանի մէջ եւ այլուր, որոնք այսօր ընդամէնը մեր պատմական յիշողութեան մասնիկն են:

Ես դէմ չեմ, որ Հալէպը վերակառուցուի, որ Հալէպը վերականգնի, որ հալէպահայ ժողովուրդը ինքզինք վերագտնէ, որ հայութիւնը իր բոլոր խաւերով օժանդակէ, որպէսզի այս գաղութը դարձեալ շունչ քաշէ եւ իր վէրքերը սրբէ ու ապրի, սակայն այս բոլորը փափաք է, որովհետեւ գործընթացները, որ կը կատարուին մեր պատկերացուցածէն շատ աւելի մեծ են ու նաեւ այդ գործընթացներուն առընթեր մեր ազդեցութեան գօտիները շատ՝ նօսր եւ թոյլ են:

-Պիտի ուզէի հարցում մը ուղղել՝ Սուրիոյ պատերազմի ողջ տեւողութեան Հայաստանի իշխանութիւններու որդեգրած դիրքորոշման վերաբարեալ, ինչպէ՞ս կը գնահատէք այդ դիրքորոշումը:

-Ես շատ բարձր կը գնահատեմ Հայաստանի իշխանութիւններուն թէ՛ քաղաքական մօտեցումը, թէ՛ դիրքորոշումը եւ թէ գործողութիւնները ամբողջ սուրիական պատերազմին ընթացքին: Կը բաւէ յիշել, որ Հալէպի մէջ գտնուող Հայաստանի Հանրապետութեան հիւպատոսարանը միակն էր, որ հակառակ ամենասոսկալի եւ ամենաթէժ պայմաններուն, շարունակեց բաց պահել իր դռները, նոյնիսկ երբ Ռուսաստանի հիւպատոսարանը փակուեցաւ, հայկական հիւպատոսարանը բաց պահեց իր դռները եւ իր կարելիութեան սահմաններուն մէջ օժանդակեց մեր հայրենակիցներուն:

-Իսկ ի՞նչ կը մտածէք Հալէպի վերանորոգման համար ընթացող դրամահաւաքներուն մասին:

-Դրամ ճարելը ամենէն հեշտ բանն է, կարեւորը այդ դրամը ճիշդ ծառայեցնելն է, այդ նպատակին համար ճիշդ գործածելն է, ճիշդ ձեւով տնտեսելն է, ճիշդ ձեւով յատկացնելն է: Ես այս մօտեցումը սորված եմ Գալուստ Կիւլպէնկեանի մէկ մերձաւորէն, հարազատէն, Կիւլլէպի Կիւլպէնկեանէն , որուն միջոցներով ալ Հալէպի մէջ հիմնուած է հայկական առաջին ծննդատուն-մայրանոցը, որ այսօր ալ նոյնպէս կը կրէ Կիւլլէպի Կիւլպէնկեան անունը:

-Կարեւոր նիւթ մը բացիք։ Մեր տեղեկութիւններով՝ այդ մայրանոցին շուրջ որոշ տարակարծութիւններ կան, որոշ վէճեր կան. ի՞նչ գիտէք այդ մասին:

-Նուաստս տասնհինգ տարի հոգաբարձութեան անդամ եղած եմ «Կիւլպէնկեան» մայրանոցին եւ այսօր այդ մայրանոցին շուրջ ընթացող գործընթացները կամ տարակարծութիւնները նման են մեր ընդհանուր սփիւռքեան իրավիճակին:

Ձեզի ես հարցում մը տամ, -ո՞վ է մեր ամենէն հռչակաւոր, ամենէն տաղանդաւոր ծաղրանկարիչը:

-Իմ կարծիքով՝ Սարուխանն է:

-Ճիշդ ըսիք: Ես մեր սփիւռքեան ընդհանուր իրավիճակը կը նմանցնեմ Սարուխանի մէկ իմաստալից ծաղրանկարին, ուր հայկական նաւը կ՚ընկղմի ու անոր վրայ եղող իւրաքանչիւր ոք, իւրաքանչիւր պատասխանատու, իւրաքանչիւր կղերական, իւրաքանչիւր գործիչ կը փորձէ մէկը միւսին մօրուքը քաշել, առանց նկատելու, որ նաւն է որ կ՚ընկղմի:

Սարուխան մեծ տաղանդ է եւ անոր Երուանդ Օտեանի «Առաքելութիւն ի Ծապլվար», կամ «Ընկեր Փանջունի»ի չորս հատորներուն համար պատրաստած նկարազարդումները այսօրուան մեր սփիւռքի իրավիճակին իսկական հայելիներն են, ես քիչ ըսեմ, դուք շատ հասկցէք:

-Այս շեշտադրումները կատարեցիք, ուրեմն միտուած էք այն կարծիքին, որ աւելո՞րդ է Հալէպը կառուցելը:

-Ո՛չ, ես այդպիսի բան չըսի: Օրինակով մը խօսիմ: Հալէպի մէջ գտնուող Կիլիկեան վարժարանը պատերազմի ընթացքին ամենաշատ տուժող վարժարաններէն մէկը դարձաւ, շատ ծանր վնասներ կրեց, շէնքի որոշ մասեր քանդուեցան, տասնեակ հրթիռներ ինկան այդ շրջանին մէջ, սակայն այսօր երբ Հալէպ երթաք եւ այդ շէնքին մօտենաք, պիտի զգաք եւ պիտի տեսնէք, թէ ան աւելի գեղեցիկ շէնքի մը վերածուեցաւ՝ քան ինչ որ էր Հալէպի պատերազմէն առաջ: Սա ինքնին շատ մեծ իմաստ մը ունի, սա հայու ոգիին, վերակառուցելու ոգիին եւ մանաւանդ անոր վերապրելու կամքին խորհրդանիշն է:

ՍԱԳՕ ԱՐԵԱՆ

Երեւան