Կրկին Լեզուական Հարցեր

Վեր­ջին տա­րի­նե­րուն սկսած ա­րեւմ-տա­հա­յե­րէ­նին տագ­նա­պը, ո­րուն տուն տուած էր ԻՒ­ՆԷՍ­ՔՕ-ի յայ­տա­րա­րու­թիւ­նը, թէ «ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նը մեռ­նող լե­զու­նե­րու շար­քին կը դա­սուի», կը շա­րու­նա­կուի, ա­ռանց հիմ­նա­կան լու­ծում­նե­րու: Ե­թէ պահ մը նկա­տի առ­նենք ծախ­սուած հսկայ գու­մար­նե­րը այս հար­ցին հա­մար՝ հա­մա­գու­մար­նե­րու, խորհր­դա­ժո­ղով­նե­րու թէ աշ­խա­տա­նոց­նե­րու, կրնանք պահ մը կե­նալ եւ մտա­ծել. ա­յո՛, մտա­ծել, ո­րով­հե­տեւ ըստ ար­դիւն­քին, ոչ մէկ ար­դա­րա­ցում կայ այս­քան հսկայ մսխում­նե­րու հա­մար:

Ի՞նչ ը­նել ու­րեմն:

Նախ այլ հիմ­նա­կան հարց մը ինք­զինք կը ներ­կա­յաց­նէ՝ ի­րա­պէ՞ս կա­րիք ու­նինք ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նը պա­հե­լու:

Յան­կարծ ըն­թեր­ցո­ղը չկար­ծէ, թէ մենք ալ ջա­տա­գով ենք չեմ գի­տեր ի՛նչ այ­լօ­րի­նակ լու­ծում­նե­րու: Պար­զա­պէս կ՚ու­զենք մեր ներ­կա­յա­ցու­ցած հար­ցը իր բո­լոր ան­կիւն­նե­րով դի­տել, թէեւ ա­սի­կա ան­կիւն չու­նե­ցող հարց մըն է, ա­ւե­լի օ­ղակ մըն է, ո­րուն մէջ բան­տար­կը-ւած, չենք գի­տեր ի՛նչ ը­նենք դուրս ել­լե­լու հա­մար:

Ա­մե­րի­կա­հայ յար­գե­լի դա­սա­խօս մը կը պատ­մէր, թէ Northridge (California State University) հա­մալ­սա­րա­նին մէջ ե­րեք հա­զար հայ ու­սա­նող կայ:

Ե­րեք հա­զար ու­սա­նող­ներ, Հա­յաս­տա­նէն, Պարս­կաս­տա­նէն թէ ԱՄ­Ն-էն, թե­րեւս նաեւ Սփիւռ­քի այլ վայ­րե­րէ հոն հա­ւա­քուած, ո­րոնք կը խօ­սին, ըստ դա­սա­խօ­սին «hybrid հա­յե­րէն մը» եւ ո­րոնք կրնան թե­րեւս օր մը, ժա­մա­նա­կի թա­ւալ­քին հետ, ստեղ­ծել ա­պա­գա­յի հա­յե­րէ­նը, ա­րե­ւե­լա­հա­յե­րէ­նի հնչիւ­նա­յին ե­ռեակ հա­մա­կար­գով եւ դա­սա­կան ուղ­ղագ­րու­թեամբ, մինչ լե­զուն ինք կրնայ սին­թէ­զուիլ ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նին եւ ա­րե­ւե­լա­հա­յե­րէ­նին մի­ջեւ:

Այ­սօր սա­կայն այլ է խնդի­րը:

Մեր դպրոց­նե­րը այ­սօր, խոր­քին մէջ, հա­յե­րէն սոր­վեց­նե­լու հա­մար չեն այ­լեւս, այլ, հա­յե­րէ­նով ապ­րե­լու շրջա­պատ հայ­թայ­թե­լու մի­ջոց: Ե­թէ հա­յե­րէ­նը ոչ թէ ու­սու­ցա­նուե­լիք լե­զու դառ­նայ, այլ ապ­րե­լու ձեւ եւ մի­ջոց, մեր հար­ցե­րուն լու­ծու­մը կրնայ ո­րոշ չա­փով դիւ­րա­նալ:

Ա­տի­կա ը­նե­լու հա­մար ի՞նչ պէտք է:

Ֆին­լան­տա­յի մէջ տե­սած են, որ դպրո­ցէն դուրս պար­տա­կա­նու­թիւն­նե­րը ոչ մէկ ար­դիւնք կու տան, հե­տե­ւա­բար դա­սե­րէն ա­ւե­լի «զբօ­սանք»ի պա­հերն են գե­րիշ­խո­ղը ֆին­լան­տա­կան դպրոց­նե­րուն մէջ: Ինչ որ որ­պէս փոր­ձար­կում սկսած էր, այ­սօր ար­դէն ու­սուց­ման ձե­ւի վե­րա­ծուած է եւ ֆին­լան­տա­կան կրթա­ձե­ւը դար­ձու­ցած աշ­խար­հի ա­մե­նէն ար­դիւ­նա­ւէ­տը, իսկ ֆին­լան­տա­կան դպրոց­նե­րը, ի­րենց ար­դիւն­քով, աշ­խար­հի լա­ւա­գոյ­նը:

Ա­սի­կա փորձ մըն է, որ­մէ կա­րե­լի է օգ­տուիլ, սկզբուն­քը յար­մա­րեց­նե­լով մեր պէտ­քե­րուն:

Կրնա՞յ ըլ­լալ որ հա­յե­րէ­նի դա­սա­պա­հե­րուն ու­սու­ցի­չը ա­շա­կերտ­նե­րը պար­տէզ տա­նի եւ խօ­սի ա­մէն բա­նի մա­սին որ կապ ու­նի բնու­թեան հետ: Այլ օր մը թան­գա­րան տա­նի, խօ­սի ի­րենց ա­րուես­տի եւ ա­րուես­տա­գէտ­նե­րու մա­սին. յա­ջորդ ան­գամ կրնայ ծո­վե­զերք կամ գե­տե­զերք տա­նիլ եւ, այս­պէս…

Պայ­մա՞ն է որ հայ ա­շա­կեր­տը գիտ­նայ սահ­մա­նա­կան ե­ղա­նա­կի ան­ցեալ յա­րա­կա­տար ձե­ւը, երբ ա­մենէն պարզ, ա­ռօ­րեա­յի նա­խա­դա­սու­թիւն­նե­րը կը դժուա­-րա­նայ կազ­մել, կը դժուա­րա­նայ յի­շել հա­յե­րէն նա­խա­րար, խորհր­դա­րան, ձեռ­նարկ, եր­գա­հան­դէս, թա­տրեր­գու­թիւն եւ նման բա­ռեր:

Կ՚ըն­դու­նիմ որ հա­յե­րէն բա­ռե­րը, ե­թէ բաղ­դա­տենք անգ­լե­րէն կամ ա­րա­բե­րէն բա­ռե­րուն, շատ եր­կար կը թուին, յա­ճախ չորս վան­կե­րէ կազ­մուած: Բայց փո­խա­նակ ման­կա­պար­տէ­զի ա­շա­կեր­տին «լե­ղա­կա­գոյն»ը սոր­վեց­նենք, եւ մայ­րը գան­գա­տի.

-Վան­կե­րով կը սոր­վեց­նեմ՝ նախ եր­կու, ա­պա եր­կու վան­կեր, լե­ղա, կա­գոյն…

Կա­րե­լի է ծո­վե­զեր­քը կե­ցած խօ­սիլ կա­պոյ­տի ե­րանգ­նե­րուն մա­սին, թոյլ տա­լով որ ա­շա­կեր­տը ի՛նք տես­նէ կա­պոյտ­նե­րուն տար­բե­րու­թիւ­նը եւ հարց­նէ ա­նոնց մա­սին:

Ո­րով­հե­տեւ ա­շա­կեր­տին հա­մար շատ ա­ւե­լի դիւ­րին է յի­շել իր ը­րած հար­ցու­մին պա­տաս­խա­նը, քան՝ ու­սու­ցի­չին պատ­մած եւ թե­լադ­րած դա­սը:

Ա­ւե­լի կա­րե­ւոր է խօ­սիլ, զրու­ցել ա­շա­կեր­տին հետ, քան ա­նոր քե­րա­կա­նա­կան օ­րէնք­ներ սոր­վեց­նել:

Բայց կար­ծես մե­զի հա­մար ար­դէն «հա­ճոյք»ի վե­րա­ծուած է հա­յե­րէ­նի վի­ճա­կէն ծնած ինք­նա­կե­ղե­քու­մը, ող­բը՝ ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նին վե­րա­բե­րեալ, եւ ան­շուշտ՝ հա­մա­գու­մար­ներ, հա­մա­ժո­ղով­ներ եւ աշ­խա­տա­նոց­ներ կազ­մա­կեր­պե­լու «ծանր աշ­խա­տան­քը»:

Այս­տեղ՝ հա­մա­գու­մար­նե­րու մա­սին քա­նի մը նկա­տում.

Հա­մա­գու­մար­նե­րը սո­վո­րա­կան ե­րե­ւոյթ էին «Սո­վե­տի օ­րով», միու­թեան տա­րած­քին, եւ ընդ­հան­րա­պէս զե­կու­ցո­ղա­կան բնոյթ կը կրէին՝ տե­սէք թէ ին­չե՜ր ը­րեր ենք, ինչ­պէ՛ս ը­րեր ենք եւ դեռ ին­չեր ու ին­չե՜ր պի­տի ը­նենք:

Հա­ւա­նա­բար բո­լոր մաս­նա­կից­ներն ալ գի­տէին կեղ­ծի­քը, լա­ւա­գոյն պա­րա­գա­յին՝ չա­փա­զան­ցու­թիւ­նը, բայց ու­րախ էին հա­ւա­նա­բար նախ հա­մա­գու­մա­րին «բա­րիք­նե­րը» վա­յե­լե­լով ու յե­տոյ, կրկին հա­ւա­նա­բար, տար­բեր բան չէին գի­տեր: Վստահ եմ որ գիտ­ցող­ներ կա­յին, սա­կայն ա­նոնք ալ այլ բա­նէ կը խու­սա­փէին, ո­րով­հե­տեւ «գիտ­նա­լը», բո­լո­րէն տար­բեր ըլ­լա­լը վտան­գա­ւոր կրնար ըլ­լալ, է՛ր, Սո­վե­տի մար­դուն հա­մար:

Սո­վե­տը գնա՜ց, հա­մա­գու­մար­նե­րը մնա­ցի՛ն: Վստահ չեմ որ սո­վետ­ներն էին հե­ղի­նակ­նե­րը հա­մա­գու­մար ե­րե­ւոյ­թին, որ ի­րենց օ­րե­րուն ծաղ­կում ապ­րեր էր:

Սփիւռ­քա­հայ պատ­մու­թեան ա­ռա­ջին օ­րե­րուն հա­մա­գու­մար կազ­մա­կեր­պե­լու ո՛չ մի­ջո­ցը ե­ղեր է, ոչ ալ կա­րի­քը: Միու­թիւն­նե­րը ո­գի ի բռին աշ­խա­տած են քիչ մը թե­թեւց­նե­լու հա­մար սփիւռ­քա­հայ մար­դուն մա­նա­ւանդ ա­ռա­ջին շրջա­նի ա­ռօ­րեան: Եւ աշ­խա­տած են ան­ծա­նու­ցում, ան­հա­տու­ցում, ա­ռանց ինք­նա­գո­վու­թեան:

Ա­ռա­ջի­նը, զոր կը յի­շեմ Մի­ջին Ա­րե­ւել­քի Գրող­նե­րուն Ա­ռա­ջին հա­մա­գու­մարն էր, Անդ­րա­նիկ Ծա­ռու­կեա­նի ա­ռա­ջար­կով եւ ծրագ­րու­մով: Ծա­ռու­կեան փոր­ձած էր ԲՈ­ԼՈՐ կող­մե­րու գրող­նե­րը նե­րառ­նել այս հա­մա­գու­մա­րին, բայց … ձա­խո­ղած էր որ­քան կը յի­շեմ: Եւ ինչ որ պէտք էր շա­րու­նա­կա­կան ըլ­լար, մնա­ցեր էր որբ ու միակ ձեռ­նարկ մը:

Ծա­ռու­կեա­նի այս փոր­ձը փորձ մըն էր նաեւ Սփիւռ­քի գրող­նե­րուն բեր­քը ի մի բե­րե­լու եւ որ­պէս միաս­նա­կան ե­րե­ւոյթ ներ­կա­յաց­նե­լու, մա­նա­ւանդ երբ ձանձ­րա­ցու­ցիչ յան­կեր­գի պէս կը կրկնուէր՝ «ա­ռանց հո­ղի մշա­կոյթ չ՚ըլ­լար» (այդ օ­րե­րուն հա­ւա­նա­բար տա­կա­ւին ձանձ­րա­ցու­ցիչ չէր):

Ծա­ռու­կեան ու­նե­ցեր էր ազ­նիւ մտա­հո­գու­թիւնն ու նպա­տա­կը հա­մա­գու­մա­րը գի­րին եւ գրա­կա­նու­թեան ծա­ռա­յեց­նե­լու: Եւ ձա­խո­ղեր էր, ո­րով­հե­տեւ մար­դիկ, այդ օ­րե­րու կարգ մը գրող­ներ, այլ նպա­տակ­ներ ու­նե­ցեր էին:

Սո­վե­տի փլու­զու­մէն ետք հա­մա­գու­մար­նե­րը եր­կար շրջա­նի մը հա­մար դադ­րեր էին, թա­փով վերսկ­սե­լու՝ գրող­նե­րու, ճար­տա­րա­պետ­նե­րու, կրթա­կան մշակ­նե­րու եւ այլ խմբա­ւո­րում­նե­րու հա­մար, տա­րե­կա­նէն անց­նե­լով եր­կա­մեա­յի եւ ա­ւե­լի եր­կար մի­ջոց­նե­րու հեր­թա­կա­նու­թեամբ:

Թէ­կուզ եր­կա­մեայ, հա­մա­գու­մար­նե­րու կա­պուած սկիզ­բէն ի վեր կրկնուող ե­րե­ւոյթ­նե­րը մեզ մտա­ծե­լու կը մղեն:

Ըլ­լա­լով սփիւռ­քա­հայ, լաւ գիտ­նա­լով մի­ջոց­նե­րու սղու­թիւնն ու զա­նոնք հայ­թայ­թե­լու դժուա­րու­թիւ­նը, մա­նա­ւանդ երբ չկայ պե­տու­թիւն որ ա՛յդ բա­ժի­նը գո­նէ հո­գայ, կը դի­տենք մի­ջոց­նե­րու մսխու­մը եւ կ՚ափ­սո­սանք: Եւ չենք կրնար չմտա­ծել՝ ին­չե՜ր կրնա­յինք ը­նել, դպրոց, ծե­րա­նոց, պատս­պա­րան, ա­կումբ­ներ… հա­զար ծակ կը գո­ցէինք (ինչ­պէս կը սի­րեն ը­սել հա­լէպ­ցիք):

Միւս կող­մէ, կը դի­տենք մաս­նակ­ցող­նե­րը՝ մեծ մա­սը ներ­քին սփիւռ­քի մէջ ծա­ռա­յած տա­րեց­ներ, ո­րոնք ի՜նչ հա­ճոյք կը զգան այս­տեղ, այս քա­նի մը օ­րե­րուն ըն­թաց­քին, ի­րենց տա­րի­նե­րու ծանր աշ­խա­տան­քը վար­ձատ­րուած տես­նե­լով գո­նէ ան­գամ մը:

Այս բո­լո­րէն ան­դին ու վեր սա­կայն զիս ի­րա­պէ՛ս կը մտա­հո­գէ այն, թէ իւ­րա­քան­չիւր մաս­նա­կից ի՞նչ կը ստա­նայ այս քա­նի մը օ­րե­րուն վրայ եր­կա­րող զրոյց­նե­րէն եւ ի՞նչ կը տա­նի իր հետ:

Տա­կա­ւին կայ այլ ե­րե­ւոյթ մը, որ կրնայ եր­բեմն նաեւ «վտան­գա­ւոր» ըլ­լալ. շա­տեր կու գան նա­խա­պէս, քու­լիս­նե­րու ե­տին կազ­մուած ծրա­գիր-ո­րո­շում­նե­րով եւ կը փոր­ձեն զա­նոնք «ան­ցը­նել», այ­սինքն ո­րո­շու­մէ կի­րար­կու­մի անց­նիլ, յա­ջո­ղու­թեան հաս­նե­լով եր­բեմն:

Օ­րի­նակ՝ Սփիւռ­քի թէ ներ­քին սփիւռ­քի (ռու­սա­կան տա­րած­քի) եր­կիր­նե­րուն մէջ հա­յե­րէ­նի եւ գրա­կա­նու­թեան միա­ցեալ քննու­թիւն­ներ հաս­տա­տե­լու ծրա­գի­րը, որ սկիզ­բը սուր­ճի դա­դա­րին «ի մի­ջի այ­լոց» բնոյ­թով սե­ղա­նին դրուե­ցաւ, բայց յե­տոյ յա­մա­ռօ­րէն հե­տապն­դուե­ցաւ ամ­բողջ հա­մա­գու­մա­րին ըն­թաց­քին (կրթու­թեան նա­խա­րա­րու­թեան կազ­մա­կեր­պած կրթա­կան 7-րդ խորհր­դա­ժո­ղով, Աղ­վե­րան, 1-5 Օ­գոս­տոս, 2016):

Այս ծրա­գի­րը, ան­կախ իր ու­նե­ցած բա­ցա­յայտ դժուա­րու­թիւն­նե­րէն, ո­րոնք կրնան նոյ­նիսկ «ան­կա­րե­լի» ո­րա­կուիլ, ինչ­պէս ա­րե­ւե­լա­հա­յե­րէ­նը եւ ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նը սփիւռք­նե­րու տար­բեր գա­ղութ­նե­րուն մէջ, պե­տա­կան ծրա­գիր­նե­րը ամ­բող­ջաց­նե­լու պար­տադ­րան­քը, որ քիչ ժա­մա­նակ կը ձգէ հա­յե­րէ­նին, տար­բեր գա­ղութ­նե­րու ա­շա­կերտ­նե­րուն այն­քան տար­բե­րուող մա­կար­դակ­նե­րը լե­զուի ի­մա­ցու­թեան մէջ, որ ան­կա­րե­լի կ՚ըլ­լայ մէկ եւ միաս­նա­կան քննու­թեան գա­ղա­փա­րը, ու­նի այլ նկա­տա­ռե­լի կէտ մը՝ Սփիւռ­քի դպրոց­նե­րը դնել Հայաստանի Հանրապետութեան պե­տա­կան այ­րե­րու «տի­րա­պե­տու­թեան» տակ: Ա­սի­կա պար­զօ­րէն ա­նար­դիւնք քայլ մըն է, ո­րով­հե­տեւ գո­նէ Սփիւռ­քի մէջ (ներ­քին սփիւռ­քը նկա­տի չեմ առ­ներ այս­տեղ), կա­րե­լի չէ հա­յե­րէ­նի դա­սա­ւան­դու­մի հար­ցե­րուն լու­ծու­մը Հա­յաս­տա­նէն սպա­սել: Այն­քան տար­բեր է Սփիւռ­քի դպրոց­նե­րուն կա­ցու­թիւ­նը, որ միա՛յն սփիւռ­քա­հա­յը կրնայ չա­փել հար­ցե­րուն խո­րու­թիւնն ու տա­րո­ղու­թիւ­նը, եւ ըստ այդմ լու­ծում­ներ գտնել:

Այս հանգ­րուա­նին կա­րե­լի է նոյ­նիսկ դե­րե­րը փո­խե­լով Հա­յաս­տա­նէն խնդրել, որ «պե­տու­թիւ­նը ինք հո­գայ նիւ­թա­կա­նը, իսկ մենք կը լու­ծենք մեր հար­ցե­րը». յստակ է ակ­նար­կու­թիւնս:

Հա­մա­գու­մար­նե­րու ա­մե­նէն խո­ցե­լի կէ­տը, կը կար­ծեմ, առ­նուած ո­րո­շում­նե­րուն հե­տապն­դումն է կամ՝ չ-­հե­տապն­դու­մը. ո­րով­հե­տեւ ո­րո­շում­նե­րը կ՚առ­նուին եւ հոն՝ հա­մա­գու­մա­րի սե­ղան­նե­րուն վրայ ալ կը մնան, ջու­րի պա­րապ շի­շե­րուն եւ բաժ­նուած ծա­նու­ցում­նե­րուն հետ: Ի՞նչ է ա­սոր պատ­ճա­ռը:

Եր­կու հա­մա­գու­մա­րի փո­խա­րէն մէ­կը ը­նել եւ երկ­րոր­դին կա­րե­լիու­թիւն­նե­րը ծախ­սել ա­ռա­ջի­նին ո­րո­շում­նե­րը կա­տա­րե­լու հա­մար:

Լու­ծում­ներ չէ որ կ՚ա­ռա­ջար­կեմ, պար­զա­պէս ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նին կա­պուած կարգ մը ան­տե­սուած հար­ցեր կը փոր­ձեմ մէջ­տեղ դնել, թէեւ գի­տեմ նաեւ, որ այս յօ­դուածն ալ գրե­լու փո­խա­րէն կրնա­յի… ամ­բողջ դա­սա­րան մը թան­գա­րան տա­նի­լ…

ՄԱՐՈՒՇ ԵՐԱՄԵԱՆ