ՀԱՅԵՐԷՆԻ ԱՌԱՋԻՆ ՈՒՍՈՒՑԻՉԸ

Հա­յե­րէն դպրու­թեան գա­ղա­փա­րը ի­րա­գոր­ծե­լու, պաշ­տա­մուն­քը հա­յե­րէն դարձ­նե­լու նուի­րա­կան աշ­խա­տան­քին առ­ջեւ մեծ ար­գելք էր ա­սո­րի հո­գե­ւո­րա­կա­նու­թիւ­նը, որ օգ­տուե­լով Պար­սից պե­տու­թեան հո­վա­նա­ւո­րու­թե­նէն, վճռա­կան դեր ու­նե­ցած է Հայ Ե­կե­ղե­ցիի նկատ­մամբ։ Ուս­տի Հայ Ե­կե­ղե­ցիի ա­րա­րո­ղու­թիւ­նը եւ պաշ­տա­մուն­քը ա­սո­րե­րէն ե­ղած է։ Իսկ ա­սո­րի կրօ­նա­ւոր­ներ չեն ու­զած զի­ջիլ այդ ազ­դե­ցու­թիւ­նը եւ շնոր­հը՝ թու­լաց­նել չեն փա­փա­քած ի­րենց դիր­քը։

Այս վի­ճա­կին ելք մը գտնե­լու նպա­տա­կով Սա­հակ Ա. Պար­թեւ եւ Մես­րոպ Մաշ­տոց, գու­մա­րած են Ե­կե­ղե­ցա­կան Ընդ­հա­նուր Ժո­ղով՝ «Ե­րա­նե­լի Միա­բան­նե­րու Աշ­խար­հա­հոգ Խոր­հուրդ»։ Բայց ա­սո­րի հո­գե­ւո­րա­կան­նե­րու ազ­դե­ցու­թեամբ եւ ճնշու­մով՝ ժո­ղո­վը հայ գիր ու­նե­նա­լու հար­ցին ար­տօ­նու­թիւն եւ հա­ւա­նու­թիւն չտուաւ։ Մես­րոպ Մաշ­տոց եւ Սա­հակ Ա. Պար­թեւ Կա­թո­ղի­կոս ժո­ղո­վէն յե­տոյ դի­մե­ցին Վռամ­շա­պուհ թա­գա­ւո­րին։ Թա­գա­ւո­րը, Մես­րոպ Մաշ­տո­ցը ու­ղար­կեց Ա­սո­րես­տան՝ հո­գե­ւոր եւ քա­ղա­քա­կան իշ­խա­նու­թիւն­նե­րու հետ ա­սո­րե­րէն բա­նակ­ցե­լու եւ ա­նոնց մի­ջո­ցով նե­րազ­դե­լու Հա­յաս­տան գոր­ծող ա­սո­րի հո­գե­ւո­րա­կա­նու­թեան վրայ։

405 թուա­կա­նին Մես­րոպ Մաշ­տոց իր խումբ մը ա­շա­կերտ­նե­րուն հետ գնաց Ա­սո­րես­տան՝ ուր ըն­դու­նուե­ցաւ երկ­րի հո­գե­ւոր ու աշ­խար­հիկ իշ­խա­նու­թիւն­նե­րու կող­մէ։ Հա­յոց գի­րե­րու մա­սին խորհր­դակ­ցե­ցաւ ա­սո­րի հո­գե­ւո­րա­կան­նե­րու հետ՝ բայց, դժբախ­տա­բար ա­պար­դիւն մնաց իր ջան­քե­րը։

Կո­րիւ­նի վկա­յու­թեամբ, Մես­րոպ Մաշ­տոց Ե­դե­սիոյ (=Ուր­ֆա) մէջ կազ­մեց հա­յոց այ­բու­բե­նը. «Նա իր սուրբ ա­ջով հայ­րա­բար ծնեց նոր ու սքան­չե­լի ծնունդ­ներ՝ հա­յե­րէն լե­զուի նշա­նագ­րեր»։

­Մես­րոպ Մաշ­տոց նո­րաս­տեղծ կամ նո­րա­գիւտ տա­ռե­րը դա­սա­ւո­րած է՝ օգ­տուե­լով յու­նա­րէն այ­բու­բե­նի յա­ջոր­դա­կան՝ հեր­թա­կա­նու­թե­նէն, տա­ռե­րու տուած է ա­նուն­ներ՝ «այբ», «բեն», ո­րո­շած է ա­նոնց թուա­յին ար-ժէք­նե­րը՝ «Ա=1», «Ժ=10», «Ճ=100», «Ռ=1000»։­

Ա­պա Մես­րոպ Մաշ­տոց իր հիմ­նա­կան աշ­խա­տան­քը կեդ­րո­նա­ցուց Սա­մո­սատ՝ ուր ի­րեն կ՚օգ­նէին տեղ­ւոյն հո­գե­ւո­րա­կան­նե­րը եւ մտա­ւո­րա­կան­նե­րը։

Մես­րոպ Մաշ­տո­ցի քրտնա­ջան աշ­խա­տան­քը ի վեր­ջոյ կը պսա­կուի յա­ջո­ղու­թեամբ եւ 405 թուա­կա­նին ան կը կա­րո­ղա­նայ ստեղ­ծել նոր եւ միան­գա­մայն կա­տա­րեալ հայ­կա­կան այ­բու­բե­նը ու կը վե­րա­դառ­նայ հայ­րե­նիք, ուր իր ջան­քե­րով կը բա­ցուին դպրոց­ներ, դպրա­նոց­ներ եւ կը սկսի հայ մա­նուկ­նե­րու գրա­կա­նու­թեան ու­սու­ցու­մը։

Մես­րոպ Մաշ­տոց ապ­րած է 80-81 տա­րի, ան վախ­ճա­նած է 440 թուա­կա­նի Փետը­ր-ւար 17-ին, Վա­ղար­շա­պատ, եւ թա­ղուած է Ա­րա­գա­ծոտն գա­ւա­ռի Օ­շա­կան գիւ­ղը՝ ուր մին­չեւ այ­սօր մեծ սրբու­թեամբ պահ­պա­ն-ւած է իր գե­րեզ­մա­նը։

Ան թէեւ իր կեան­քի մեծ մա­սը տրա­մադ­րած է հայ­կա­կան նոր տա­ռե­րու ստեղծ­ման, դպրոց­ներ բա­նա­լու, գիր ու գրա­կա­նու­թիւն տա­րա­ծե­լու նուի­րա­կան գոր­ծին, սա­կայն ա­նոր հետ միա­սին ան մեծ ե­ռան­դով զբա­ղած է նաեւ թարգ­մա­նա­կան աշ­խա­տան­քով եւ ինք­նու­րոյն ստեղ­ծա­գոր­ծու­թիւն­նե­րով։ Իր իւ­րա­յա­տուկ աշ­խա­տանք­նե­րէն միայն մէ­կը պահ­պա­նուած է՝ որ յայտ­նի է «Յա­ճա­խա­պա­տում Ճառք» վեր­նագ­րով։ Թէեւ այդ աշ­խա­տան­քին Մես­րոպ Մաշ­տո­ցի գրչին պատ­կա­նե­լու մա­սին ո­րո­շա­կի յի­շա­տա­կու­թիւն ու­նի Մաշ­տո­ցի կեն­սա­գիր Կո­րիւն, բայց հայ պատ­միչ Ա­գա­թան­գե­ղո­սը ըստ ե­րե­ւոյ­թին, այդ գոր­ծին ա­ւե­լի մեծ հե­ղի­նա­կու­թիւն տա­լու դի­տա­ւո­րու­թեամբ, այն վե­րագ­րած է Գրի­գոր Լու­սա­ւո­րչին։

Այս հա­կա­սա­կան տե­ղե­կու­թիւն­ներն ալ պատ­ճառ են դար­ձած «Յա­ճա­խա­պա­տում Ճառք»ի հե­ղի­նա­կի հար­ցի շուրջ ծա­ւա­լուած եր­կա­րա­տեւ վէ­ճե­րու՝ ո­րոնք այժմ կար­ծէք թէ վերջ­նա­կա­նա­պէս լու­ծուած են Մես­րոպ Մաշ­տո­ցի ի նպաստ։

Ուս­տի Մես­րոպ Մաշ­տո­ցի «Յա­ճա­խա­պա­տում Ճառք»ը կազ­մուած է 23 ինք­նու­րոյն ճա­ռե­րէ՝ ո­րոնք բո­լորն ալ ու­նին կրօ­նա­բա­րո­յա­խօ­սա­կան  եւ կրօ­նա­փի­լի­սո­փա­յա­կան բո­վան­դա­կու­թիւն։ Ա­նոր հա­մար ալ այդ աշ­խա­տա­սի­րու­թիւ­նը դա­րե՜ր շա­րու­նակ օգ­տա­գոր­ծուած է ժո­ղո­վուր­դը քրիս­տո­նէա­կան ո­գիով դաս­տիա­րա­կե­լու հա­մար։

Ո­մանք կ՚են­թադ­րեն, որ «Յա­ճա­խա­պա­տում Ճառք»ը հա­յե­րէն տա­ռե­րով ստեղ­ծուած ա­ռա­ջին ինք­նու­րոյն գործն է։ Ուս­տի Մես­րոպ Մաշ­տոց՝ ա­ռա­ջին հա­յե­րէ­նի ու­սու­ցի­չը եւ դաս­տիա­րա­կը։

Մես­րոպ Մաշ­տոց փի­լի­սո­փայ գիտ­նա­կան է նաեւ։

Իր կար­ծի­քով՝ ա­մէն ին­չի, ա­մէն գո­յու­թեան սկիզբն ու ա­րա­րի­չը Աս­տուած է, ո­րը անս­կիզբ, ան­վախ­ճան եւ յա­ւի­տե­նա­կան՝ Աս­տուած Որ­դիի եւ Սուրբ Հո­գիի հետ կը կազ­մէ Սուրբ Ե­րրոր­դու­թիւ­նը։

«Մի բնու­թիւն է նո­ցա», կ՚ը­սէ հե­ղի­նա­կը, շա­րու­նա­կե­լով. «եւ մի ան­փո­փոխ իս­կու­թիւն եւ մի ա­րար­չու­թիւն, մի աս­տուա­ծու­թիւն եւ մի զօ­րու­թիւն եւ չիք ուս­տիք ե­կա­մուտ եւ զօ­դուած կամ յա­ւե­լուած յանսկիզբն Ե­րրոր­դու­թիւնն, այլ նա է աղ­բիւր եւ ի նմա­նէ բա­ժա­նումն ընդ ա­մե­նայն ա­րա­րածս»։­

Աս­տուած ա­մէն ին­չի ա­րա­րիչն է, եւ զԱստու­ծ ա­մէն ին­չի ստեղ­ծի­չը հա­մա­րե­լով, Մես­րոպ Մաշ­տոց շատ կա­րե­ւոր տեղ կը յատ­կաց­նէ նաեւ մար­դուն։

Մար­դը ըստ Մաշ­տո­ցի, երկ­րորդ աս­տուածն է, որ իր հան­ճա­րին ու տա­ղան­դին շնոր­հիւ կրնայ ներ­գոր­ծա­կան դեր մը կա­տա­րել բնու­թեան վրայ եւ վե­րա­փո­խել զայն իր օգ­տին հա­մար։

Այս միտ­քե­րը Մես­րոպ Մաշ­տոց հե­տեւ­ցու­ցած է Աս­տուա­ծա­շուն­չի Ծննդոց Գիր­քէն, սա­կայն կու­րօ­րէն չի կրկներ զա­նոնք, այլ տրա­մա­բա­նա­կան զար­գաց­ման շնոր­հիւ վե­րա­ցա­կա­նէն կը հաս­նի մար­դուն ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան հան­ճա­րի ճա­նաչ­ման։ Մաշ­տոց կ՚եզ­րա­կաց­նէ, թէ մար­դը աշ­խա­տան­քի մի­ջո­ցով կը հաս­նի իր հան­ճա­րի գա­գաթ­նա­կէ­տին։ Այս ի­րո­ղու­թե­նէն պարզ կեր­պով կ՚ե­րե­ւի, որ ան իր ժա­մա­նա­կի տի­րա­պե­տող՝ ազ­դու գա­ղա­փա­րա­խօ­սու­թեան քրիս­տո­նէա­կան դրսե­ւոր­ման պատ­գա­մա­բերն է։

Բո­լոր փի­լի­սո­փա­նե­րու նման, ան կը յան­գի սա եզ­րա­կա­ցու­թեան, թէ մար­դը ու­նի հո­գի, ա­ռանց ո­րու ան առ­հա­սա­րակ կը կորսնց­նէ իր բա­նա­կան յատ­կու­թիւն­նե­րը։ 14-րդ ճա­ռին մէջ կրկնե­լով հին մտա­ծող­նե­րու գա­ղա­փար­նե­րը, թէ բո­լոր ե­րեւ­ցող-տե­սա­նե­լի եւ չե­րեւ­ցող-ան­տե­սա­նե­լի ա­րա­րած­նե­րը շրջա­պա­տող բնու­թեան հետ միա­սին կազ­մուած են չորս տար­րե­րէ՝ հո­ղէն, ջու­րէն, կրա­կէն եւ օ­դէն, Մես­րոպ Մաշ­տոց կը յան­գի այն մտքին, որ Աս­տուած ո­չին­չէն է ստեղ­ծած ա­մէն ինչ։

«Յա­ճա­խա­պա­տում Ճառք»ի հե­ղի­նա­կը կը շօ­շա­փէ նաեւ չա­րի (սա­տա­նա­յի) եւ բա­րիի (Աս­տու­ծոյ) փոխ­յա­րա­բե­րու­թեան հար­ցը եւ կը յան­գի այն ճիշդ եզ­րա­կա­ցու­թեան, թէ «բա­ցար­ձակ չար եւ բա­ցար­ձակ բա­րի հաս­կա­ցո­ղու­թիւն­ներ գո­յու­թիւն չու­նին»։ Գ­նա­հա­տե­լով մար­դու դրա­կան-հաս­տա­տա­կան կող­մերն ու ա­ռա­քի­նու­թիւն­նե­րը եւ պա­խա­րա­կե­լով՝ պար­սա­ւե­լով ա­նոր վատ ա­րարք­նե­րը՝ Մաշ­տոց, քրիս­տո­նէա­կան Աստուա­ծաշն­չեան գա­ղա­փա­րա­խօ­սու­թեան դիր­քե­րէն կը զար­գաց­նէ չա­րին չդի­մադ­րե­լու ա­ւե­տա­րա­նա­կան սկզբուն­քը՝ մար­դու բա­րո­յա­կան ա­մե­նա­բարձր յատ­կա­նի­շը հա­մա­րե­լով հե­զու­թիւ­նը, հա­մես­տու­թիւ­նը, համ­բե­րու­թիւ­նը։

Այս մտա­ծում­նե­րէն նոյն­պէս կը հե­տե­ւի, թէ մար­դիկ պէ՛տք է աշ­խա­տին փո­խա­դար­ձա­բար ի­րար զի­ջիլ՝ մեղ­մա­նալ, նա­հան­ջել, տե­ղի տալ, ապ­րին հաշտ ու խա­ղաղ աշ­խա­տան­քա­յին, ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան հո­գե­րով ու նպա­տակ­նե­րով մա­նա­ւանդ։

(Սկզբնաղ­բիւր.- «Հան­րա­գի­տա­րան Հա­յոց Լե­զուի եւ գրա­կա­նու­թեան՝ Մես­րոպ Մաշ­տոց - ԵՊՀ Հա­յա­գի­տա­կան հե­տա­զօ­տու-­թիւն­նե­րու Ինս­տի­տիւտ Հա­յոց Լե­զուի»)։­

Եւ այս­պէս, կը տես­նուի, որ Մես­րոպ Մաշ­տոց բազ­մա­կող­մա­նի ձիր­քե­րով ու տա­ղան­դով օժ­տուած անձ մըն է ե­ղած։ Որ­պէս ան­հատ, Մաշ­տոց, Խո­րե­նա­ցիի վկա­յու­թեամբ, գե­րա­զան­ցած է. «Բո­լոր ա­ռա­քի­նի մարդ­կանց, որ­պի­սիք այն ժա­մա­նակ կա­յին։ Ո­րով­հե­տեւ ամ­բար­տա­ւա­նու­թիւ­նը, հպար­տու­թիւ­նը եւ մար­դա­հա­ճու­թիւ­նը (շո­ղո­քոր­թու­թիւն, ե­րես­պաշ­տու­թիւն, կեղ­ծա­ւո­րու­թիւն, եր­կե­րե­սու­թիւն եւ քծինք) ա­նոր վար­քում եր­բեք տեղ չգտան, այլ հեզ, բա­ր­­եա­ցա­կամ եւ բա­րե­միտ լի­նե­լով, ե­րե­ւում էր բո­լո­րին երկ­նա­յին­նե­րու սո­վո­րու­թեամբ զար­դար­ուած։ Ո­րով­հե­տեւ նա հրեշ­տա­կի տեսք ու­նէր, բեղմ­նա­ւոր միտք, պայ­ծառ էր խօս­քով, գոր­ծե­րով ժուժ­կա՛լ»։­

Եւ դար­ձեալ, Մես­րոպ Մաշ­տոց կը հա-­մա­րուի «երկ­րորդ Լու­սա­ւո­րիչ», քա­նի որ Գրի­գոր Լու­սա­ւո­րիչ ե­թէ ազ­գը քրիս­տո­նեայ դար­ձուց, Մես­րոպ Մաշ­տոցն ալ՝ քրիս­տո­նէու­թիւ­նը ազ­գայ­նա­ցուց։ Այս ի­մաս­տով՝ Գրի­գոր Լու­սա­ւո­րիչ եւ Մես­րոպ Մաշ­տոց զի­րար կը լրաց­նեն եւ կը կազ­մեն «ամ­բողջ» մը՝ ժո­ղո­վուր­դին հո­գեմ­տա­ւոր կա­տա­րե­լու­թեա­նը նկատ­մամբ։

Եւ երբ կը յի­շենք ու կը հաս­տա­տենք այս բո­լո­րը՝ պատ­մա­կան վկա­յու­թիւն­նե­րով, ի­րա­պէս «ցա՛ւ» կը զգանք, եւ այդ ցա­ւով կը տան­ջուինք երբ կը տես­նենք մեր շուր­ջը ընդ­հան­րա­պէս ան­տար­բեր ու ան­հոգ ան­հատ­ներ, ո­րոնք կ՚ան­տե­սեն այս ար­ժէք­նե­րը՝ այն ար­ժէք­նե­րը՝ որ զի­րենք «անձ»ի կը վե­րա­ծեն, ի­րենց «ինք­նու­թիւն» կու տան։ Եւ դար­ձեալ, վստահ եմ, որ շա­տեր տե­ղեակ չեն զինք «Ինք» ը­նող այս ար­ժէք­նե­րուն գո­յու­թե­նէն։

Ա­մե­նա­թե­թեւ եւ պարզ ո­րա­կու­մով՝ ա­սի­կա «ա­պե­րախ­տու­թի՛ւն» է՝ ի­րենք «Ինք» ը­նող ար­ժէք­նե­րը ան­տե­սել, անխ­նամ թո­ղուլ, կա­րե­ւո­րու­թիւն չըն­ծա­յել…։

Ցա՜ւ կը զգանք, քա­նի որ երբ կը գրեն հա­յե­րէն (ան­շուշտ ե­թէ կը գրեն…), չեն հե­տա-քըրք­րուիր, թէ ո՞ւր­կէ է, ո՞ր­մէ է այդ գի­րին աղ­բիւ­րը, ա­կը եւ մե­քե­նա­բար կը գրեն…։ Ա­նոնք կը նմա­նին այդ ժա­ռան­գորդ­նե­րուն՝ ո­րոնք չեն գի­տեր ար­ժէ­քը ի­րենց ժա­ռանգուա­ծին, ի­րենց ա­ւան­դուա­ծին եւ զայն կը գոր­ծա­ծեն անխ­նայ կեր­պով, անխղ­ճօ­րէն եւ չա­րա­չար, եւ եր­բեք ե­րախ­տա­գի­տու­թիւն չեն զգար զայն ի­րենց ժա­ռան­գո­ղին։

Մինչ­դեռ ա­մէն ար­ժէք՝ որ ար­դար աշ­խա­տան­քի ար­դիւնք չէ, ա­մէն ար­ժէք, որ զայն ա­ւե­լի եւս զար­գաց­նե­լու, բազ­մա­պատ­կե­լու ջան­քը կը զլա­ցուի, ի վեր­ջոյ իր ար­ժէ­քը կորսնց­նե­լու դա­տա­պար­տուած է։ Ար­ժէք գնա­հա­տել, ե­րախ­տա­գի­տու­թիւն բարձր, ազ­նիւ զգա­ցում­ներ են եւ ա­ռա­քի­նու­թի՛ւն, եւ երբ հետզ­հե­տէ կը պակ­սի ան, կը նուա­զի նաեւ ա­մէն բա­րո­յա­կան ար­ժէք՝ որ մարդս «մա՛րդ» կ՚ը­նէ։ Եւ երբ մարդ իր ու­նե­ցած ար­ժէք­նե­րը չի գնա­հա­տեր, տէր չի կանգ­նիր ու չի պահ­պա­ներ զա­նոնք, ա­պա ու­րեմն ի՜նչ ի­րա­ւունք ու­նի օ­տար­նե­րէն պա­հան­ջե­լու, որ ար­ժէք գնա­հա­տեն, յար­գանք ու­նե­նան եւ պա­հեն զա­նոնք։ Մարդ պէտք է նա՛խ ինք տէր կանգ­նի ի­րեն պատ­կա­նա­ծին եւ յե­տոյ ու­րիշ­նե­րէն պա­հան­ջէ, որ յար­գանք ցոյց տան ա­նոր։ Սի­րե­լի ըն­թեր­ցող բա­րե­կամ, խնդրե՜մ, յի­շե­ցուր Թարգ­ման­չաց տօ­նը, թարգ­մա­նիչ­նե­րը, հայ գի­րը, գրա­կա­նու­թեան կա­րե­ւո­րու­թիւ­նը ա­մէն ա­նոնց՝ որ կ՚ան­տե­սեն, կ՚ան­գի­տա­նան ա­նոնց։ Մենք սի­րե՛լ գիտ­նանք մե­զի պատ­կա­նա­ծը, որ­պէս­զի ու­րիշ­նե­րէն ալ սպա­սենք, որ հա­մակ­րին ա­նոր…։

ՄԱՇ­ՏՈՑ ՔԱ­ՀԱ­ՆԱՅ ԳԱԼ­ՓԱՔ­ՃԵԱՆ

Հոկ­տեմ­բեր 1, 2015, Իս­թան­պուլ