Ու­ղե­ղացն­ցում

Բնա­կան պայ­ման­նե­րու մէջ ու­ղե­ղը գան­կին մէջ կը մնայ ան­շարժ: Ան կը շար­ժի ար­տա­քին հա­րուա­ծի մը պատ­ճա­ռով. այլ խօս­քով, ան կը ցնցուի եւ տե­ղի կ՚ու­նե­նայ ու­ղե­ղա­յին անբ­նա­կան գոր­ծու­նէու­թիւն: Ու­ղե­ղի այս շար­ժու­մը կամ ցնցու­մը կը կո­չուի «ու­ղե­ղացն­ցում» (concussion):

Ու­ղե­ղացն­ցու­մը տե­ղի կ՚ու­նե­նայ, երբ գլու­խը ա­նակն­կա­լօ­րէն կը ցնցուի ար­տա­քին հա­րուա­ծի մը պատ­ճա­ռով եւ կամ ա­նակն­կալ, ա­կա­մայ եւ ան­գի­տա­կից թե­թեւ կամ ուժ­գին շար­ժու­մով մը:

Գլու­խը հա­րուա­ծի կ՚են­թար­կուի ու­րիշ ան­ձի մը կող­մէ, եւ կամ են­թա­կան ին­քը ա­նու­շադ­րու­թեամբ իր գլու­խը կը հա­րուա­ծէ, օ­րի­նակ՝ գլու­խը կը զար­նէ պա­տի մը եւ կամ ա­պա­կեայ փեղ­կի մը: Իսկ գլխու ա­նակն­կալ շար­ժում-ցնցու­մը տե­ղի կ՚ու­նե­նայ ընդ­հան­րա­պէս ին­քա­շարժ վա­րե­լու ըն­թաց­քին եւ այդ՝ ար­կա­ծի մը պատ­ճա­ռով: Նմա­նօ­րի­նակ գլխու ցնցում կրնայ պա­տա­հիլ լո­ղա­լու եւ լո­ղա­ւա­զա­նի կամ ծո­վու մէջ սու­զուե­լու ըն­թաց­քին, ինչ­պէս նաեւ՝ իյ­նա­լով եւ մար­զա­կան զա­նա­զան խա­ղե­րու ըն­թաց­քին, յատ­կա­պէս՝ ոտ­նագն­դա­կա­խա­ղի եւ կռփա­մար­տի ըն­թաց­քին:

Ու­ղե­ղացն­ցու­մին պատ­ճա­ռով ու­ղե­ղը կը շար­ժի առ­ջեւ, ե­տեւ եւ կամ կողմ­նա­կի՝ ըստ գլխուն տրուած հա­րուա­ծին եւ կամ գլխու շար­ժու­մի ուղ­ղու­թեան: Կը պա­տա­հին ու­ղե­ղա­յին ա­րիւ­նա­հո­սու­թիւն, ա­րիւ­նա­կոյտ,  ու­ղե­ղա­յին ու­ռուա­ծու­թիւն եւ ու­ղե­ղա­յին վնաս:

Ու­ղե­ղացն­ցու­մի տե­սակ­ներ

Ու­ղե­ղացն­ցու­մը կը պա­տա­հի ո­րե­ւէ մէկ տա­րի­քի եւ եր­կու սե­ռե­րուն մօտ:

Ու­ղե­ղացն­ցու­մը ընդ­հան­րա­պէս մա­հա­ցու չէ, սա­կայն կ՚ա­ռա­ջաց­նէ զա­նա­զան տե­սա­կի ախ­տան­շան­ներ, ո­րոնք կրնան ըլ­լալ մեղմ կամ զօ­րա­ւոր, սուր-ան­մի­ջա­կան կամ ուշ՝ օ­րեր, շա­բաթ­ներ կամ ա­միս­ներ ետք եւ կար­ճա­տեւ կամ եր­կա­րա­տեւ: Այս ախ­տան­շան­նե­րը կա­խեալ են ու­ղե­ղացն­ցու­մի պատ­ճա­ռի ուժգ­նու­թե­նէն, ու­ղե­ղին վնա­սուե­լու աս­տի­ճա­նէն եւ են­թա­կա­յին ի­րա­վի­ճա­կէն:

Սուր-զօ­րա­ւոր ախ­տան­շան­նե­րը ա­ռող­ջա­կան լուրջ վի­ճա­կի մը ար­տա­յայ­տու­թիւն­ներն են, ո­րոնք կը կա­րօ­տին բժշկա­կան շտապ մի­ջամ­տու­թեան եւ դար­մա­նու­մի:

Ու­ղե­ղացն­ցու­մի ախ­տան­շան­նե­րէն են հե­տե­ւեալ­նե­րը՝ ան­գի­տակ­ցու­թիւն-գի­տակ­ցու­թեան կո­րուստ, յի­շո­ղու­թեան խան­գա­րում, մո­ռաց­կո­տու­թիւն, գլխապ­տոյտ, գլխա­ցաւ, մարմ­նա­կան ան­հա­ւա­սա­րակշ­ռու­թիւն, նող­կանք, փսխունք, երկ­տե­սու­թիւն, ձայ­նի եւ լոյ­սի դիւ­րազ­գա­ցու­թիւն եւ գրգիռ­նե­րու դան­դաղ հա­կազ­դե­ցու­թիւն:

Ու­ղե­ղացն­ցում ու­նե­ցող ե­րախան կամ մա­նու­կը կու լայ եւ կը ճչայ, երբ գլու­խը կը շար­ժէ, լաւ չի քնա­նար եւ կամ շատ եր­կար կը քնա­նայ, շա­րու­նակ կը փսխէ: Ար­թուն մա­նու­կը ան­տար­բեր կ՚ըլ­լայ իր խա­ղա­լիք­նե­րուն հան­դէպ, կ՚ըլ­լայ ջղագր­գիռ,  կ՚ու­նե­նայ մո­ռաց­կո­տու­թեան նշան­ներ եւ պա­տաս­խա­նե­լու դժուա­րու­թիւն կամ դան­դա­ղանք: Քա­լող ե­րա­խան կրնայ ու­նե­նալ քա­լե­լու դժուա­րու­թիւն եւ քա­լած մի­ջո­ցին շա­րու­նակ կ՚իյ­նայ իր մարմ­նի ան­հա­ւա­սա­րակշ­ռու­թեան պատ­ճա­ռով:

Ու­ղե­ղացն­ցում ու­նե­ցո­ղը շու­տով դի­մե­լու է բժիշ­կի մը եւ կամ ա­նոր հետ գտնուող ան­ձը զայն ուղ­ղե­լու է բժիշ­կի մը:

Ու­ղե­ղացն­ցում ու­նե­ցող ան­հա­տը շտապ օգ­նու­թեան կը կա­րօ­տի, երբ ան՝ ան­գի­տա­կից է, քի­թի եւ կամ ա­կան­ջի ա­րիւ­նա­հո­սու­թիւն ու­նի, աչ­քի բի­բե­րը տար­բեր մե­ծու­թիւն ու­նին, անբ­նա­կան աչ­քե­րու շար­ժում­ներ ու­նի, շուա­րած եւ շփո­թած վի­ճա­կի մէջ է, կրկնո­վի կը փսխէ, չի կրնար քա­լել եւ կամ դժուար կը քա­լէ ու մկա­նա­յին յստակ տկա­րու­թիւն ու­նի:

Ու­ղե­ղացն­ցու­մի ախ­տա­ճա­նա­չու­մին հա­մար նկա­տի կ՚առ­նուին են­թա­կա­յին ա­ռող­ջա­կան ի­րա­վի­ճա­կը եւ ա­նոր ու­նե­ցած ախ­տան­շան­նե­րը: Ան­շուշտ կը կա­տա­րուի բժշկա­կան եւ մաս­նա­ւո­րա­պէս նեար­դա­յին ման­րակր­կիտ քննու­թիւն: Ան­գի­տա­կից հի­ւան­դը կ՚են­թար­կուի ու­ղե­ղա­յին մագ­նի­սար­ձա­գան­գա­յին (MRI) եւ հա­մա­կարգ­չա­յին շեր­տագ­րա­կան (CT scan) նկա­րու­մի, ինչ­պէս նաեւ՝ ու­ղե­ղագ­րու­թեան (EEG) եւ տե­սո­ղու­թեան ու լսո­ղու­թեան քննու­թիւն­նե­րու:

Ու­ղե­ղացն­ցու­մի դար­մա­նու­մը կա­խեալ է են­թա­կա­յին ու­նե­ցած ախ­տան­շան­նե­րէն եւ ու­ղե­ղա­յին վնա­սուած­քէն:

Ար­թուն եւ գի­տա­կից հի­ւանդ­նե­րը պէտք է ըլ­լան բժշկա­կան հսկո­ղու­թեան տակ՝ տան կամ հի­ւան­դա­նո­ցի մէջ: Ա­ռա­ջին 24 ժա­մե­րու ըն­թաց­քին կը թե­լադ­րուի կա­տա­րեալ ֆի­զի­քա­կան եւ մտա­յին հան­գիստ 2-3 օր: Են­թա­կան պէտք է քնա­նայ, սա­կայն ա­մէն 2-3 ժա­մը մէյ մը իր մօտ գտնուող ան­ձը պէտք է արթնց­նէ զայն, որ­պէս­զի վստահ ըլ­լանք, որ են­թա­կան մա­հա­քու­նի չէ գա­ցած, հար­ցում­նե­րու կը պա­տաս­խա­նէ ճշգրտօ­րէն, շուա­րած վի­ճակ չու­նի եւ անբ­նա­կան ո­րե­ւէ մէկ ախ­տան­շան չու­նի: Ֆի­զի­քա­կան եւ մտա­յին հանգիս­տը խիստ կա­րե­ւոր է, որ­պէս­զի ու­ղե­ղը ինք­զինք գտնէ եւ ա­պա­քի­նու­մը ըլ­լայ ա­ւե­լի շուտ: Մար­զան­քը, ալ­քո­լը եւ ինք­նա­շարժ վա­րե­լը ար­գի­լուած են այս հան­գիս­տի օ­րե­րուն: Գլխա­ցա­ւի հա­մար կը տրուին ցա­ւա­զեր­ծող դե­ղեր:

Ու­ղե­ղա­յին ա­րիւ­նա­հո­սու­թեան եւ ու­ռուա­ծու­թեան, (e­dema) ինչ­պէս նաեւ գան­կա­յին կոտ­րուած­քի պա­րա­գա­յին շտապ գոր­ծո­ղու­թիւն մը պար­տա­ւո­րիչ կը դառ­նայ:

Ու­ղե­ղացն­ցում ու­նե­ցող­նե­րուն մե­ծա­մաս­նու­թիւ­նը վի­րա­բու­ժա­կան գոր­ծո­ղու­թեան պէտք չ՚ու­նե­նար:

Յե­տա­պա­քին­ման շրջա­նին ո­րոշ թի­ւով հի­ւանդ­ներ շա­բաթ­նե­րով եւ կամ ա­միս­նե­րով կ՚ու­նե­նան զգա­ցա­կան հար­ցեր եւ դժուա­րու­թիւններ, մտա­յին եւ ֆի­զի­քա­կան ո­րոշ տկա­րու­թիւն­ներ եւ թե­րու­թիւն­ներ:

Ու­ղե­ղացն­ցու­մի պա­րա­գա­նե­րուն մէկ մա­սը կա­րե­լի է կան­խար­գի­լել, օ­րի­նակ՝ հե­ծիկ քշող­նե­րը գոր­ծա­ծե­լու են յա­տուկ գլխարկ­ներ, ո­րոնք կը պաշտ­պա­նեն գլու­խը հա­րուած­նե­րէ եւ ցնցում­նե­րէ։ Մար­զա­կան խա­ղե­րու ըն­թաց­քին յար­գուե­լու են խա­ղի օ­րէնք­նե­րը եւ գոր­ծա­ծուե­լու են պաշտ­պա­նո­ղա­կան յա­տուկ սար­քեր՝ տար­բեր խա­ղե­րու հա­մար: Ինք­նա­շարժ վա­րե­լու ժա­մա­նակ  ա­թո­ռա­գօ­տին միշտ գոր­ծա­ծուե­լու է:

Ու­ղե­ղացն­ցու­մի են­թար­կուած ան­ձը կրնայ ու­նե­նալ բար­դու­թիւն­ներ, ինչ­պէս՝ մնա­յուն գլխա­ցաւ եւ լուս­նո­տու­թիւն:

ՏՔԹ. ԿԱՐ­ՊԻՍ ՀԱՐ­ՊՈ­ՅԵԱՆ