ԵԿԵՂԵՑԱԿԱՆ ՄԱՏԵՆԱԳՐՈՒԹԻՒՆ

Ե­կե­ղե­ցա­կան եւ առ­հա­սա­րակ ազ­գա­յին-կրօ­նա­կան գրա­կա­նու­թեան հիմ­քը դրուե­ցաւ այն օ­րուը­նէ, երբ 404 թուա­կա­նին մե­ծա­հան­ճար Մաշ­տո­ցը հայ­կա­կան տա­ռե­րը գտաւ եւ ա­ռա­ջին հայ գիր­քը գրուե­ցաւ։ Պատ­մա­կան այս նշա­նա­ւոր անց­քը մեծ ո­գե­ւո­րու­թեամբ կը նկա­րագ­րեն հայ պատ­միչ­նե­րը՝ ցոյց տա­լով այն մեծ ու բազ­մօ­գուտ բա­րիք­նե­րը՝ որ հայ ժոող­վուր­դը այդ փոքր նշա­նա­խէց­նե­րէն ստա­ցաւ։

Տա­ռե­րու գիւ­տէն ան­մի­ջա­պէս յե­տոյ դպրոց­ներ բա­ցուե­ցան, եւ սկսաւ թարգ­ման­չա­կան գոր­ծու­նէու­թիւն մը՝ ո­րուն շնոր­հիւ «ա­րե­ւե­լեան ժո­ղո­վուրդ» մը հա­ղոր­դա­կից ե­ղաւ Եւ­րո­պա­կան-Ա­րեւմ­տեան մտա­ծո­ղու­թեան ու գա­ղա­փար­նե­րուն։ Հա­յե­րէն լա­զուի տա­ռեր յօ­րի­նե­լու գա­ղա­փա­րը ծնունդ կու տար քա­րո­զե­լու այն դժուա­րու­թեան, զոր կը կրէին Մաշ­տոց Վար­դա­պե­տը եւ իր մե­ծա­հա­սակ թարգ­մա­նիչ ա­շա­կերտ­նե­րը։ Այս իսկ պատ­ճա­ռով բնա­կա­նօ­րէն նո­րա­հաս­տատ հայ գրա­կա­նու­թիւ­նը կրօ­նա­կան-քա­րոզ­չա­կան ուղ­ղու­թիւն ու ըն­թացք պէտք է ու­նե­նար, որ անհ­րա­ժեշտ էր դա­րեր ա­ռաջ քրիս­տո­նէու­թիւ­նը ըն­դու­նած հայ ժո­ղո­վուր­դը քրիս­տո­նէա­կան-բա­րո­յա­կան գա­ղա­փար­նե­րով վե­րած­նե­լու ե՛ւ լու­սա­ւո­րե­լու հա­մար։

Ե­կե­ղե­ցա­կան եւ ազ­գա­յին-հո­գե­ւոր գրա­կա­նու­թեան ա­ռա­ջին կո­թող հան­դի­սա­ցաւ Սուրբ Գիր­քի հո­յա­կապ թարգ­մա­նու­թիւ­նը՝ որ գլուխ հա­նուե­ցաւ Ե դա­րու ա­ռա­ջին կէ­սին Սա­հակ Պար­թեւ Հայ­րա­պե­տի ձեռ­քով. (Սուրբ Սա­հակ Ա Պար­թեւ. 387-439)։

­Ղա­զար Փար­պե­ցին կը ներ­կա­յաց­նէ այն պա­ղա­տան­քը՝ ո­րով հայ ժո­ղո­վուր­դը դի­մեց Սուրբ Սա­հակ Պար­թե­ւին՝ Սուրբ Գիր­քը հա­յե­րէն թարգ­մա­նե­լու եւ հայ աշ­խար­հի հո­գե­ւոր մշա­կու­թեան պատ­ճառ դառ­նա­լու հա­մար։ Մեծ Հայ­րա­պե­տը կա­տա­րեց հայ ազ­գին փա­փա­քը եւ իս­կոյն թարգ­մա­նու­թեան ձեռք զար­կաւ։ Որ­չափ եւ մեծ էր Սուրբ Սա­հա­կի աշ­խա­տանքն ու հմտու­թիւ­նը, բայց եւ այն­պէս դժուար էր այն ժա­մա­նակ­նե­րուն միայ­նակ գլուխ հա­նել Սուրբ Գիր­քի թարգ­մա­նու­թիւ­նը, մա­նա­ւանդ որ ան հայ­րա­պե­տա­կան ան­մի­ջա­կան գոր­ծե­րով եւս զբա­ղած էր, ուս­տի կա­րե­լի չէ բնաւ տա­րա­կու­սիլ, որ այդ գոր­ծի թարգ­մա­նու­թեան մէջ մաս­նակ­ցու­թիւն ու­նե­ցան Սուրբ Մես­րոպ Մաշ­տոց եւ ե­րէց թարգ­մա­նիչ­նե­րը։

Թարգ­մա­նու­թիւ­նը կա­տա­րուե­ցաւ կրկին ան­գամ. նախ՝ ա­սո­րե­րէ­նէն եւ յե­տոյ յու­նա­րէ­նէն։

Ինչ­պէս կ՚ե­րե­ւի, Սուրբ Սա­հակ եւ իր գոր­ծա­կից­նե­րը ա­ռան­ձին վստա­հու­թիւն չու­նէին ի­րենց ա­սո­րա­կան «փէ­շի­տոյ» կո­չուած թարգ­մա­նու­թեան հա­րա­զա­տու­թեան վրայ, ուս­տի եւ հե­տա­մուտ ե­ղան Աս­տուա­ծա­շունչ Մա­տեա­նի «Եօ­թա­նաս­նից» յոյն թարգ­մա­նու­թեան «ճիշդ եւ ստու­գուա՛ծ» օ­րի­նակ­ներ ձեռք բե­րել, ո­րոնք Եւ­սե­րիոս Ե­պիս­կո­պո­սի յա­տուկ խնամ­քով՝ կը պա­հուէին Բիւ­զան­դիո­նի մէջ։

432 թուա­կա­նին Հայ թարգ­մա­նիչ­ներ Բիւ­զան­դիո­նէն վե­րա­դառ­նա­լու ժա­մա­նակ՝ ի­րենց հետ բե­րին այդ­պի­սի ճշդուած ու ստու­գուած օ­րի­նակ մը՝ ո­րու հա­մե­մատ նախ­կին թարգ­մա­նու­թիւ­նը սրբագ­րուե­ցաւ, կամ կրկին թարգ­մա­նուե­ցաւ, եւ այդ՝ կը գոր­ծա­ծուի մեր ե­կե­ղե­ցիին մէջ մին­չեւ այ­սօր։

Աս­տուա­ծա­շունչ Մա­տեա­նի հայ թարգ­մա­նու­թիւ­նը թէեւ բնագ­րի հա­մե­մա­տու­թեամբ շատ մութ եւ ան­հասկ­նա­լի հա­տուած­ներ ու­նի, մա­նա­ւանդ մար­գա­րէու­թիւն­նե­րու մէջ, բայց այդ հե­տե­ւանք է իս­կա­պէս «Եօ­թա­նաս­նից» կո­չուած յոյն թարգ­մա­նու­թեան. ընդ­հան­րա­պէս առ­նե­լով հայ թարգ­մա­նու­թիւ­նը, հա­ւա­տա­րիմ, վսեմ ու ճշգրիտ է, ըստ ա­մե­նայ­նի բնագ­րի ո­գին ու վսե­մու­թիւ­նը ցայ­տեց­նող։

Ար­դա­րեւ տա­րա­կոյս չկայ, որ Ե դա­րուն Սուրբ Գիր­քը ամ­բող­ջա­պէս թարգ­մա­նուե­ցաւ։

Կո­րիւն թուե­լով հայ տա­ռե­րու գիւ­տի բա­րե­րար հե­տե­ւանք­նե­րը՝ խօս­քը Սուրբ Գրքի թարգ­մա­նու­թեան վրայ կը դարձ­նէ եւ կ՚ը­սէ.

«Այն ժա­մա­նակ օ­րէ­նու­սոյց Մով­սէ­սը մար­գա­րէա­կան դա­սին հետ եւ յա­ռա­ջա­դէմ Պօ­ղո­սը բո­վան­դակ ա­ռա­քե­լա­կան գնդի եւ աշ­խար­հա­կե­ցոյց ա­ւե­տա­րան­նե­րու հետ… հա­յա­բար­բառ ու հա­յե­րէ­նա­խօս ե­ղան»։

­Կո­րիւն այս ի­րա­պէս թան­կա­գին վկա­յու­թիւ­նը կը հաս­տա­տէ Եզ­նի­կի, Ե­ղի­շէի եւ ու­րիշ­նե­րու բե­րած վկա­յու­թիւն­նե­րը այս մա­սին ու ակ­նարկ­նե­րով, ո­րով Սուրբ Գրքի Ե դա­րուն ան­մի­ջա­պէս թարգ­մա­նուած ըլ­լա­լու­ն ա­մե­նե­ւին տա­րա­կոյս չի մնար։

Աս­տուա­ծա­շունչ Մա­տեա­նի ամ­բող­ջա­կան թարգ­մա­նու­թեամբ սկիզբ դրուե­ցաւ ե­ռան­դուն գոր­ծու­նէու­թեան մը՝ ո­րով քրիս­տո­նէա­կան ե­կե­ղե­ցիի նշա­նա­ւոր հայ­րե­րու գոր­ծե­րը մատ­չե­լի դար­ձան հայ ժո­ղո­վուր­դին։

Թարգ­մա­նու­թիւն­նե­րը նախ կա­տա­րուե­ցան ա­սո­րե­րէն լա­զուէն, եւ ա­պա՝ յու­նա­րէ­նէն, եւ այս գոր­ծի մէջ մեծ ար­դիւնք ու­նե­ցան Յով­սէփ, Յով­հան, Եզ­նիկ, Կո­րիւն եւ Սա­հակ Պար­թե­ւի ու Մաս­րոպ Մաշ­տո­ցի մնա­ցեալ ա­շա­կերտ­նե­րը, ո­րոնք ընդ­հան­րա­պէս յայտ­նի են «Թարգ­մա­նիչ­ներ» ա­նու­նով։

Այս­պէս ըն­տիր եւ խնա­մուած ո­ճով այս ժա­մա­նակ­նե­րուն թարգ­մա­նուե­ցան Եփ­րեմ Ա­սո­րիի, Բար­սեղ Կե­սա­րա­ցիի, Կիւ­րեղ Ա­ղէք­սան­դա­ցիի, Կիւ­րեղ Ե­րու­սա­ղէ­մա­ցիի, Յով­հան Ոս­կե­բե­րա­նի եւ ու­րիշ­նե­րու ըն­տիր գոր­ծե­րը՝ ո­րոնց­մով դաս­տիա­րա­կուե­ցան ու կրթուե­ցան ու­սա­նող­ներ, դաս­տիա­րա­կուե­ցաւ ու կրթուե­ցաւ նաեւ ամ­բողջ հայ ժո­ղո­վուր­դը եւ քրիս­տո­նէա­կան գա­ղա­փար­ներն ու ու­սու­ցու­մը ա­ռա­ւել ուժ ու հաս­տա­տու­թիւն եւ ըն­դու­նե­լու­թիւն գտան ա­մէ­նու­րեք։

Այս կեր­պով «Թարգ­մա­նա­կան գրա­կա­նու­թիւն»ը հի՛մք դար­ձաւ նաեւ ինք­նու­րոյն ազ­գա­յին գրա­կա­նու­թեան, որ Հայ ազ­գի գո­յու­թեան զօ­րա­ւոր սիւ­նե­րէն մէ­կը ե­ղաւ։

Հա­յոց ինք­նու­րոյն գրա­կա­նու­թեան ա­ռա­ջին հե­ղի­նակ հան­դի­սա­ցաւ Սա­հակ Պար­թեւ Հայ­րա­պե­տը՝ որ բա­ցի Սուրբ Գրքի թարգ­մա­նու­թե­նէն՝ թո­ղած է մի քա­նի ու­րիշ նա­մակ­ներ՝ դա­ւա­նա­բա­նա­կան եւ այլ բո­վան­դա­կու­թեամբ, եւ «Գիր ա­ւան­դու­թեան» ու «Կա­նոնք» կո­չուած ընդ­հան­րա­կան նա­մակ­նե­րը՝ ո­րոնց մէջ ման­րա­մասն կը խօ­սուի ե­կե­ղե­ցիի ուխ­տի փո­խա­դարձ յա­րա­բե­րու­թեան ու պար­տա­կա­նու­թիւն­նե­րու մա­սին։

Հայ հո­գե­ւոր բա­նաս­տեղ­ծու­թեան՝ շա­րա­կան­նե­րու նախ­կին հե­ղի­նակ նոյն­պէս կը հա­մա­րուի Սա­հակ Պար­թեւ Հայ­րա­պետ։ Ուս­տի բա­նաս­տեղ­ծու­թիւ­նը կրօ­նա­կան գա­ղա­փար­ներ տա­րա­ծե­լու եւ ներշն­չե­լու շատ նպաս­տա­ւոր գոր­ծի մը, մի­ջոց մը ե­ղած էր միշտ…։

-Մեծ մա­սամբ օգ­տուե­ցանք՝ Աբր. Զա­մի­նի կազ­մած «Հա­յոց Ե­կե­ղե­ցու

Պատ­մու­թիւն», 1908-ի Ա. հա­տո­րէն։

ՄԱՇ­ՏՈՑ ՔԱ­ՀԱ­ՆԱՅ ԳԱԼ­ՓԱՔ­ՃԵԱՆ

Յու­նիս 10, 2016, Իս­թան­պուլ