ՆԿԱՐԻՉ ՍԱՄՈՒԷԼ ՍԱՂԱԹԵԼԵԱՆ. «ԱՐՈՒԵՍՏԸ ԻՆՔՆԱՄԱՔՐՄԱՆ ՄԻՋՈՑ Է, ԻԲՐ ԱՅԴ ՈՒԶԵՑԻ ՕԺԱՆԴԱԿԵԼ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ԲԱՆՏԱՐԿԵԱԼՆԵՐՈՒՆ»

Երկար ժամանակ Միացեալ Նահանգներ ապրած ու ներկայիս Հայաստան վերադարձած հայաստանցի նկարիչ Սամուէլ Սաղաթելեան պատասխանեց մեր հարցումներուն։

-Պրն. Սաղաթելեան, դուք երկար ժամանակ Միացեալ Նահանգներ բնակելէ ետք վերջերս վերադառնալով հաստատուած էք Հայաստան: Ինչպէ՞ս մեկնաբանել ձեր այս վերադարձը:

-Այո՛, ճիշդ էք: Պարզապէս հետաքրքրութիւնը կը ստիպէ հոս մնալ, այստեղի իրադարձութիւնները եւ յաճախ անհասկնալի վիճակի մէջ յայտնուած մեր երկիրը, կը ստիպեն, որ կ՚ուզես հոս մնալ: Նոյնիսկ երկուութիւն կը նկատես հասարակութեան մէջ: Այս բոլորը կրնան հակասական ըլլալ եւ յանկարծ հակասական երանգ մը ամբողջ պաստառը կը փոխէ:

-Իսկ Ամերիկայի մէջ այս իրավիճակը չկա՞յ:

-Միացեալ Նահանգներու մէջ այսօր գործընթացները կ՚ընթանան դէպի «սպառողական հասարակութեան» զարգացում: Հոն մարդ արարածը յայտնուած է այնպիսի իրավիճակներու մէջ, ուր ան ստիպուած է շարունակ որոնել: Ամերիկայի մէջ մարդս թափառող է:

-Ի՞նչ գնահատական կու տաք Հայաստանի մէջ կազմաւորուած արուեստի միջավայրին մասին: Նախապէս, օրինակ, կը զգայինք, որ նորարար արուեստի բազկերակը Երեւանի մէջ կը գտնուի: Մենք նոյնիսկ հեռուէն կը նկատէինք այդ մէկը: Ի՞նչ կրնաք ըսել այս առումով:

-90-ականներուն արուեստը տարբեր ուղղութիւններով վերելք ապրեցաւ: Իսկ «գաղափարական» (conceptual) արուեստի դերը մեծ էր այդ ժամանակ: Մարդոց տարբեր խումբեր սկսան ցուցասրահներու մէջ զանազան ցուցահանդէսներ կազմակերպել: Հիմա նոյնպէս կը տեսնենք, բայց կարծես արուեստի դաշտը նօսրացած է եւ չի կրնար իր խնդիրները առաջադրել, իրականացնել: Արուեստը այսօր Հայաստանի մէջ ձգուած է անհատներու ուսերուն եւ տարբեր պատ-ճառներով կը բացակայի հաւաքական ճիգը:

-Ի՞նչ է պատճառը: Ի՞նչ բան ստիպած է արուեստագէտներուն, որ չհամագործակցին իրարու հետ:

-Թերեւս այսօրուան վիճակը հայելին է մեր հասարակութեան ընդհանուր վիճակին:

-Արդեօք այս հանգրուա՞ն մըն է միայն:

-Հաւանաբար արուեստագէտներու համար որոնման, արտայայտնման, որոշ գործնական, փորձառական դաշտեր մտնելու, երեւակայական (conceptual) արուեստի խնդիրներ առաջադրելու նիւթը եւ պայմանները կան, բայց մեծ հաշուով, հասարակութեան մէջ պահանջք չկայ: Ցուցահանդէսներու ընթացքին շատ հազուադէպ կը տեսնես հասարակութեան բազմաշերտ խաւեր: Իրականութեան մէջ, կան ցուցահանդէսներ, ուր նոյն մարդիկը՝ արուեստագէտներ, նկարիչներ կը տեսնես, սակայն կը բացակայի պարզ հանդիսատեսը… Երբեմն նոյնիսկ այնպէս կը զգաս, թէ կարծես բացած ցուցահանդէսդ ըրած ես քեզի եւ նեղ շրջապատիդ համար:

-Այս երեւոյթը հոգեկան անկում կը պատճառէ՞ ձեզի:

-Ո՛չ: Ես կը մտածեմ ամերիկացիներու պէս «never give up»: Այս առումով ալ արտասահմանեան մշակոյթը տեսնելը, ընկալելը եւ անկէ սորվիլը շատ օգնեց ինծի:

-«Never give up» արտայայտութիւնը նաեւ քաղաքացիական դիրքորոշում մըն է: Ինչպէ՞ս կը բացատրէք այս մէկը:

-Ճիշդ էք: Անձնականը կը դառնայ քաղաքական: Մանաւանդ մեր իրականութեան մէջ անձնականը չի մնար զուտ անձնական, այլ շատ շուտ կը տարածուի: Չես կրնար զերծ մնալ քաղաքականութենէն, այն շուրջ բոլորդ է, քովդ է:

-Ինչպէ՞ս կ՚ընկալէք Հայաստանի այսօրուան երիտասարդութեան ընդհանուր իրավիճակը, անոր առաջադրանքներով հանդէս գալու ճիգը, մօտեցումները եւ արդիական ոգին: Ի՞նչ ունիք ըսելիք այս առումով:

-Այսօրուան երիտասարդութիւնը ինքնավստահ է եւ այս նկարագիրը դրական կը համարեմ: Երիտասարդութեան մօտեցումներէն անդին յաճախ դէպքերու անկանխատեսելիութիւնը եւ կեանքի ու բնութեան ելեւէջները մարդս կը դնեն երկրորդ եւ երրորդ տիրական դիրքի մը վրայ: Կայ նաեւ հայ ժողովուրդի իւրօրինակ մտածողութիւն մը ունենալու փաստը, որ շատ յաճախ բոլոր հաշուարկներէն վեր է ու անկառավարելի: Անշուշտ, այս բոլորը կ՚արտայայտուին արտաքին ազդեցութիւններու եւ միջամտութիւններու ընթացքին, ինչպիսին էր Սարտարապատի ճակատամարտի կամ Ապրիլեան քառօրեայի օրերուն: Ապրիլի քառօրեան փոքրիկ Սարտարապատ մըն էր, բայց անկանխատեսելի, որովհետեւ բացառուած չէ որոշակի ծրագիրի մը գոյութիւնը: Քանի մը օրուայ ընթացքին, 18-20 տարեկան երիտասարդներ կարողացան մեծ ծրագիրի մը քայլերը խափանեցին իրենց արարքներով: Մեր պատմութեան մէջ այսպիսի դէպքեր արձանագրուած են. օրինակ՝ Նժդեհի եւ Անդրանիկի շնորհիւ Զանգեզուրը մնաց անդրդուելի եւ անառիկ: Դժուար է ըսել ինչի հաշուին կատարուած են այդ անկանխատեսելի, անսպասելի քայլերը, որոնք նշուած չեն ո՛չ մէկ ռազմական «օրէնսգիրք»ի մէջ: Նոյնը արուեստի խնդիրն է: Արուեստի մտածողութեան մասին է խօսքը, ինչ որ մեր հասարակութեան քով անհասկնալի է: Կրնայ արուեստի անհամաչափ (irrational) մտածողութիւնը շատ հիմնաւորուած ըլլալ, դիմացինին համար շատ անսպասելի, սակայն քայլ մը առնելով կրնաս ամբողջ խաղը շրջել:

-Դուք հետաքրքրական նախագիծով մը փորձած էք օժանդակութեան ձեռք երկարել զանազան պատճառներով բանտին մէջ յայտնուած կալանաւորեալներուն: Բանտերը պէտք է դառնան մարդը վերափոխելու եւ ոչ թէ սպաննելու վայրեր: Չեմ կրնար փաստերով խօսիլ Հայաստանի բանտերու մասին, սակայն գիտեմ, որ բանտերը ոչ միայն մարդու ֆիզիքական շարժումը սահմանափակելու վայրեր են, այլ նաեւ բաց գերեզմաններ: Կ՚ուզէի պատմէք ձեր մտայղացումի մասին: Ինչո՞ւ, ինչպէ՞ս եւ ի՞նչ արձագանգ ունեցաւ այն:

-Մտայղացումը մէջտեղ եկաւ, երբ ես տակաւին Լոս Անճելըս էի: Ու այդ ծրագրով  ես կը հետապնդէի երկու բան: Առաջինը՝ անձնական մօտեցում մըն էր. Խորհրդային տարիներուն հայրս  անարդար կերպով մէկ տարիով Գոշի բանտը յայտնուեցաւ: Իր միջոցով ուզեցին ուրիշի մը՝ բարձր պաշտօն ունեցողի մը «հասնիլ»: Այս դէպքը հօրս եւ մեր ընտանիքին վրայ շատ մեծ ազդեցութիւն ունեցաւ: Հօրս նման ճանչցուած, յարգուած եւ սիրուած անձ մը յանկարծ յայտնուեցաւ բանտին մէջ: Մարդկային տիպար կերպար մը, երբ բանտի մէջ կը յայտնուի աւելի ուշ բանտային մտածողութեան որոշ տարրեր դէպի  հասարակութիւն կը տեղափոխէ: Գոշի բանտապետի տեղակալի խօսքերը չեմ մոռնար «Մարդ երբ իր ոտքը բանտ կը դնէ, ինքը բանտարկեալ է»: Անձ մը երբ հոն յայտնուի, արդէն ուրիշ օրէնքներու ենթակայ կ՚ըլլայ եւ այդ օրէնքները հետը վերցնելով կը մտնէ հասարակութեան մէջ: Ամբողջ խնդիրն ալ հոս է. ինչպէ՞ս բանտէն դուրս պիտի ելլէ: Մարդ բանտին մէջ պէտք է փոխուի եւ ոչ թէ մեռնի:

Երկրորդ՝ բանտին մէջ ցուցահանդէս կազմակերպելու գաղափարը հետաքրքրեց զիս, որովհետեւ բանտարկեալներու ստեղծագործութիւններուն մէջ իւրայատկութիւն նկատեցի: Իսկ երբ իմացայ ամերիկացի յայտնի երգիչ Ճոնի Քաշի (Johnny Cash) 50-ական թուականներուն «Folson State» բանտի մէջ կատարած համերգի մասին, քաջալերուեցայ եւ որոշումս առի՝ բանտին մէջ բաց ցուցահանդէս մը կազմակերպել, բանտարկելաներու մասնակցութեամբ, իրենց ստեղծագործութիւնները ցուցադրելով: Բանտարկեալներու ստեղծագործութիւններուն մէջ կը նկատես անսպասելի նիւթերու գործածումը եւ ժամանակի բացակայութեան հետքը: Այսինքն, ունինք սահմանափակուած իրականութեան մէջ յայտնուած մարդը, որ այդ իրականութիւնը յաղթահարելու համար կը դիմէ ներքին ստեղծագործական ուժերու: Ցուցահանդէսը տեղի ունեցաւ 2014-ին:

*

Սովորական նկարիչ մը չէ Սամուէլ Սաղաթելեան: Մէկը, որ փորձած է արուեստի ճանապարհով օգնութեան ձեռք մեկնել զանազան դէպքերու եւ պայմաններու բերումով Հայաստանի բանտերուն մէջ յայտնուած բանտարկեալներուն: Արուեստագէտին խօսքով՝ ան այդ քայլին դիմած է վերյիշելով իր պատանեկան տարիքին կապուած դէպքը, երբ անոր հայրը որոշ ժամանակի մը համար անարդար կերպով  յայտնուած է բանտի ճաղերու ետին: Տասնեակ ցուցհանդէսներ բանալէ եւ նկարիչի վարկ վաստակելէ ետք ան 2014 թուականին կազմակերպած է իւրօրինակ ցուցահանդէս մը, որուն մասնակից դարձած են ոչ միայն բանտարկեալները, այլ նաեւ բանտային համակարգի աշխատակիցներն ու պատասխանատուները:

*

-Ինչպէ՞ս էր հասարակութեան, բանտարկեալներուն եւ իշխանութեան անդրադարձը:

-Շատ հետաքրքրական էր ամբողջ ընթացքը: Ես դիմեցի իմ ծանօթներուս եւ բաւական օգնեցին ինծի: Նախ դիմեցի արդարադատութեան նախարարին: Բախտաւոր էի այն առումով, որ նախարարը արուեստասէր անձ մըն էր եւ լաւ մտածող: Մեր հանդիպումէն ետք, մենք միասին այցելեցինք վերականգնողական բաժին, ուր կային ոչ միայն անչափահասներ, այլ նաեւ կանայք: Այդ բաժինի ղեկավարը Գայիանէ Յովակիմեանն էր: Իր հետ սկսանք աշխատիլ: Նախ պէտք էր հանդիպէինք վարչութեան պետին, ապա քրէակատարողական հիմնադիրի վարչութեան հետ: Գայիանէն խորհուրդ տուաւ նաեւ դիմել ՄԱԿ-ի գրասենեակ: Պետութիւնը առաջարկեց ցուցահանդէսը Արմաւիրի նոր կառուցուած բանտէն ներս կատարել: Ես համաձայնեցայ:

Համագործակցեցայ Հայաստանի երեք բանտերու հետ՝ Սեւանի, Գոշի եւ Աբովեանի կանանց բանտին հետ: Յարաբերութիւնները եղան երեք ուղղութիւններով՝ միջազգային կազմակերպութեանիւններու, որոնց հետ շատ յստակ պէտք է աշխատիլ, կառավարական մարմիններու՝ բանտի պետեր, պետի տեղակալներ եւ այլն, եւ բանտարկեալներու հետ: Երեք ուղղութիւններն ալ երբ հասկցան գաղափարս, իմացան ծրագրին ազնիւ ըլլալն ու արուեստի տեսանկիւնէն մօտենալու փափաքս, իմ առջեւ բացին բոլոր դռները:

Ցուցահանդէսին կար նաեւ նկարներու շարք մը. ես բանտարկեալները նկարեցի: Պայման դրի. նկարուիլ այն կերպարին մէջ, ուր իրենք ցոյց կու տան, որ յաղթահարած են դժուարութիւնները: Կանանց հետ աշխատանքը շատ հետաքրքրական էր: Կանայք փորձեցին շատ բնական երեւիլ՝ իրենց հագուկապով եւ շպարով: Իսկ տղամարդոց հետ քիչ մը դժուար էր: Նախ չուզեցին նկարուիլ, մտածելով, թէ ինչո՞ւ պէտք է նկարուին, պատուի խնդիր է եւ այլն, եւ այլն… սակայն երբ բացատրեցի միտքս ու հասկցան, որ նպատակս զիրենք շահագործել չէ, յօժարեցան եւ ընդունեցին: Ցուցահանդէսի ընթացքին կար բաժին մը, ուր ցուցադրուած էին նկարները բոլոր նշանաւոր մարդոց, որոնք բանտարկեալներ եղած են: Նաեւ Գոշի բանտարկեալներէն տասներկուքը իրենց անհատական գործերով մասնակցութիւն բերին: Ցուցահանդէսին մասնակցեցան պաշտօնեաներ, բարձրաստիճան դատաիրաւական համակարգի անձեր, բանտարկեալներ, բանտարկեալներու հարազատներ, ազգականեր, ծնողներ: Բոլորը գտնուեցան նոյն վայրը: Հետաքրքրական էր այդ ոլորտի մարդոց հետ կապ ունենալը եւ առընչուիլը՝ բանտապետեր, պետի տեղակալներ, հոգեբաններ, բոլորն ալ իրենց աշխատանքը սիրող եւ այդ դժուարին աշխատանքին նուիրուած մարդիկ էին:

-Կ՚ուզէի նաեւ իմանալ ձեր տպաւորութիւնը Հայաստանի բանտերու մասին, որովհետեւ շփում ունեցաք բոլորին հետ եւ զգացիք ու տեսաք բանտային կեանքը: Նաեւ կը յուզէ զիս այն հարցը, որ Հայաստանի իշխանութիւնները ինչպէս համաձայն գտնուեցան, որ յայտնի արուեստագէտ մը, այս պարագային Սամուէլ Սաղաթելեանը այդ փակ համակարգը մուտք գործէ:

-Բոլորիս ծանօթ է, որ դատական համակարգը մեր երկրի ամենատկար, ամենախոցելի եւ նուրբ կողմն է: Երկու նապաստակ գողցած անչափահասը կը տուգանուի 300 հազար դրամով: Մարդը իր աղքատութեան պատճառով՝ ճարահատ գողցած է այդ նապաստակները: 300 հազարը ինչպէ՞ս պիտի վճարէ: Իսկ ո՞վ չի գիտեր, թէ որքան միլիառներ գողցուած են պետական պիւտճէէն: Բոլորս անուններով գիտենք զիրենք: Եւ անհեթեթութիւն կը զգաս, երբ կը հանդիպիս բանտարկեալներու, որոնց յանցանքը այդ ամէն ինչի համեմատ ոչինչ է: Այն մարդը որ երկու ոչխար գողցած է, մէկ կամ երկու տարի բանտը մնալով ինչպէս դուրս պիտի ելլէ: Եւ կը հասկնաս, թէ որքան կարեւոր է նման ծրագիրներով կարողանալ խախտել իրականութեան շերտերը եւ յայտնուիլ սահմանային «փակ» համարուած սահմաններէն ներս: Լաւի եւ վատի, արդարութեան եւ անարդարութեան զգացողութիւնները խառնուած են իրարու, չես զգար տարբերութիւնը: Արդարութեան զգացողութեան պակաս կայ: Այնուամենայնիւ, դատական համակարգի միջին խաւին մէջ, անսպասելի, բայց լաւ տարրեր տեսայ: Անոնք աւելի մարդկային յատկանիշներով օժտուած, հանգիստ, օգնող անձեր են: Օրինակ, շատ շփումներ ունեցայ հոգեբաններու հետ:

-Այսօր Հայաստանը ինչի՞ կարիք ունի այս համակարգը բարելաւելու համար:

-Եթէ խօսքը արդարադատութեան համակարգի մասին է, ապա միակ ճանապարհը անկախ ըլլալն է, եւ այն վերափոխումները, որոնք պէտք է ըլլան համակարգէն ներս, պէտք է ուղղուած ըլլան դէպի մարդը: Մարդը վերականգնելու եւ ոչ միայն պատժելու:

Այս ծրագիրէն ետք, գաղափարը ծագեցաւ ստեղծելու վերականգման կեդրոն (reaction rehabilitation) մը, որու հիմքը արուեստի միջոցով բուժումն է: Նաեւ կայ ուրիշ գաղափար մը, որ կը փափաքիմ իրագործել, սակայն բարդ է եւ յեղափոխական բնոյթ մը թերեւս ունենայ. այն պատժամիջոց արուեստն է՝ թեթեւ յանցանքները արուեստի միջոցով ճշդելու նպատակաւ: Երբ անչափահասը երկու նապատսակ գողցած է, ինչո՞ւ պատիժը պէտք է ըլլայ 300 հազար դրամ վճարել: Այս պատիժը կը զայրացնէ մարդը եւ 300 հազարի փոխարէն 600 հազարանոց գողութեան կը մղէ: Իսկ գաղափարս կը պարտադրէ մարդուն արուեստի ճիւղ մը ընտրել եւ սորվիլ, կամ զարգացնել՝ կատարելագործելու համար իր իսկ նախընտրած եւ սիրած հմտութիւնները: Այս բոլորը կարելի է իրականացնել բանտին մէջ: Կան ձեւեր եւ միջոցներ, որոնք մարդիկը հեռու կը պահեն աւելորդ ճնշումներէ եւ կը հարկադրեն նոր բան սորվիլ ու աշխատիլ:

-Այս ծրագիրին համար հիմքեր կա՞ն:

-Ես փորձեցի, բայց կան հարցեր, որոնք կապուած են ֆինանսաւորման, նաեւ օրէնսդրութեան հետ:

-Ուրիշ ի՞նչ ծրագիրներ ունիք:

-Որմնազդային արուեստի ցուցահանդէս կազմակերպելու ծրագիր մը ունիմ, որ կաշառակերութեան դէմ ուղղուած է: Ես այս ծրագիրի խնամակալն եմ (curator) եւ ցուցահանդէսը պիտի հովանաւորէ Եւրոմիութիւնն ու Impak Impact Pop կազմակերպութիւնը: Յառաջիկային տեղի պիտի ունենայ այս ծրագիրը, որուն կրնան մասնակցիլ բոլոր անոնք, որոնք ունին գաղափար մը, միտք մը: Նաեւ կ՚ուզեմ կանանց բանտէն ներս ցուցահանդէս մը կազմակերպել ու համատեղել դատապարտեալներու եւ բանտի մէջ աշխատող կանանց արուեստը:

-Այսօր Եւրոպայի մէջ, մարդը առանձնութեան լուրջ խնդիր ունի: Այս բոլորին վրայ ուրիշ մըն ալ աւելցած է՝ վախը: Մարդը կը վախնայ իր նման մարդէն: Երբ եւրոպական որեւէ քաղաք գտնուիս, կը զգաս գոյութիւնը ուրուականի մը, որ վախն է: Այս իրավիճակը քաղաքական, ընկերային հարթակէ կը բարձրանայ: Ձեր կարծիքով՝ հիմա Եւրոպան դէպի ո՞ւր կ՚երթայ:

-Շատ բարդ հարց է, մարդը սկսած է վախնալ ինքն իրմէ: Մեր իրականութեան մէջ փախստականներու վտանգը չունինք, բայց չես գիտեր, թէ ինչ կ՚ըլլայ: Մեր քով ալ ձեւաւորուած է ուրիշ տեսակի վախ մը՝ ներքին համակարգային վախը, գործը կորսնցնելու, գոյութիւնը ապահովելու մտավախութիւնը: Ինչպէ՞ս կրնանք յաղթահարել այս բոլորը:

Մարդը միշտ ալ դեգերած է երկու հասկացողութեան միջեւ՝ նիւթականի եւ հոգեւորի, մարմնականի եւ հոգեւորի, որ երբ անտեսես կը յայտնուիս ծայրայեղութեան մէջ: Ներքին վախի հետ մարդ պէտք է հաշտուի: Մարդ եթէ իր մութ կողմերուն հետ հաշտուի, ապա դիւրին կ՚ըլլայ պայքարիլը:

Իսկ արուեստի մէջ յանցանք կայ: Առանց յանցանքի չես կրնար ստեղծագործել: Բան մը պէտք է խախտես: Գերհսկողութիւնը (super control) կը տանի ճգնաժամի: Թերեւս այս մարդկային գոյութեան գագաթնագծային (vertical) համակարգը այնքան ալ ճիշդ չի կիրառուիր: Գագաթնագծային կառավարման համակարգի հիմքը տղամարդկային մտապատկերն (concept) է: Կրնայ նաեւ ժամանակաւոր ըլլալ, որպէսզի այդ համակարգերը խախտեն, մարդկային գոյութեան եւ կառավարման նոր համակարգեր ստեղծեն եւ որպէս բանակցութեան ձեւ կանանց ներկայութիւնը խրախուսեն: Իսկ ինծի համար ինչո՞ւ հետաքրքրական է հայկական մտածողութիւնը, որովհետեւ մեր մտածողութեան խորքը նստած է գագաթնագծային կառավարումը: Մենք չենք սիրեր, որ մեր վրայ ճնշեն, մենք օտարին տունը չենք քանդած: Օտար ժողովուրդներու հետ ապրելով մենք վայելած ենք ազգերու յարգանքն ու սէրը: Ամբողջ Միջին Արեւելքի մէջ, հայերը ունեցած են որոշիչ դեր: Բայց ինչպէս կրնայ պատահիլ, որ մեր համակարգը չենք կրնար ձեւաւորել:

Ես կը կարծեմ կանանց էութիւնը կարեւոր է եւ մեծ դեր ունի, բայց տղամարդկայինի վախը կը խանգարէ՝ յանկարծ կինը իր իշախանութիւնը չխլէ:

Կ՚ուզեմ անդրադառնալ նաեւ «ռապիզ» երգերուն: «Ռապիզ» երգերը կարծես հասարակութեան արգասիքը ըլլան: Երբ ուշադիր լսենք բառերը՝ կը նկատենք, որ կինը տղամարդուն համար երազային, անհասանելի, պաշտելի է: Սա արդէն հակասութեան մէջ կը մտնէ իրականութեան հետ: Տղամարդկային տեսակը յաճախ ունի վայրենի դրսեւորումներ: Իր մէջ ոչ մէկ քրիստոնէական արժէք կայ: Դարեր շարունակ մայրը սրբացուած է, իսկ կինը նսեմացուած է հասարակութեան մօտ, թերեւս անոր համար, որ երկար ժամանակ կինը գոյատեւման դեր ունեցած է: Բայց ոչ ոք մտածած է, թէ այդ կինը ինչպէ՞ս մայր դարձած է: Շատ յաճախ ան մայրացած է տեղի տալով ու զիջելով իր կանացի շատ մը յատկութիւններուն:

ՍԱԳՕ ԱՐԵԱՆ