Քիչ Մը Պատմութիւն, Քիչ Մը Յանձնառութիւն, Քիչ Մը Լեզու

27 Մար­տը հռչա­կուած է Թատ­րո­նի մի­ջազ­գա­յին օր:

Ի՞նչ է թատ­րո­նը, ի՞նչ է ա­նոր դե­րը, ի՞նչ է ա­նոր կո­չու­մը:

Թա­տե­րա­գէտ­ներ ու թա­տե­րա­գիր­ներ, գրող­ներ ու գրաքն­նա­դատ­ներ սո­վո­րա­բար տար­բեր սահ­մա­նում­ներ կու տան թատ­րո­նի կամ տար­բեր մօ­տե­ցում­ներ կրնան ու­նե­նալ թատ­րո­նի մա­սին:

Հո՛ն՝ Հա­յաս­տա­նի մէջ՝ տար­բեր, հո՛ս՝ սփիւռ­քի մէջ՝ տար­բեր: Իւ­րա­քան­չիւ­րը կ՚ապ­րի ու կը զար­գա­նայ իր պայ­ման­նե­րով:

Թատ­րո­նը, իբ­րեւ ա­րուեստ, սի­րե­լի է մե­զի հա­մար: Ա­սի­կա մէկ մօ­տե­ցում է:

Յանձ­նա­ռու թատ­րո­նը այլ մարզ է, որ կը հե­տապն­դէ, ա­րուես­տի կող­քին, այլ նպա­տակ­ներ:

Մենք կը կեդ­րո­նա­նանք յանձ­նա­ռու թատ­րո­նին վրայ եւ մեր միտ­քին մէջ ու­նինք 19-րդ դա­րու ա­րեւմ­տա­հայ զար­թօն­քի սե­րուն­դի փոր­ձա­ռու­թիւ­նը:

Ա­րեւմ­տա­հայ զար­թօն­քի սե­րուն­դը (Պո­լիս եւ Զմիւռ­նիա) ա­ճա­պա­րան­քի մէջ էր ժո­ղո­վուր­դը իր թմբի­րէն արթնց­նե­լու: Դպրոց, մա­մուլ, գրա­կա­նու­թիւն, թարգ­մա­նու­թիւն՝ մէ­կը միւ­սին ե­տե­ւէն: Այդ բո­լո­րին մէջ թատ­րեր­գու­թիւ­նը ու­նէր կա­րե­ւոր դե­րա­կա­տա­րու­թիւն:

Զար­թօն­քի սե­րուն­դին այն տղա­քը, ո­րոնք ի­րենց ու­սու­մը ա­ռած էին Վե­նե­տի­կի Մխի­թա­րեան­նե­րուն քով, վար­ժու­թիւ­նը ու­նէին թատ­րո­նին ա­շա­կեր­տա­կան գրա­սե­ղան­նե­րէն իսկ: Թատ­րո­նա­սէր էին: Վե­նե­տի­կի մէջ թա­տե­րա­կան շար­ժու­մը սկսած էր ԺԸ. դա­րու կի­սուն: Այդ շար­ժու­մը յանձ­նա­ռու էր, ազ­գա­յին էր: Այդ ներ­կա­յա­ցում­նե­րուն ներ­կայ կ՚ըլ­լար Ի­տա­լիոյ հայ գա­ղու­թը, որ այդ թուա­կան­նե­րուն անն­շան չէր, կը գրէ Հայր Մ. Ճա­նա­շեան իր «Հայ գրա­կա­նու­թեան նոր շրջա­նի հա­մա­ռօտ պատ­մու­թիւն» գոր­ծին մէջ: Այն­տեղ ներ­կա­յա­ցուած ող­բեր­գու­թիւն­նե­րուն ու կա­տա­կեր­գու­թիւն­նե­րուն նիւ­թե­րը առ­նուած կ՚ըլ­լա­յին հայ ժո­ղո­վուր­դի պատ­մու­թեան հին ու նոր կեան­քէն, այ­սինքն հայ­րե­նա­սի­րա­կան էին:

Մխի­թա­րեան­նե­րուն մօտ ու­սա­նած ե­րի­տա­սարդ­նե­րը թատ­րո­նը փո­խադ­րե­ցին Պո­լիս: Մի­ջան­կեալ յայտ­նենք, թէ նոյն ա­տեն հե­ռա­ւոր Հնդկաս­տա­նի գա­ղու­թին մէջ 19-րդ դա­րու ա­ռա­ջին քա­ռոր­դին կը ներ­կա­յա­ցուէին ազ­գա­յին  կեան­քէ առ­նուած ող­բեր­գու­թիւն­ներ ու կա­տա­կեր­գու­թիւն­ներ: Ըստ ե­րե­ւոյ­թին, դա­րու պա­հանջն էր ա­տի­կա:

Նոյ­նը պա­տա­հե­ցաւ Պոլ­սոյ մէջ: Զար­թօն­քի սե­րուն­դի ջան­քե­րուն շնոր­հիւ, թատ­րո­նը իբ­րեւ մի­ջոց գոր­ծա­ծե­լով, կը ստեղ­ծուէր մթնո­լորտ մը, ուր «ժո­ղո­վուր­դը իր նա­խա­հայ­րե­րը աչ­քե­րուն առ­ջե­ւը տես­նե­լու ըղ­ձան­քով բոր­բո­քուած էր», կը գրէ Ար­փիար Ար­փիա­րեան իր «Պատ­մու­թիւն ԺԹ. դա­րու Թուր­քիոյ հա­յոց գրա­կա­նու­թեան» գոր­ծին մէջ եւ կը շա­րու­նա­կէ. «Ժո­ղո­վուր­դը թատ­րեր­գու­թիւն մը պար­զա­պէս իր ազ­գա­յին զգա­ցու­մո­վը կը դա­տէր»: «Վար­դա­նանք»ի մը ներ­կա­յաց­ման մէջ Վա­սա­կի դե­րը ստանձ­նո­ղը ե­թէ  նոյ­նիսկ Ա­դա­մեան մը ե­ղած ըլ­լար, ժո­ղո­վուր­դէն պի­տի ստա­նար «մռլտուք եւ հայ­հո­յու­թիւն»: Մինչ­դեռ Վար­դա­նի դե­րին մէջ ե­ղող դե­րա­սա­նը, նոյ­նիսկ ե­թէ տկար կեր­պար մը ըլ­լար, պի­տի խլէր ծա­փա­հա­րու­թիւն­նե­րու ամ­բող­ջու­թիւ­նը: «Ժո­ղո­վուր­դը իր աչ­քին առ­ջեւ գա­ղա­փար մը կ՚ու­զէր տես­նել, իր սրտին խօ­սող գա­ղա­փար մը: Ա­նոր կը ծա­փէր: […] Ծնաւ Հա­յաս­տա­նի գա­ղա­փար մը, որ շատ չան­ցած, իբ­րեւ կեդ­րո­նա­ձիգ զօ­րու­թիւն մը, ի­րեն պի­տի քա­շէր ամ­բողջ հա­յու­թիւ­նը՝ ստեղ­ծե­լու հա­մար ազ­գա­յին նոր կեանք մը»: (Ար­փիա­րեան):

Եւ այս Հա­յաս­տա­նի գա­ղա­փա­րը այն­քան զար­գա­ցաւ, որ 1880-ա­կան թուա­կան­նե­րուն հա­յե­րէն թա­տե­րա­կան ներ­կա­յա­ցում­նե­րը ար­գի­լ­ւե­ցան  Բարձ­րա­գոյն դրան կող­մէ, ո­րով­հե­տեւ իշ­խա­նու­թիւն­նե­րը տե­սան, որ հա­յե­րուն մէջ կ՚արթն­նար ա­զա­տու­թեան եւ հայ­րե­նա­սի­րու­թեան զգա­ցում­նե­րը:

Թատ­րո­նի երկ­րորդ օ­գու­տը ա­րեւմ­տա­հայ զար­թօն­քի սե­րուն­դին մէջ ե­ղաւ ձգտումը մա­քուր հա­յե­րէ­նի գոր­ծա­ծու­թեան եւ նոր բա­ռե­րու ներ­մուծ­ման: Շատ դա­սա­կա­նա­ցած է Նա­հա­պետ Ռու­սի­նեա­նի յօ­րի­նած բա­ռե­րուն մէջ «տիար» բա­ռին ժո­ղովր­դա­կա­նա­ցու­մը, որ ե­ղաւ թատ­րո­նի ճամ­բով: Այս­պէս, Պա­լեան ա­մի­րան կը թե­լադ­րէր դե­րա­սա­նի մը գոր­ծա­ծե­լու «տիար» բա­ռը իր ստանձ­նած դե­րին մէջ. ա­սոր փո­խա­րէն՝ ան նիւ­թա­պէս կը վար­ձատ­րէր դե­րա­սա­նը «տիար» բա­ռի գոր­ծա­ծու­թեան թի­ւով: Պա­լեան ա­մի­րան նոյ­նիսկ հա­շուա­պահ մը կը ղրկէր ներ­կա­յաց­մա­նը, որ­պէս­զի հա­շուէ, թէ քա­նի՛ ան­գամ «տիար» բա­ռը գոր­ծա­ծուե­ցաւ դե­րա­սա­նին կող­մէ՝ հա­մա­պա­տաս­խան վճա­րում կա­տա­րե­լու հա­մար…: Ա­յո՛, թատ­րո­նի ճամ­բով, այլ բա­նե­րու կար­գին, ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նը կարճ ժա­մա­նա­կի մէջ մեծ նուա­ճում­ներ ար­ձա­նագ­րեց:

Ա­րեւմ­տա­հայ զար­թօն­քի սե­րուն­դէն մենք ժա­ռան­գած ենք բազ­մա­թիւ թատ­րեր­գու­թիւն­ներ, ո­րոնք ոչ մէկ ար­ժէք կը ներ­կա­յաց­նեն այ­սօր: Մկրտիչ Պէ­շիկ­թաշ­լեա­նի, Թով­մաս Թեր­զեա­նի, Խո­րէն Արք. Նար­պէ­յի, Պետ­րոս Դու­րեա­նի եւ այ­լոց թատ­րեր­գու­թիւն­նե­րը, ա­տե­նին, ի­րենց բա­րե­րար ազ­դե­ցու­թիւ­նը ու­նե­ցած են մեր ժո­ղո­վուր­դին վրայ այն պատ­ճառ­նե­րով, որ թուե­ցինք, ա­ռա­ւել՝ ա­նոնք կը նպա­տա­կադ­րէին վար­ժեց­նել ժո­ղո­վուր­դը թա­տերաս­րահ յա­ճա­խե­լու:

Այն տպա­ւո­րու­թիւ­նը չենք ու­զեր ձգել, որ միայն յանձ­նա­ռու թատ­րեր­գու­թիւն­ներն էին, որ բեմ կը հա­նուէին: Ե­ղած են նաեւ ո­մանք, որ եւ­րո­պա­կան գրա­կա­նու­թե­նէն թարգ­մա­նուած են օ­տար բար­քեր ներ­կա­յաց­նող թա­տե­րա­խա­ղեր ալ ներ­կա­յա­ցու­ցած են: Ա­ւե­լի՛ն. թրքե­րէն թատ­րեր­գու­թիւն­ներ նաեւ բեմ հա­նուած են, ինչ որ կը նշա­նա­կէ, թէ ժո­ղո­վուր­դին մէջ սկսած էր զար­գա­նալ գրա­կան ու գեղա­րուեստա­կան ճա­շակ մը:

***

Յանձ­նա­ռու թատ­րո­նի դե­րա­կա­տա­րու­թիւ­նը ներ­կա­յաց­նե­լու մեր ա­ռա­ջադ­րան­քին մէջ ան­մի­ջա­պէս հաս­տա­տենք, որ փո­խուած են պայ­ման­նե­րը, եւ պատ­մու­թիւ­նը ինք­զինք չի կրկներ:

Չենք ա­ռա­ջար­կեր, որ դա­սա­կա­նա­ցած «Վար­դա­նանք» մը կամ «Ար­շակ Բ. եւ Դրաս­տա­մատ» մը բե­մա­կա­նա­ցուի: Սա­կայն շատ մեծ ու դժուար ա­ռա­ջադ­րա՞նք է, երբ բե­մին վրայ կ՚ու­զենք տես­նել Ար­ցա­խը, Հա­յաս­տա­նէն ար­տա­գաղ­թը, Հա­յաս­տա­նի փտա­ծու­թիւ­նը եւ սփիւռ­քա­հա­յու­թեան հո­գե­կան այ­լա­սե­րու­մը: Ա­յո՛, թատ­րո­նէն ստացուած տպա­ւո­րու­թիւ­նը (խօսք, խա­ղար­կու­թիւն, ե­րաժշ­տու­թիւն, բե­մադ­րու­թիւն) մեր մէջ կրնան մնալ եր­կար ժա­մա­նակ այն­քա՛ն մը, որ հա­զար ճա­ռա­խօ­սու­թիւն ար­ժէ: Եւ ո՞վ ը­սաւ, թէ թատ­րո­նը ու­ղե­ղի եւ հո­գիի քան­դա­կա­գոր­ծու­թիւն չէ:

«Յանձ­նա­ռու թատ­րո­նի մը տե­սա­կէ­տը պաշտ­պա­նող­նե­րուն հա­մար,- կը գրէ Բաբ­գէն Փա­փա­զեան իր «Թա­տե­րագ­րու­թեան ա­րուես­տը» գոր­ծին մէջ (1977),- թատ­րո­նին կո­չու­մը ըն­կե­րա­յին պայ­ման­նե­րը փո­խե­լուն նպաս­տելն է: Թա­տե­րա­գի­րին պար­տա­կա­նու­թիւնն ալ մար­դուն հա­մար ա­ւե­լի լաւ ըն­կե­րա­յին պայ­ման­ներ ա­ռա­ջաց­նելն է: Թա­տե­րա­գի­րը, որ պա­տաս­խա­նա­տու է ճշմար­տու­թեան, ինք­զինք պա­տաս­խա­նա­տու պէտք է զգայ նաեւ ար­դա­րու­թեան հա­մար. ան պէտք չէ գո­հա­նայ միայն աշ­խար­հը նկա­րագ­րե­լով, այլ պէտք է նաեւ օգ­նէ՝ զայն բա­րե­փո­խե­լու»:

***

Բո­լոր եր­կիր­նե­րու եւ ժո­ղո­վուրդ­նե­րու մէջ կան գե­ղա­րուես­տա­կան մա­կար­դա­կով բարձր բե­մադ­րու­թիւն­ներ եւ ա­նոնց կող­քին՝ խեղ­կա­տա­կու­թիւն­ներ, ի­մա՛ զեւ­զե­կու­թիւն­ներ: Եւ ու­րեմն, պատ­ճառ չկայ, կ՚ա­ռար­կուի, որ մեր մօտ ալ չըլ­լան նմա­նօ­րի­նակ մօ­տե­ցում­ներ:

Կ՚ը­սուի. «Լուրջ թա­տե­րա­խա­ղե­րը բա­ւա­կա­նա­չափ հան­դի­սա­տես չեն ա­պա­հո­վեր: Գոր­ծէն յոգ­նած՝ մար­դիկ թե­թեւ բա­ներ կ՚ու­զեն դի­տել»:

Ամ­բո՞ղջ ժո­ղո­վուր­դը. ո՞վ կ՚ը­սէ:

Ա­սի­կա հնա­մե­նի եւ դա­սա­կա­նա­ցած պատ­ճա­ռա­բա­նու­թիւն է, պատ­րուակ է զեւ­զե­կու­թիւն­ներ ներ­կա­յաց­նե­լու:

Իբր թէ ժո­ղո­վուր­դը կ՚ու­զէ:

Ո՞վ է, որ ժո­ղո­վուր­դի ա­նու­նով կը խօ­սի:

Այդ­պի­սի ներ­կա­յա­ցում­ներ (զեւ­զե­կու­թիւն) կազ­մա­կեր­պո՛ղն է, որ այդ­պի­սի բան կը պա­հան­ջէ: Դրամ շա­հե­լու մար­մա՛ջն է, որ այդ­պի­սի բա­ներ կ՚ու­զուին,

ո­րով­հե­տեւ՝

Կա­րե­լի է ամ­բո­խա­վա­րու­թիւ­նը իբ­րեւ ա­րուեստ ներ­կա­յաց­նել ժո­ղո­վուր­դին, իսկ ժո­ղո­վուր­դը չ՚անդ­րա­դառ­նար ա­տոր: Կա­րե­լի է շատ ա­նար­ժէք բան տալ ժո­ղո­վուր­դին, որ չի գի­տակ­ցիր ե­ղա­ծին: Կը նշա­նա­կէ, որ  թատ­րո­նի «չար­չի»նե­րը կը շա­հա­գոր­ծեն ժո­ղո­վուր­դը, ժո­ղո­վուր­դին ան­գի­տա­կից տար­րը:

Զեւ­զե­կու­թիւն­ներ ներ­կա­յաց­նող­նե­րը, հե­րոս «պա­թալ»նե­րը կը մոռ­նան, որ թատ­րո­նը մե­զի հա­մար կրնայ դաս­տիա­րա­կիչ դեր ու­նե­նալ նաեւ: «Պա­թալ»նե­րէն կը շա­հի կազ­մա­կեր­պո­ղը, բե­մադ­րի­չը, դե­րա­սան­նե­րը: Միւս կող­մէ, կը վնա­սէ հա­ւա­քա­կա­նու­թիւ­նը, կը տժգու­նի պատ­մու­թիւ­նը ու «կը պաթթա­լուի» թատ­րո­նը: Ինչ որ տա­րի­նե­րով կը սոր­վե­ցուի դպրոց­նե­րուն մէջ, կը խա­թա­րուի այս տի­պի ներ­կա­յա­ցում­նե­րէն:

***

Ի՞նչ կը փնտռէ հան­դի­սա­տե­սը, հարց կու տայ Բաբ­գէն Փա­փա­զեան, թատ­րոն գա­ցած ա­տեն:

«Ի՞նչ է թատ­րո­նին կո­չու­մը հան­դի­սա­տե­սին ակ­նո­ցով:

«Ոչ ոք թատ­րոն կ՚եր­թայ բա­րո­յա­գի­տա­կան ճառ մը լսե­լու, վար­դա­պե­տա­կան յայ­տա­րա­րու­թիւն­ներ ունկնդ­րե­լու, ըն­կե­րա­յին օ­րէնք­նե­րուն դէմ բո­ղո­քե­լու, քա­ղա­քա­կան աքթ մը ի­րա­կա­նաց­նե­լու կամ ա­րուես­տի ու­սում­նա­սի­րու­թիւն մը կա­տա­րե­լու հա­մար»:

Ա­պա Բաբ­գէն Փա­փա­զեան կը մէջ­բե­րէ Պեր­թոլտ Պրեխ­թի հե­տե­ւեալ բա­ցատ­րու­թիւ­նը թատ­րոն եր­թա­լու մա­սին. «Մար­դիկ թատ­րոն կ՚եր­թան, որ­պէս­զի հմա­յուին, տպա­ւո­րուին, խան­դա­վա­ռուին, ցնցուին, սար­սա­փին, գրա­ւուին, ա­զա­տագ­րուին, հո­գե­րէ թե­թեւ­նան, հան­դար­տին, ա­ռօ­րեա­յէն դուրս գան, պատ­րանք­նե­րով հարս­տա­նան: Այս բո­լո­րը ինք­նին այն­քան հասկ­նա­լի է, որ ա­րուես­տը կը սահ­մա­նուի իբ­րեւ գրա­ւող, բարձ­րաց­նող, ա­զա­տագ­րող: Ա­րուեստ չի կրնար ըլ­լալ, ե­թէ այդ բո­լո­րը չկա­րե­նայ ի­րա­կա­նաց­նել»:

***

Մենք կրնանք նոյ­նիսկ հա­մա­ձայն գտնուիլ բո­լոր զեւ­զե­կու­թիւն­նե­րուն ալ ե­թէ ա­տոնք ըլ­լա­յին մա­քուր հա­յե­րէ­նով: Բե­նիա­մին Թա­շեան կը հաս­տա­տէ. «Հայ լե­զուն մե­զի հա­մար տե­սակ մը ազ­գա­յին «կտա­կա­րան» է, տե­սակ մը՝ «Սուրբ գիրք»: […] Ճիշդ է, որ լե­զուն կը ստեղ­ծուի ազ­գին կող­մէ, բայց եւ լե­զուն է, որ կը ստեղ­ծէ ազ­գը: […] Լե­զուն է, որ «կը դաս­տիա­րա­կէ» ազ­գը, ինչ­պէս ազգն է, որ «կը դաս­տիա­րա­կէ» լե­զուն»:

Վե­րոգ­րեալ հաս­տա­տում­նե­րը կա­տա­րուած են 1948-ին (եօ­թա­նա­սուն տա­րի ա­ռաջ)՝ «Լե­զուա­կան Բա­բե­լոն» խո­րագ­րեալ յօ­դուա­ծին մէջ: Չենք գի­տեր, թէ ի՛նչ պի­տի ը­սէր Բե­նիա­մին Թա­շեան, ե­թէ ապ­րած ըլ­լար մին­չեւ հի­մա եւ տես­նէր մեր լեզուին այ­սօ­րուան ի­րա­պէս անմ­խի­թար վի­ճա­կը:

Թատ­րո­նը իր յստակ դե­րը ու­նի լե­զուի մաք­րու­թեան եւ նո­րաս­տեղծ հա­յե­րէն բա­ռե­րու ժո­ղովըր-դա­կա­նաց­ման մէջ, ինչ­պէս ե­ղած է ան­ցեա­լին:

Թատ­րո­նով բո­լոր զբա­ղող­նե­րը ը­նե­լիք ու­նին այս մար­զին մէջ, ո­րով­հե­տեւ, ա­ռանց յո­ռե­տես, ըլ­լա­լու, ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նը կը գտնուի իր վա­տա­գոյն օ­րե­րուն մէջ:

Բո­լորս, հա­ւա­քա­բար, հայ լե­զուին հա­մար:

Կ. ՅՈՎ­ՀԱՆ­ՆԷ­ՍԵԱՆ

«Ազդակ», Լիբանան