ԱՄԲՈՂՋ ԴԱՐ ՄԸ ԱՊՐԱԾ ԵՂԱՒ ՄԵՐ ԱՐԵՒԱՓԱՅԼ «ԱՐԵՒ»Ը

Սփիւռ­քա­հա­յու­թիւ­նը լա­ւա­գոյնս ըմբռ­նել կա­րե­նա­լու հա­մար, պատ­մա­բան­ներ, խմբա­գիր­ներ եւ լրագ­րող­ներ հար­կադ­րուած կը զգան դի­մե­լու իւ­րա­քան­չիւր հայ գա­ղու­թի մա­մու­լին, որ շտե­մա­րանն է տե­ղե­կու­թեանց: Արդ, այդ օգ­տա­շատ աշ­խա­տան­քը կա­րե­լի կը դառ­նայ ե­թէ եր­բեք ի յա­ռա­ջա­գու­նէ զա­նա­զա­նու­թիւն մը դնենք հզօր եւ նուազ հզօր հայ մա­մուլ ու­նե­ցող այն եր­կիր­նե­րուն մա­սին, ուր հա­յեր կ՚ապ­րին: Շատ փոքր հա­մայնք­ներ հասկ­նա­լիօ­րէն կը մնան մա­մու­լէ զուրկ, հե­տե­ւա­բար դիւ­րաւ կը մոռ­ցուին:

Հա­յերս լաւ գի­տենք թէ՝ ինչ-ինչ պայ­ման­նե­րու տակ Սփիւռ­քը կա­րե­ւոր տեղ գրա­ւած է հայ­րենի­քէն դուրս. ինչ որ թե­րեւս ո­մանց ու­շադ­րու­թե­նէն վրի­պած կրնայ ըլ­լալ ա­մէն ժա­մա­նակ մա­մու­լին - զոր ի­րա­ւամբ Չոր­րորդ Իշ­խա­նու­թիւն կը կո­չեն - կեն­սա­կա­նու­թիւնն է, ա­ռա­ւե­լա­բար խնդրոյ ա­ռար­կայ գա­ղու­թը ար­ժե­ւո­րե­լու մտա­հո­գու­թեամբ:

Այս տար­րա­կան բա­ցատ­րու­թեանց լոյ­սին տակ, ե­գիպ­տա­հայ գա­ղու­թը պէտք է ինք­զինք հպարտ եւ եր­ջա­նիկ զգայ, որ ու­նե­ցած է հզօ՛ր մա­մուլ մը՝ ա­րե­ւա­փառ «Ա­րեւ»ը, որ ար­դէն թե­ւա­կո­խած է իր հա­րիւ­րա­մեա­կը ան­ցեալ տա­րուը­նէ ի վեր (1915-2015): Ան, դար մը ամ­բողջ, ու­նե­ցած է ար­ժա­նա­ւոր խմբա­գիր­ներ, որոնց մէջ ու­շագ­րաւ տեղ կը գրա­ւէ ա­մե­նուս ծա­նօթ, ա­մե­նուս սի­րե­լի, մե­ծա­նուն բա­նաս­տեղծ եւ անն­ման ազ­գա­յին գոր­ծիչ Վա­հան Թէ­քէեա­նը, ո­րուն լո՛կ ներ­կա­յու­թիւ­նը խմբագ­րա­տու­նէն ներս, ընդ­միշտ բարձր պա­հուած է: Եւ Թէ­քէեա­նի ան­հա­սե­լի ժո­ղովր­դա­կա­նու­թիւ­նը ո՛չ միայն ե­գիպ­տա­հայ գա­ղու­թէն ներս, այլ բո­վան­դակ հայ ժո­ղո­վուր­դին ան­նա­խա­դէպ ե­ղած է: Այդ հաս­կա­ցո­ղու­թեամբ, ա­ւե­լի ուշ Պէյ­րու­թի մեր պաշ­տօ­նա­կի­ցը՝ «Զար­թօնք» եւս կրցած է Թէ­քէեա­նի ան­բաղ­դա­տե­լի ներ­կա­յու­թիւ­նը վա­յե­լել ժա­մա­նակ մը:

Մեր կա­պը «Ա­րեւ»ին հետ, բազ­մա­թիւ պա­րա­գա­նե­րու բե­րու­մով, տե­ղի ու­նե­ցած է եր­կու ան­գա­մէն. նախ՝ իբ­րեւ հա­մալ­սա­րա­նա­կան ու­սա­նող կո­չուած եմ օգ­նա­կան խմբա­գիր, Վա­հան Թէ­քէեա­նի խմբագ­րու­թեան օ­րով. յե­տոյ՝ 1947-ին, Մի­ջազ­գա­յին քա­ղա­քա­կան դոկ­տո­րա­յի վկա­յա­կա­նին ար­ժա­նա­նա­լէս տա­րի մը ետք, իբ­րեւ խմբագ­րա­պետ:

Այս եր­կու ոչ-ի­րե­րա­յա­ջորդ շրջան­նե­րը թէեւ նման չեն ե­ղած ի­րա­րու, բայց սխալ պի­տի ըլ­լայ են­թադ­րե­լը թէ՝ ա­ռա­ջին շրջա­նը այն­քան ալ կա­րե­ւո­րու­թիւն չէր ստա­ցած:

Ար­դա­րեւ, Թէ­քէեա­նի ներ­կա­յու­թեան աշ­խա­տի­լը, մա՛­նա­ւանդ եր­բեմն ամ­բող­ջա­կան պատաս­խա­նա­տուու­թիւն վերց­նե­լը մե­ծա­պէս նպաս­տա­ւոր ե­ղաւ իմ նկա­րագ­րիս կեր­տու­մին: Ո՞վ պի­տի չու­զէր ու­նե­ցած ըլ­լալ իմ այս ա­ռանձ­նաշ­նոր­հու­մը ա­մէն օր Թէ­քէեա­նի հետ աշ­խա­տե­լու, Թէ­քէեա­նի հետ խօ­սե­լու, Թէ­քէեա­նի հետ մտա­ծե­լու...:

Այս բա­րե­բաս­տիկ ա­ռի­թով կը բա­ւա­կա­նա­նանք մա՛­նա­ւանդ մէկ զմայ­լա­գեղ ի­րո­ղու­թիւն վերս­տին գրե­լով, պարզ պա­տա­հար մը, որ կեան­քիս նոր ու վե­րամ­բարձ ուղ­ղու­թիւն մը պար­գե­ւեց:

Այդ օ­րե­րուն՝ Վա­հան Թէ­քէեան, ա­ռող­ջա­պա­հա­կան լուրջ պատ­ճառ­նե­րով, Գա­հի­րէի մօ­տիկ Հե­լուան գիւ­ղը կը բնա­կէր, ա­մէն օր, կէ­սօ­րուան դէմ խմբագ­րա­տուն կու գար խմբագ­րա­կան գրե­լու եւ շու­տով վե­րա­դառ­նա­լու հա­մար իր ա­մա­րա­նո­ցը: Զինք մօ­տէն ճանչ­ցող­նե­րը գի­տէին թէ՝ ան սաս­տիկ խստա­պա­հանջ անձ մըն էր, հե­տե­ւա­բար կը դժուա­րա­նար շու­տով իր խմբագ­րա­կանն ա­ւար­տե­լու: Ո՛չ մէկ գրա­շար, ոչ իսկ գրա­շա­րա­պետ Մկրտիչն ար­տօ­նուած էին իր սե­նեա­կը մտնե­լով՝ խմբագ­րա­կա­նը առ­նե­լու: Հե­տե­ւա­բար, մի­միայն ին­ծի վստա­հուած էր այդ դժուա­րին պաշ­տօ­նը:

...Եւ օր մըն ալ պա­տա­հե­ցաւ որ եր­կու-ե­րեք ան­գամ իր սե­նեա­կը գա­ցի եւ անդ­րա­դար­ձայ, որ չորս տող միայն գրած էր. ճա­րա­հատ՝ յանդգ­նե­ցայ ը­սել ի­րեն.

-Ըն­կեր Թէ­քէեան, եր­կու ժամ ան­ցաւ եւ դուք բան մը ա­ւե­լի չէք ը­րած. թեր­թը շա՜տ ու­շա­ցաւ. տպա­րա­նը կը սպա­սէ:

Թէ­քէեան՝ կէս ժպտուն եւ կէս խո­ժոռ դէմ­քով ին­ծի նա­յե­ցաւ եւ ինք­նար­դա­րա­ցու­մով յա­րեց.

-Ո՞վ ը­սաւ որ բան մը չեմ ը­րած. հոս ստո­րա­կէտ չկար, ստո­րա­կէտ մը դրի:

Եւ ցոյց տուաւ ին­ծի գրած չորս տո­ղե­րուն եր­րոր­դը:

Այս անն­շա՜ն պա­տա­հա­րը թե­րեւս ո­մանց ան­կա­րե­ւոր թուի, բայց ին­ծի հա­մար Թէ­քէեա­նի լե­զուա­կան բծախնդ­րու­թիւ­նը մեր անն­ման Մես­րո­պեան հա­յե­րէն լե­զուին հան­դէպ կը բխէր իր ան­զուսպ սէ­րէն՝ մեր սրբա­տառ լե­զուին նկատ­մամբ: Այդ օ­րը, այդ զօ­րեղ սէրն ու բծախնդ­րու­թիւ­նը նոյն­հե­տայն փո­խադ­րուե­ցան իմ մէջս, ուր վառ կը մնան մին­չեւ այ­սօր: Ա­ւե­լին՝ յա­ճախ նշմա­րած էի, որ ան իր նոր գրած քեր­թուած­նե­րը եր­կա­րօ­րէն իր գրպա­նը կը պա­հէր, ա­մէն օր աչ­քէ ան­ցը­նե­լու եւ բա­րե­փո­խե­լու փութ­կո­տու­թեամբ:

Երկ­րորդ շրջա­նը՝ մեր ա­րե­ւա­վառ «Ա­րեւ»ին հետ կը սկսի Փա­րի­զէն Գա­հի­րէ վե­րա­դար­ձիս եւ կը տե­ւէ լման տա­սը տա­րի, մին­չեւ 1958-ի Սեպ­տեմ­բե­րին, Փա­րի­զի մեր «Ա­պա­գայ»ի խմբագ­րու­թիւնն ալ ստանձ­նե­լէ ետք, երբ փո­խադ­րուե­ցայ Ա­մե­րի­կա­յի Միա­ցեալ Նա­հանգ­ներ, նախ՝ եր­կու տա­րի (1958-1960) Գա­լի­ֆոր­նիոյ մեր «Նոր Օր»ին խմբագ­րու­թիւ­նը ստանձ­նե­լու, ա­պա՝ 1960-էն սկսեալ մին­չեւ 1981, իբ­րեւ «Պայ­քար» օ­րա­թեր­թի խմբագ­րա­պետ:

Այդ շրջա­նը - ա­ւե­լի քան եր­կու տաս­նեակ տա­րի­ներ - ա­լե­կո­ծեալ էր մաս­նա­ւո­րա­բար ե­գիպ­տահայ գա­ղու­թին հա­մար, թէ՛ Գա­հի­րէի եւ թէ Ա­ղեք­սանդ­րիոյ թե­մա­կան բուռն ընտ­րու­թիւն­նե­րուն եւ նաեւ դէ­պի Հա­յաս­տան ներ­գաղ­թի դժուա­րին եւ յոգ­նե­ցու­ցիչ գոր­ծո­ղու­թիւն­նե­րու զոյգ գլխա­ւոր պատ­ճառ­նե­րով:

Այս ա­ռի­թով՝ միայն պի­տի ու­զէինք յայտ­նել թէ՝ մենք բա­ցար­ձա­կա­պէս կողմ­նա­կից չենք ե­ղած ո­րե­ւէ ծայ­րա­յե­ղու­թեան, միշտ հա­ւա­տա­րիմ մնա­լով Ռամ­կա­վար Ա­զա­տա­կան Կու­սակ­ցու­թեան սկզբունք­նե­րուն եւ նպա­տակ­նե­րուն, Սուրբ Էջ­միա­ծի­նը մի՛շտ հայ­րե­նի­քի կող­քին, ան­կա­խա­բար իր վար­չա­կար­գէն, որ հա­մայ­նա­վա­րա­կան էր այդ օ­րե­րուն եւ բա­ցար­ձա­կա­պէս խո­տոր կը հա­մե­մա­տէր մեր ռամ­կա­վա­րա­կան տես­լա­կա­նին հետ:

Հոս գո­հու­նա­կու­թեամբ կ՚ար­ձա­նագ­րենք որ՝ Հա­յաս­տա­նի ի­րե­րա­յա­ջորդ կա­ռա­վա­րու­թիւն- նե­րը ի­մաս­տու­թիւնն ու­նե­ցած են ճանչ­նա­լու մեր յստակ դիր­քո­րո­շու­մը, ա­ռանց ճա­կատ յար­դա­րե­լու մե­զի դէմ: Իբ­րեւ օ­րի­նա­կան փաստ, կը յի­շեմ այն ի­րո­ղու­թիւ­նը՝ թէ եր­կիցս հա­մայ­նա­վար շրջա­նին հրա­ւի­րուած ենք Հա­յաս­տան եւ իբ­րեւ ռամ­կա­վար ա­զա­տա­կան խմբա­գիր յար­գուած ենք հայ­րե­նի հո­ղին վրայ:

Ընտ­րա­պայ­քա­րի օ­րե­րուն գոր­ծած ենք լոկ փաս­տե­րու հի­ման վրայ եւ մեր իւ­րա­ցու­ցած բնա­բա­նը մին­չեւ հի­մա մեզ ճանչ­ցող­նե­րը կը յի-շեն. «Երբ փաս­տե­րը կը խօ­սին, մեր գա­ղա­փա­րի հա­կա­ռա­կորդ­նե­րը կը լռեն»:

«Ա­րեւ», հա­րիւր տա­րուան ըն­թաց­քին ու­նե­ցած է ի­րե­րա­յա­ջորդ խմբա­գիր­ներ, ո­րոնք բո­լորն ալ ի­րենց հա­ւա­տար­մու­թիւնն ար­ժե­ցու­ցած են Ռամ­կա­վար Ա­զա­տա­կան Կու­սակ­ցու­թեան հան­դէպ: Ա­նոնց­մէ ո­մանք այ­սօր մա­հա­ցած են. ողջ կը մնան միայն ըն­կեր­ներ Ե­րուանդ Ա­զա­տեա­նը, Դոկտ. Ա­ւե­տիս Եա­փու­ճեա­նը եւ ես:

«Ա­րեւ»ի ան­ցեա­լը ան­կո­ղոպ­տե­լի գան­ձա­րան մըն է, որ ար­դիա­գոյն լա­ւա­գոյն ար­հես­տա­գի­տա­կան մե­թո­տով փրկուած է կո­րուս­տէ. ա­րե­ւա­ջերմ «Ա­րեւ»ի ներ­կան, մա­նա­ւանդ այժմ մեր ե­գիպ­տա­հայ նօս­րա­ցող գա­ղու­թին հա­նա­պա­զօ­րեայ մտա­հո­գու­թեանց եւ նո­րա­նոր դժուա­րու­թեանց տե­ղի կրնայ տալ. գա­լով «Ա­րեւ»ի ա­պա­գա­յին, ան պի­տի ի վի­ճա­կի ըլ­լայ, շնոր­հիւ իր փա­ռա­հեղ ան­ցեա­լին, չստո­րագ­նա­հա­տուիլ, չար­հա­մար­հուիլ՝ չմոռ­ցուիլ մեր զմայ­լա­գեղ ե­գիպ­տա­հայ գա­ղու­թին իր սփռած ան­ծայ­րա­ծիր բա­րիք­նե­րուն շնոր­հիւ:

Ջեր­մօ­րէն կը գնա­հա­տենք եւ կը շնոր­հա­ւո­րենք ա­րե­ւա­շող Ե­գիպ­տո­սի մեր այ­սօ­րուան ղե­կա­վար­նե­րը, բո­լոր ըն­կեր-ըն­կե­րու­հի­ներն ու անխ­տիր եւ մեր ան­կեղծ բա­րե­կամ­ներն ա­մէ­նու­րեք:

Վստահ ենք որ՝ մեր սի­րե­լի «Ա­րեւ»ը այ­սու­հե­տեւ եւս, ըն­դու­նե­լի ո­րո­շու­մով մը, պի­տի յա­ջո­ղի պա­հել իր գո­յու­թիւ­նը եւ տե­ւել տա­կա­ւին:

Ա­սի­կա միեւ­նոյն ժա­մա­նակ մեր խո­րունկ բաղ­ձանքն ու ա­նայ­լայլ հա­մո­զումն է:

ՏՔԹ. ՆՈՒ­ՊԱՐ ՊԷՐ­ՊԷ­ՐԵԱՆ

Պոստոն