ՎԵՐԱՊԱՏՈՒԵԼԻ ՌԸՆԷ ԼԵՒՈՆԵԱՆ. «ԵՐԲԵՔ ՏԱՐԲԵՐՈՒԹԻՒՆ ՉԵՄ ԴՐԱԾ ՀԱՅԱՍՏԱՆՑԻ ԵՒ ՍՓԻՒՌՔԱՀԱՅ ՄՕՏԵՑՈՒՄՆԵՐՈՒՆ ՄԷՋ. ԸՍԱԾ ԵՄ. ՄԵՆՔ՝ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻՑՆԵՐՍ»

Եթէ ուզենք մէկ բառով ներկայացնել վերապատուելի Ռընէ Լեւոնեանը, ապա պիտի գրենք՝ «պարզութեան մարմնացում»: Այո, այդ պարզ ու մեկին. պարզ մարդ մը, քարոզիչ մը, կրօնաւոր մը եւ ի վերջոյ հայ մարդ մը: Վերապատուելին, որ տարբեր ոլորտներու մէջ ձեռք ձգած է մասնագիտական կրթութիւն, յաճախ կ՚այցելէ Հայաստան: Ան տարիներ ծառայած է Հայաստանի մէջ եւ իրեն համար Հայաստանի հետ իր ունեցած կապին ամենէն ագուցողը՝ Հայաստանի ժողովուրդն է:

Մօտէն ծանօթանալու համար վերապատուելիին, յաջողեցանք հանդիպիլ ու հարցազրոյց մը կատարել: Բայց մինչ հարցազրոյցը, ստորեւ կը ներկայացնենք վերապատուելի Ռընէ Լեւոնեանի կենսագրական տուեալները:

Թէ ո՞վ է վերապատուելի Ռընէ Լեւոնեան։ Ան ծնած է Ֆրանսայի Մարսէյլ քաղաքը, 4 մարտ 1952 թուականին: Ան Կիլիկիայէն Ֆրանսա գաղթած հայերու երրորդ սերունդի անդամ է: Մեծ հայրը Հռոմկլայէն էր (Ճիպին): Աւազանի անունը Ներսէս է, ի յիշատակ Ներսէս Շնորհալի Կաթողիկոսի։ Պատանեկութեան տարիներուն, ուսման զուգահեռ, հետաքրքրուած է ֆութպոլով եւ, մինչեւ 16 տարեկան, խաղացած է տեղւոյն պատանեկան խումբին մէջ: Եղած է դրոշմաթուղթ հաւաքելու սիրահար: Հաւաքած է նախ ֆրանսական եւ ափրիկեան, աւելի վերջ ռուսական եւ հայկական դրոշմանիշեր: Վերապատուելին իր կրօնագիտական ուսումը ստացած է Փարիզի Աստուածաբանական եւ Լիոնի Կրթութեան գիտութեան ու Աստուածաբանական համալսարաններուն մէջ: Հոն է նաեւ, ուր ստացած է Աստուածաբանութեան մագիստրոսի (աւարտաճառը՝ Հայ Առաքելական Եկեղեցւոյ պատմութիւնը եւ վարդապետութիւնը) կոչում: Աւելի վերջ ան կ՚ունենայ երկրորդ մասնագիտութիւն մը եւ կը ստանայ կրթութեան ու մանկավարժութեան գիտութիւններու մագիստրոսի աստիճան (աւարտաճառը՝ Ֆրանսահայ համայնքի յարնմանութիւնը):

Ուսանած է նաեւ Փարիզի Սորպոնի համալսարանէն ներս, ուրկէ վկայուած է որպէս «Արեւելեան լեզուներու (հայագիտութիւն) եւ քաղաքակրթութեան» մասնագէտի որակաւորումով: 1999 թուականին Լիոնի համալսարանի Աստուածաբանութեան բաժնին մէջ ան պաշտպանած է տոքթորական թեզ՝ «Հայ Աւետարանական եկեղեցւոյ պատմութիւնը եւ վարդապետութիւնը» թեմայով եւ ստացած՝ Աստուածաբանութեան տոքթորի աստիճան: Ներկայիս ան կը շարունակէ իր գիտական գործունէութիւնը կրթութեան եւ մանկավարժութեան բնագաւառին մէջ: Կ՚աշխատի «Ի՞նչ դեր կը կատարէ հայկական դպրոցը Սփիւռքի մէջ՝ մեր ինքնութիւնը պահելու համար» նիւթին վրայ: Երկար ժամանակ մասնակցած է Ֆրանսայի Կրթութեան, երիտասարդութեան եւ մարմնակրթութեան նախարարութեան կազմակերպած յատուկ դասընթացքներուն եւ ստացած է ամառնային ճամբարներու տնօրէնի վկայագիր, որ իրաւունք կու տայ կազմակերպել եւ տնօրինել մանկապատանեկան ճամբարներ աշխարհի տարբեր երկիրներու մէջ՝ Ֆրանսա, Իտալիա, Յունաստան, Թունուս, եւ այլն: Մօտաւորապէս քսան տարի ծառայած է Ֆրանսայի բանտերուն մէջ, ինչպէս հայերու (Մոնթէ Մելքոնեան եւ միւս աքթիւիստներու), այնպէս ալ բոլոր բանտարկեալներուն համար: Ֆրանսական կառավարութեան կողմէ ունի յատուկ արտօնութիւն, այցելելու բանտարկեալներուն, հանդիպելու անոնց հետ առանձին, կազմակերպելու հոգեւոր արարողութիւններ, իրականացնելու Աստուածաշունչի սերտում:

1974- 1993 թուականներուն ծառայած է Ֆրանսայի Հայ աւետարանական եկեղեցիներուն մէջ եւ աշխոյժ կերպով մասնակցած է տեղւոյն հասարակական, համայնքային եւ եկեղեցական կեանքին: 1988 թուականին եղած է Լեռնային Ղարաբաղի անվտանգութեան, հակամարտութեան խաղաղ եւ արդարացի լուծման ջատագովը: 1988 թուականի դեկտեմբերի 7-ի երկրաշարժէն ետք մասնակցած է երկրաշարժի հետեւանքներու վերացման եւ վերականգնողական աշխատանքներուն: 1993 եւ 1994 թուականներուն յաջողած է աջակցիլ Հայաստանի Հանրապետութեան արտաքին գործոց նախարարութեան, Ֆրանսայի մօտ Հայաստանի դեսպանատուն ստեղծելու համար եւ սիրով ընդունած՝ դեսպանատան գրասենեակի վարիչի եւ հասարակութեան հետ կապերու ղեկավարի պաշտօնները զբաղեցնելու հրաւէրը: Այդ շրջանին է նաեւ, որ ան համագործակցած է դիւանագէտներ՝ Վահան Տէր-Ղեւոնդեանի, Ալեքսան Յարութիւնեանի, Վիգէն Չիթէճեան, Վահան Փափազեանի եւ այլոց հետ: Այդ փոքր ժամանակահատուածին մասնակցած է Հայաստանի պետական եւ կառավարական բարձրաստիճան հիւրերու Ֆրանսա այցելութիւններուն եւ անոնց Ֆրանսայի պետութեան եւ կառավարութեան անդամներուն հետ հանդիպումներու կազմակերպման կարեւոր գործին: Մասնակցած է նաեւ Հայաստանի առաջին նախագահ Լեւոն Տէր-Պետրոսեանի եւ Ֆրանսայի նախագահ Ֆրանսուա Միթերանի հանդիպման պատրաստման ու ներկայ գտնուած է Էլիզէի պալատին մէջ տեղի ունեցած տեսակցութեան: Այդ տարիներուն պատրաստած եւ ղեկավարած է Լեռնային Ղարաբաղի Պաշտպանութեան կոմիտէի նախագահ Ռոպերթ Քոչարեանի առաջին մամլոյ ասուլիսը Փարիզի մէջ: Լեռնային Ղարաբաղի անկախութեան երկրորդ տարեդարձին նուիրուած պաշտօնական հանդէսին, որ տեղի ունեցած է Փարիզի Սեն Ճէյմս հիւրանոցին մէջ եւ որպէս արարողութեան ղեկավար, ընկերակցած ՝ Ռոպերթ Քոչարեանին: 1994-2011 թուականներուն նշանակուած է Հայ աւետարանական համաշխարհային խորհուրդի ներկայացուցիչ եւ ստանձնած՝ Ամերիկայի Հայ աւետարանչական ընկերակցութեան եւ Ֆրանսայի «Յոյս Հայաստանի համար» կազմակերպութիւններու ծրագիրներու ընդհանուր ղեկավարի պաշտօնը Հայաստանի մէջ: Պէտք է նշել, որ 1981 թուականէն սկսեալ բազմիցս գտնուած է Հայաստան եւ Հայ աւետարանական համայնքներուն կողմէ իր այս պաշտօններուն նշանակուիլը համարուեցաւ դէպքերու տրամաբանական զարգացման արդիւնք:

1995-1997 թուականներուն եղած է Լեռնային Ղարաբաղի արտաքին գործոց նախարարի խորհրդատու:

1998-2001 թուականներուն եղած է Հայաստանի նախագահի աշխատակազ-մի խորհրդատու:

2011-2012 թուականներուն նշանակուած է Ֆրանսայի Աստուածաշնչային ընկերութեան քարտուղար: 2012 թուականէն մինչեւ այսօր Հայ աւետարանական համաշխարհային խորհուրդի եւ Ամերիկայի Հայ աւետարանչական ընկերակցութեան ներկայացուցիչն է Եւրոասիոյ մէջ: Նաեւ, Եւրոասիոյ Հայ աւետարանական եկեղեցիներու միութեան նախագահն է: 1973 թուականին ամուսնացած է Սիլվի Պոյաճեան-Լեւոնեանին հետ, ունի երկու զաւակ եւ վեց թոռնիկ: Դուստրը՝ Սեդա-Ֆապիէն, ուսանած է Փարիզի համալսարանը, ստացած է Աշխարհագրական գիտութիւններու մագիստրոսի աստիճան: Ան աւարտած է նաեւ քաղաքագէտներու բարձրագոյն ուսումնական հաստատութիւնը եւ ստացած՝ քաղաքագէտի որակաւարում: Այժմ կ՚աշխատի պետական հիմնարկի մէջ, որպէս աշխատակազմի ղեկավար: Որդին՝ Արմէն-Քրիստոֆ ունի տնտեսագէտի բարձր որակաւորում: Ութ տարի ապրած է Երեւան: Ան իր զինուորական ծառայութիւնը կատարած է Հայաստան, Ֆրանսայի դեսպանատան մէջ առեւտրական կցորդի պաշտօնով, յետոյ ստանձնած է «Քասթէլ» ընկերութեան տնօրէնի պաշտօնը: Այժմ կը շարունակէ իր գործունէութիւը ծաւալել Ֆրանսայի մէջ: Տիկին Սիլվի դեղագործ է, աշխատած է Երեւանի Հայ աւետարանչական ընկերակցութեան բժշկական կեդրոնին մէջ: Ան ֆրանսերէն դասաւանդած է Երեւանի Խորէն եւ Շուշանիկ Աւետիսեաններու անուան դպրոցին մէջ:

*

-Վերապատուելի, դուք ներկայիս Փարիզ կ՚ապրիք, բայց տեղեակ եղած եմ, որ տարիներ ծառայած էք Հայաստանի մէջ: Լսած ենք նաեւ, որ տարին առնուազն երկու անգամ հայրենիք կ՚այցելէք: Խնդրեմ, ըսէք, ինչպէ՞ս գտաք Հայաստանը:

-Ես կը տեսնեմ ինչ որ շատերը կը տեսնեն եւ իմ կարծքիով՝ իրավիճակը իմանալը եւ կարծիք կազմելը դժուար չէ: Առաջին հայեացքով կը նկատես, որ մէկ կողմէ երկիրը կը զարգանայ, Երեւան քաղաքը աւելի գեղեցիկ կը դառնայ, եւ ամէն ինչ ունինք, ամէն ինչ կը գտնենք: Ասիկա դրական կողմն է եւ մենք պէտք է գնահատենք մեր ունեցածը: Սակայն միեւնոյն ժամանակ, մանաւանդ որ ես 17 տարի բացի եկեղեցական ծրագիրներէ, նաեւ պատասխանատուն էի Ամերիկայի եւ Ֆրանսայի հայկական բարեգործական ծրագիրներու: Այդ օրերուն յաջողեցանք բարեգործական ծրագիրներ իրականացնել, մեր կապը, շփումը ժողովուրդին հետ բաւական աշխոյժ եւ ամուր էր: Գալով այսօրուան, ապա կը փափաքէի ըսել, որ դժուարութիւնները՝ աղքատութիւնը վերացած է կամ աւելի քիչ է Հայաստանի մէջ, սակայն պատկերը այդպէս չէ: Դժբախտաբար իրավիճակը նոյնն է ինչպէս 10-20 տարի առաջ, նոյնիսկ կարգ մը ընտանիքներու վիճակը դարձած է աւելի վատ: Ես այս մէկը կը տեսնեմ, նաեւ զգացած եմ: Շփումներ ունիմ Հայաստանի ներս գործող պատասխանատու դիրքերու մէջ եղող տարբեր մակարդակի անձնաւորութիւններու հետ եւ շփում՝ հասարակ ժողովուրդին հետ: Երբ փողոցը կը քալեմ, այն մարդիկ որ զիս կը ճանչնան կը բարեւեն, կը խօսիմ իրենց հետ եւ դժուար չէ հասկնալ, որ կան շատ մը ընտանիքներ, որոնք չափէն աւելի վատ վիճակի մէջ կը գտնուին: Նոյն ժամանակ կ՚ուզեմ գնահատել այն բարեփոխումները, որոնք կը կատարուին Հայաստանի մէջ՝ պետական մարմիներու, ժողովուրդի, սփիւռքահայ ներդրողներու կողմէ, սակայն շատ դանդաղ է այս ընթացքը:

Ես կը սիրեմ Հայաստանը, կը սիրեմ Հայաստանի ժողովուրդը եւ կ՚ուզեմ անկեղծօրէն խօսիլ, որպէսզի կարելիութեան չափով իրարու օգնենք: Մենք՝ սփիւռքահայերս շատ բաներ ունինք ըսելու, ընելու եւ օգնելու Հայաստանին, բայց նաեւ հայաստանցին մեզի եւ ընդհանրապէս աշխարհին սրովեցնելիք ու տալիք շատ բան ունի, այս պատճառով ալ ես կը փորձեմ իրատես ըլլալ: Այդ տասն տարին, որ ես եւ կինս այստեղ ապրեցանք, շատ դիւրին ընտելացանք կեանքին հետ եւ դժուարութիւններ չունեցանք: Շատ անգամ երբ կիրակի օրուայ պատգամին ժամանակ կը խօսէի, կ՚ըսէ. «Մենք՝ հայաստանցիներս» եւ կը շարունակէի: Չուզեցի տարբերուիլ եւ գործածել սփիւռքահայ կամ հայաստանցի սահմանումները: Հայը, հայ կը մնայ եւ նախքան հայ ըլլալը, մարդ է:

-Դուք նաեւ մասնակցեցաք Հայաստան-սփիւռք 6-րդ համաժողովին: Գիտէք կայ կարծիք մը, որ սկսած է լայն տարածում ունենալ նաեւ սփիւռքի մէջ, թէ այս ժողովները վերածուած են հերթական աւանդական ժողովներու եւ իրենց պարունակէն զրկուած են, որովհետեւ իւրաքանչիւր ժողով որոշումներու ցուցակ մը կը հանէ կամ բանաձեւ մը կը հրապարակէ, բայց չի հետապնդեր այդ խնդիրները: Օրինակ՝ ես պարզապէս նշելու համար կ՚ուզեմ յիշեցնել, որ վերջընթեր 5-րդ ժողովին, Մեծի Տանն Կիլիկիոյ Տ.Տ. Արամ Ա. Կաթողիկոսը բարձրացուց Սիսի պատմական կաթողիկոսարանի հողատարածքը ետ ստանալու եւ այդ առումով դատ մը բանալու հարցը: Կատարուածը պայթուցիկ յայտարարութիւն մըն էր եւ բոլոր ներկաները ծափահարեցին, ինչպէս որ այս անգամ ալ իրեն ծափահարեցին, սակայն ոչ ոք հարցուց՝ «Սիրելի Վեհափառ, ի՞նչ եղաւ այդ հարցը…». այս խնդիրը կայ: Դուք ի՞նչ ակնկալիք ունէիք ժողովէն եւ ի՞նչ յոյսեր կը կապէիք ու տակաւին կը կապէ՞ք այսօրինակ ժողովներու:

-Նախ ըսեմ, բախտաւոր եմ, որովհետեւ հնարաւորութիւն ունեցայ մասնակցելու վեց համաժողովներուն ալ: Սակայն ես անձամբ շատ մեծ ակնկալիքներ չունեցայ այս համագումարներէն, բայց գնահատեցի յարաբերութիւնները եւ շփումները՝ բոլոր հայերուն միջեւ: Ես կարիքը չունէի նման համաժողովներու, որպէսզի աւելի լաւ ճանչնայի Հայաստանը, կամ մեր ժողովուրդը, կամ պետական մարմինները, կամ ալ հասարակական կազմակերպութիւնները: Երբ կ՚ըսեմ մեծ ակնկալիք չունիմ, չի նշանակեր, թէ ինծի համար կարեւոր չէ: Միտքս այն է, որ եթէ մէկը շատ մեծ ակնկալիքներ ունենայ նմանօրինակ համաժողովներէն, կրնայ յուսախաբ ըլլալ կամ յուսահատութեան մէջ մտնել: Սակայն, քանի որ ես շատ մեծ բան չէի սպասեր, ամէն անգամ, որ լաւ բան մը կ՚ըլլար, կ՚ուրախանայի եւ եթէ խօսքը այս վերջին համաժողովին մասին է, ապա կրնամ ըսել հետեւեալը. Նախ լաւ կազմակերպուած էր եւ հոս պէտք է գնահատենք սփիւռքի նախարարութիւնը, պետական տարբեր մարմինները, որոնք իրենց լաւագոյնը կատարեցին, որպէսզի համաժողովին մասնակցող անդամները լաւ զգան: Իսկ սփիւռքը այնքան ալ լաւ պատրաստուած չէր: Հայաստանը իբրեւ պետութիւն ունի միջոցներ ամէն ինչ հասկնալու, պատրաստելու եւ մատուցելու, իսկ ժողովուրդը կը հաւնի թէ ոչ, արդէն ուրիշ հարց է: Չեմ կարծեր, որ սփիւռքը շուտով կ՚ունենայ կազմակերպուած մարմին մը, որ պիտի կարողանայ խօսիլ սփիւռքի անունով: Մենք կրնանք խօսիլ զանազան հայ գաղութներու մասին, սակայն ոչ միասնական, մէկ գաղութի՝ սփիւռքի մասին: Այսինքն Հայաստանը գիտէ, թէ ինչ կ՚ուզէ, երբ կը հաւաքուի, իսկ սփիւռքը ժողովներու ընթացքին է, որ կը մտածէ, թէ ինչ կ՚ուզէ: Անշուշտ, խօսքս բոլորին չի վերագրուիր, որովհետեւ կան անձեր, որոնք շատ լաւ պատրաստուած էին, սակայն իմ տպաւորութիւնս այն է, որ մենք որպէս սփիւռք թերեւս ճիշդ ձեւով չենք կրնար բանաձեւել մեր մտքերը: Իսկ այս համաժողովի դժուարութիւնը հետամուտ ըլլալն է, ո՞վ պիտի հետապնդէ եւ աշխատի իրականացնել ինչ որ ըսուեցաւ, կամ ինչ որ առաջարկուեցաւ եւ որոշուեցաւ: Հայաստանը կրնայ հետապնդել, սակայն արդեօք միայն Հայաստանի պարտականութի՞ւնն է այս:

Կ՚ուզեմ նշել, որ անոնք որոնք կազմակերպեցին 1999 թուականի համաժողովը, չեմ կարծեր կ՚ակնկալէին ստեղծել միջազգային կառոյց: Անոնք աւելի ունէին միտում, որ մարդիկ իրարու հանդիպին, ծանօթանան եւ շփուին: Նաեւ չէին սպասեր մեծ արդիւնքներ, սակայն այսօր կը գտնուինք իրավիճակի մը մէջ, ուր ակնկալիքները աւելի շատ եւ մեծ են, բայց կը վախնամ, որ անոնք որոնք կեանքի պիտի կոչեն այս առաջարկները՝ դժուարութեան մէջ գտնուին, որովհետեւ այս համաժողովը պետութիւն մը չէ: Միայն պետութիւն մը կրնայ որոշել, պարտադրել եւ կատարել: Չեմ պատկերացներ որեւէ կողմ՝ ըլլայ Հայաստան, ըլլայ սփիւռք, որ պատրաստ ըլլայ «իր գլխուն» վրայ ընդունիլ որեւէ մարմին մը, որ որոշէ կամ պարտադրէ որեւէ բան: Հետեւաբար արդիւնքները պիտի ըլլան միջին հաշիւով՝ ընդունելի:

Ես յուսախաբ չեմ այս համաժողովէն, այլ կ՚ըսեմ, որ քայլ մը առջեւ գացինք: Եթէ այդ քայլը օգտակար ըլլայ, ուրեմն շատ լաւ է, եթէ ոչ, ուրեմն աւելի լաւ պէտք է աշխատինք:

-Յաջորդ հարցումս «Համահայկական խորհուրդ»ի մասին է: Դուք կը կարծէ՞ք, որ «Համահայկական խորհուրդ»ը կարեւոր կառոյց մը պիտի ըլլայ հայութեան համար:

-Կը յուսամ, որ այդպէս կ՚ըլլայ: Ես տուեալներ չունիմ յստակ պատասխան մը տալու, նաեւ շատ կանուխ է ասոր մասին խօսելու, սակայն յոյսեր ունիմ:

-Մենք այսօր կ՚ապրինք բաւական յարափոփոխ աշխարհի մը մէջ եւ կարծես հակառակ սահմաններու առկայութեան, օրն ի բուն կը հետեւինք մեզ հետաքրքրող դէպքերուն եւ զարգացումներուն: Խօսքը այս պարագային Թուրքիոյ մասին է եւ ինչքանով գիտեմ, մօտէն կը հետեւիք հոն տեղի ունեցող զարգացումներուն: Հայ աւետարանական համայնքին համար կարեւոր շրջադարձային փուլ մըն է, ըստ իս, յատկապէս Պոլսոյ մէջ: Որքան որ խօսած եմ կարգ մը վերապատուելիներու հետ, իրենք եւս շեշտը դրած են, որ Պոլսոյ մէջ հայութեան համար նոր հանգրուան մը սկիզբ պիտի առնէ: Դուք ինչպէ՞ս կը դիտէք Թուրքիոյ մէջ ընթացող զարգացումները եւ ի՞նչ կրնաք ըսել, որովհետեւ Հայ աւետարանական համայնքը կարեւորութիւն կ՚ընծայէ Պոլսոյ եւ պոլսահայութեան ունեցած եւ ինչու չէ նաեւ ունենալիք դերին: Հոն կայ կոթողական ժառանգութիւն մը, որ պէտք է շարունակենք: Քրիստոնէութիւնը սիրոյ կրօնն է, բայց մեր մօտեցումները առ Թուրքիան յաճախ աղօտ վիճակներու կը մատնուի: Ամէն պարագայի ես կը կարծեմ, որ պոլսահայ համայնքը շատ կարեւոր ընելիքներ ունի: Ի՞նչ կ՚ուզէք ըսել այս առումով:

-Ես Ֆրանսա ծնած եմ, ծնողներս Ֆրանսա ծնած են, իսկ նախնիներս Կիլիկիայէն կու գան: Ես միշտ ալ մեծ հետաքրքրութիւն ունեցած եմ եւ ցանկացած եմ Թուրքիա այցելել, տեսնել հայկական գիւղերը, տարածքները, պատմական Հայաստանը։ Առաջին անգամ 1980 թուականին որոշեցի կնոջս հետ Թուրքիա երթալ, կրօնական յատուկ ծառայութեամբ: Ի՞նչ էր այդ ծառայութիւնը: Պոլսոյ Սրբոց Նահատակաց հայ աւետարանական եկեղեցին կը կազմակերպէր Ճամբար եւ Հրանդ Կիւզէլեան, որ նախաձեռնողն էր, հրաւիրեց մեզ, որպէսզի օգնենք երեխաներուն աստուածաշնչեան դրուագներ պատմելու եւ հոգեւոր երգեր սորվեցնելու: Մէկ ամիս մնացինք Թուզլա: Այդ ընթացքին էր նաեւ, որ ծանօթացանք Հրանդ Տինքին, իր ընտանիքին եւ եղբայրներուն հետ: Սակայն մինչեւ ճամբորդելս, մեծ հայրս կ՚ըսէր. «Հոն մի՛ երթար։ Քեզի բան մը կը պատահի»: Անշուշտ սկիզբը չհասկցայ, թէ ինչ ըսել կ՚ուզէր, սակայն յետոյ հասկցայ, որ հայութեան կրած տառապանքները կը յիշէր եւ իր անցած ուղին՝ Տէր Զօր, Հալէպ, Պէյրութ եւ ետքը Ֆրանսա:

Անկեղծ ըլլամ, շատ շփումներ ունեցայ թուրքերու հետ եւ անշուշտ հայերու հետ եւս: Այցելեցի երջանկայիշատակ Տ. Շնորհք Պատրիարք Գալուստեանին, կապ ունեցայ Հայ կաթողիկէ եկեղեցւոյ հետ, քանի մը դպրոց այցելեցի եւ զգացի պոլսահայութեան շունչը: Ետքը ես քանի մը անգամ նորէն Թուրքիա գացի ֆրանսական կաթողիկէ եւ աւետարանական եկեղեցիներուն հետ: Այցելութեան նպատակն էր՝ գտնել զուտ աստուածաշնչեան վայրեր՝ Պօղոս առաքեալի կատարած ճամբորդութիւններու ուղիով ընթանալ, կամ գտնել Յայտնութեան գրքին մէջ յիշատակուած եօթ եկեղեցիները: Նաեւ երկու անգամ նոյն կազմակերպութեան հետ գացինք Կիլիկիա եւ պատմական Հայաստան: Այդ ժամանակ աւելի շատ զգացի մեր հայկական արմատներուն ուժը, նաեւ զգացի թուրքերու հիւրընկալութիւնն ու պատրաստակամութիւնը: Ֆրանսա վերադառնալէ ետք քանի մը անգամ մեր անցած ճանապարհը նկարներով ցոյց տուի տեղւոյն համայնքին: Իմ կարծիքով՝ մեծ փոփոխութիւններ կատարուեցան Հրանդ Տինքի սպանութենէն ետք: Ես այդ օրը Հայաստան էի: Հայ Աւետարանական համաշխարհային խորհուրդը որոշեց ես եւ վերապատուելի Գրիգորը ներկայացնենք ամբողջ աշխարհի Հայ աւետարանական եկեղեցիները՝ ներկայ գտնուելով Հրանդ Տինքի թաղման: Գերեզմանին մօտ վեր. Գրիգոր Աղապալօղլուն թրքերէն, իսկ ես հայերէն մեր խօսքը ըսինք, քանի որ զօրաւոր կապ կար Տինքի եւ Հայ աւետարանական եկեղեցւոյ միջեւ: Այդ ժամանակ մեծ բան մը փոխուեցաւ մէջս՝ երբ տեսայ հսկայ բազմութիւնը Տինքի յուղարկաւորութեան թափօրի ետեւ: Սկիզբը կարծեցի, որ ամբողջ պոլսահայութիւնն է, նաեւ քանի մը հազար թուրքեր կամ քիւրտեր միացած էին, սակայն յետոյ երբ բացատրեցին, որ սա Թուրքիոյ ժողովուրդն է, ինծի համար բացայայտում եւ նորութիւն էր, եւ սկսայ թուրքերուն նայիլ ուրիշ աչքերով, ուրիշ հայեացքով: Ես հասկցայ, որ մարդ արարածը գոյութիւն ունի ամէն տեղ, նաեւ Թուրքիոյ մէջ, սակայն սա չի նշանակեր, որ փոխած եմ իմ միտքը կամ մոռցած եմ արհաւիրքը կամ այդ դէպքերն ու հալածանքները: Երբ սկսայ ծանօթանալ այն թուրք մարդոց հետ, որոնք մինչ օրս կ՚աշխատին եւ կը պայքարին հայերու արդարութեան համար՝ արհաւիրքը կ՚ընդունին եւ ներողութիւն կը խնդրեն հայ ազգէն: 2007 թուականէն ետք քանի մը անգամ եւս առիթ ունեցայ Թուրքիա գտնուելու եւ յարաբերուելու թուրք հասարակութեան հետ, որոնք համարձակութեամբ խօսեցան եւ ընդունեցին պատմական ճշմարտութիւնները:

-Չորս տարի առաջ որոշեցի ապրիլ 24-ի օրը Թուրքիա գտնուիլ ու այն ատեն հասկցայ որ, այդ մէկը միայն հայերու ցաւը չէ, այլ նաեւ հազարաւոր թուրքերու, որոնք նայելով իրենց ազգի պատմութեան՝ չեն խուսափիր քննարկելէ եւ կ՚ուզեն հասնիլ իրականութեան:

Ուրիշ կարեւոր փոփոխութիւն մը ալ ապրեցայ Թուրքիոյ մէջ, երբ երեք տարի առաջ Պոլսոյ մէջ հիւրընկալուեցայ թուրք քաղաքացիի մը տունը: Երկար մտածեցի հրաւէրը ընդունելու կամ չընդունելու մասին, սակայն վերջը չմերժեցի եւ հինգ օր ես թուրք հիւրընկալիս տունը մնացի: Անշուշտ այդ մարդը անձ մըն էր, որ կ՚ընդունէր ապրուած արհաւիրքը, նոյնիսկ աշխատանքներ կը տանէր հայութեան հետ յարաբերութիւնները վերականգնելու ուղղութեամբ եւ երբ իրեն հարցուցի. «Ինչո՞ւ հայերու համար այս բոլորը կ՚ընէք», ան պատասխանեց. «Ես հայերուն համար չեմ ըներ: Ես իմ զաւակներուն համար կ՚ընեմ, որովհետեւ կ՚ուզեմ, որ իմ զաւակները ապրին ազատ, արդար Թուրքիոյ մէջ: Մենք՝ թուրքերս ունինք տարբեր հարցեր, որոնք պէտք է լուծենք: Այդ հարցերէն մէկը Մեծ եղեռնն է եւ մենք պէտք է խոստովանինք, որ եղած է եւ ներողութիւն խնդրենք հայերէն, նաեւ պէտք է մտածենք հատուցումներու մասին»: Ես զարմացայ երբ լսեցի այս խօսքերը:

-Այսօրուայ աշխարհին մէջ մենք ամէն օր կը հետեւինք Եւրոպայի մէջ կատարուող զարգացումներուն եւ մեզի համար՝ իբրեւ Հայաստան ապրողներ, շատ մտահոգիչ է իրավիճակը: Ամէն վայրկեան Եւրոպայի որեւէ մայրաքաղաքի մը մէջ մէկը դանակով մարդ կը սպաննէ, միւսը՝ ռումբ մը կը նետէ, ուրիշ մը բեռնատարով ժողովուրդին վրայ կը քալէ: Այսօր Եւրոպան թիրա՞խ է: Արդեօք Եւրոպան վտանգուա՞ծ է:

-Եղած դէպքերը շատ մեծ ցաւ կը պատճառեն մեզի: Ու դէպքերը, որոնք կը կատարուին, տեղի կ՚ունենան ոչ միայն Եւրոպայի, այլեւ ամբողջ աշխարհի մէջ: Ահաբեկչութիւնը թիրախ կը դարձնէ ամէն տեսակի մարդիկ, ըլլան անոնք քրիստոնեաներ կամ աթէիստներ:

Իսկ ինչո՞ւ Եւրոպայի մէջ այդ արարքներու թիւը աւելի մեծ է : Արդեօք ունի՞ մէկը ճիշդ պատասխան: Չեմ կարծեր, սակայն կրնաք բարձր ձայնով մտածել այս հարցումի մասին: Եկէք, Ֆրանսան օրինակ առնենք: Ֆրանսան երկար տարիներ հանգիստ եւ խաղաղ երկիր մըն էր: Մենք չունէինք ոչ մէկ ահաբեկչական հարց, սակայն ոչ միայն Սուրիոյ պատերազմի ժամանակ, նաեւ Իրաքի, Լիպիոյ, ափրիկեան տարբեր երկիրներու՝ ինչպէս նաեւ Մալիի եւ Աֆղանիստանի մէջ, ֆրանսական բանակը իր լուման ունեցաւ պահելու, պաշտպանելու այն երկիրները, որոնք տարբեր ճնշումներ ունէին իրենց վրայ: Ֆրանսան լաւ ըրաւ կամ ոչ՝ այդ ուրիշ հարց, սակայն իրականութիւնը այն է, որ երբ մոլեռանդները համակարգուած աշխատանքներ չէին կատարեր, Ֆրանսան հանգիստ էր, սակայն քաոսը սկսաւ տիրել ամէն տեղ, երբ մարդ սկսաւ չիմանալ ո՛վ որու հետ կամ դէմ է : Օրինակ՝ հարիւրաւոր ֆրանսացի երիտասարդներ Սուրիա գացած են պատերազմելու: Նշեմ, որ պատերազմի գացածներէն շատ քիչերը բնիկ ֆրանսացի են եւ անոնց մեծամասնութիւնը արաբական ծագում ունի: Ես իսլամի ու իսլամութեան դէմ չեմ, սակայն ծայրայեղ իսլամամէտները ուրիշ են: Հետեւաբար երբ ծայրայեղները վերադարձան Ֆրանսա՝ մտածեցին, ինչու չէ նաեւ Ֆրանսայի մէջ «նոր վիճակ» մը ստեղծելու մասին: Այսօր դժուարին օրեր կ՚ապրինք, որովհետեւ երբ դէպք մը կը կատարուի, պետութիւնը հարիւր տոկոսով չի կրնար իմանալ, թէ ո՞վ է կազմակերպողը, «ուղարկուած» է ԻՇԻՊ կոչուած ահաբեկչական կազմակերպութեա՞ն կողմէ, թէ՞ ահաբեկիչները անհատներ են, որոնք կ՚ուզեն «հերոսանալ»: Այս իրավիճակը շատ վատ է եւ յաճախ մեզի կը հարցը-նեն. «Դուք չէք վախնա՞ր հոն ապրելու»: Անկեղծ ըլլամ, երբեմն վախի ըզ-գացումը կայ, բայց այնպէս մը չենք ապրիր, որ որեւէ քայլափոխի պայթումի մը ականատես պիտի ըլլանք:

-Եւրոպայի ապագան վտանգուած կը տեսնէ՞ք:

-Անձեր կան, որոնք շատ վատատես են, որովհետեւ օտարներու թիւը շատցած է: Անոնք ապագան շատ դժուար կը պատկերացնեն, որովհետեւ ըստ Ֆրանսայի վիճակագրութեան՝ բնակչութեան 25 տոկոսը ունի օտար արմատներ, սակայն օտարներու մէջ ալ սահմանում մը կայ: Եթէ խօսինք հայերու մասին, հայը Ֆրանսայի մէջ շատ աղմուկ չի բարձրացներ, մէկ-մէկ կը խօսի հայկական հարցերու մասին, սակայն չի վնասեր: Հայերու նման կան ուրիշ ազգեր եւս, որոնք Ֆրանսան կը սիրեն եւ կը համարեն իրենց երկիրը եւ հնարաւոր ամէն ինչ կ՚ընեն երկիրը զարգացնելու եւ խաղաղ ապրելու համար: Սակայն կան որոշներ, որոնք Ֆրանսան իրենց թշնամին կը սեպեն եւ ունին յարմարուելու խնդիր: Հետեւաբար, ըստ իս, Եւրոպան վտանգուած է:

-Սուրիոյ պատերազմէն ետք մեծ ալիք բարձրացաւ աշխարհի բոլոր քրիստոնեայ եկեղեցիներու մօտ՝ աւետարանական համայնքներ, Ռուսաստանի ուղղափառ եկեղեցի, Ամերիկայի աւետարանական եկեղեցի: Վտանգուա՞ծ են արդեօք Միջին Արեւելքի քրիստոնեաները։ Ի՞նչ կը մտածէք այս մասին:

-Մէկ տարի առաջ մաս կազմեցի ֆրանսական պատուիրակութեան մը եւ շուրջ 25 հոգիներով հերթաբար այցելեցինք Լիբանան, Սուրիա եւ Իրաք: Այցելութեան ընթացքին հանդիպումներ ունեցանք պետական եւ եկեղեցական այրերու հետ, ինչպէս նաեւ հասարակական կազմակերպութիւներու եւ փախստականներու հետ: Երբ կը խօսէինք քրիստոնեայ առաջնորդներուն հետ՝ ըլլայ ուղղափառ, կաթողիկէ կամ աւետարանական, բոլորը նոյնը կ՚ըսէին. «Արեւմուտքը չի հասկնար մեր վիճակը, որ մենք չենք ուզեր լքել ամէն ինչ, մենք կ՚ուզենք այստեղ մնալ, մենք չենք երազեր Եւրոպա կամ Ամերիկա երթալու մասին: Մենք կ՚երազենք մնալ մեր քաղաքներուն, մեր գիւղերուն մէջ: Մենք չեն ուզեր քրիստոնեաներուն թիւը ասկէ աւելի նուազի»: Անոնք միշտ կոչ կ՚ընէին Եւրոպային եւ Ամերիկային՝ վերանայիլ իրենց քաղաքականութիւնը Միջին Արեւելքի նկատմամբ: Մէկ խօսքով, վտանգուած է քրիստոնէութիւնը եւ դժբախտաբար մարդկային եւ դրամական մեծ միջոցներ կը ծառայեցուին, որպէսզի մարդիկ տեղաւորուին եւրոպական զանազան երկիրներու մէջ: Եթէ կամք ըլլայ, որպէսզի քրիստոնեաները շարունակեն հոն մնալ, ապա ուրեմն Միջին Արեւելքի մէջ ցայսօր Արեւմուտքի վարած քաղաքականութիւնը պէտք է փոխուի:

ՍԱԳՕ ԱՐԵԱՆ

Երեւան