ԽԻՂՃ ԵՒ ԿԱՄԵՑՈՂՈՒԹԻՒՆ

«Բարոյական կեանքի բոլոր խնդիրներուն՝ ապահով առաջնո՛րդն է խիղճը. ասիկա այն երկնային ձայնն է, որուն հետեւելով մենք Աստուծոյ կը նմանինք, այս պատճառաւ ալ մարդուս պատիւը՝ իր խղճի ձայնին անսալուն մէջ կը կայանայ. մարդ առանց խղճի անասուն մըն է»։

JEAN JACQUES ROUSSEAU

Մարդ իր ներքին գիտակից անցուդարձերուն, գիտակից վիճակով երեք բան կ՚ընէ. կը դիտէ, կը տեսնէ՝ կը զննէ, կը դատէ եւ կը գործէ։ Բանականութեամբ օժտուած մարդ էակին բնական եւ բանական արարքներն են այս երեքը՝ զննել, դատել եւ գործել։ Եւ քանի որ մարդուն գործողութիւններէն շատերը յաճախ իր «ԵՍ»ին շուրջ կը դառնան եւ կ՚իրագործուին, ան պէ՛տք է իրերը եւ իրողութիւնները զննէ եւ դատէ միշտ առարկայօրէն, որովհետեւ հակառակը, այսինքն ենթակայօրէն զննել եւ դատել եսապաշտութիւն պիտի նշանակէր, եւ հետեւաբար պիտի խաթարէր ամէն ճշմարիտ պրպտում եւ ուսումնասիրութիւն։ Ուստի առարկայական (=objectif) դատողութիւնը նախընտրելի է քան՝ ենթակայականը (=subjectif), որպէսզի առողջ արդիւնքի մը հասնի մարդ։ Արդարեւ, ենթակայական դատողութիւնը յաճախ դատապարտուած է սխալելու՝ ճշմարտութենէն շեղելու։ Մինչդեռ առարկայական դատողութեան պարագային սխալելու եւ ճշմարտութենէն շեղելու հաւանականութիւնը ընդհանրապէս քի՛չ է։

Նոյնպէս, մարդուն գործելակերպը բնորոշող չափանիշներու կարգին, անհրաժեշտ տարրեր են նաեւ տրամաբանութիւնը եւ ողջմտութիւնը։ Ուստի, մարդ պէտք է անսայ այն «ներքին ձայն»ին՝ որ «խիղճ» կ՚անուանուի։ Արդարեւ, խիղճը ենթակային բարոյականի անշեղ եւ անմոլար չափանիշն է, եւ մտքի գործնական եւ ուղիղ դատաստանը, երբ հիւանդագին ախտանիշեր չի յայտնաբերեր ան։

Թէ ինչո՛ւ յաճախ խղճի վրայ կը ծանրանանք, կամ թէ խղճի գոյութիւնը, ճիշդ այս կէտին, ի՛նչով կ՚արդարանցնենք մեր բարոյականի ապրումներուն մէջ՝ շատ պարզ է։ Որովհետեւ խի՛ղճն է միայն այն ներքին ձայնը՝ որ բնութենէն դրուած է՝ աստուածային շնորհ մըն է՝ մեր քայլերը անսայթաք եւ անշեղ ընելու համար։

Խղճմտանքը մարդուն ամենէն մտերիմ եւ ամենէն գաղտնի կեդրոնն է, սրբավայրը ուր ան առանձին է Աստուծոյ հետ եւ ուր լսելի կը դառնայ Անոր ձայնը։ Մարդ իր խղճմտանքին խորը կը գտնէ ներկայութիւնը օրէնքի մը՝ որ ինք չէ տուած, սակայն որուն ինք պարտաւոր է հնազանդիլ։ Այս ձայնը, որ անդադար կը մղէ զինք սիրելու, կատարելու բարին եւ զգուշանալու չարէն, պատեհ պահուն կը հնչէ անոր սրտին մտերմութեան մէջ։

Խղճմտանքը «օրէնք» մըն է՝ արձանագրուած Աստուծոյ կողմէ մարդուն սրտին մէջ։ Մարդուն սրտին խորը ներկայ եղող բարոյական խղճմտանքը պատեհ վայրկեանին կը հրամայէ անոր կատարել բարին եւ կամ հեռու մնալ, հրաժարիլ չարէն։

Ան կը զատորոշէ նաեւ կատարուելիք ընտրանքները, տեսնելով բարիին, մերժելով չարը։ Ան կը վկայէ ճշմարտութեան իշխանութեան, որ կապակցութեան մէջ է գերագոյն Բարիին հետ, որուն քաշողականութիւնը կը կրէ մարդկային անձը եւ կ՚ընդունի Անոր պատուիրանները։ Խոհեմ մարդը երբ կ՚ունկնդրէ բարոյական խղճմտանքը, կարող կը դառնայ լսելու իրեն խօսող Աստուածը։

Բարոյական խղճմտանքը բանականութեան մէկ դատողութիւնն է, որուն միջոցով մարդկային անձը կը ճանչնայ բարոյական հանգամանքը շօշափելի եւ տեսանելի գործի մը՝ զոր պիտի կատարէ, կամ կը կատարէ, կամ արդէն կատարած է։ Իր ամէն ըսածին եւ ըրածին մէջ, մարդը պարտաւոր եւ պատասխանատո՛ւ է հետեւելու հաւատարմաբա՛ր այն բանին, զոր գիտէ, թէ արդար է եւ ուղի՛ղ։ Իր խղճմտանքին դատողութեամբ է, որ մարդը կը տեսնէ եւ կը ճանչնայ աստուածային օրէնքին հրահանգները։

Կարեւոր է որ իւրաքանչիւր անձ ինքզինքին գիտակից ըլլայ՝ լսելու համար խղճմը-տանքին ձայնը եւ անոր հետեւելու։ Այս «ներամփոփում»ի պահանջքը ա՜յնքան աւելի կարեւոր է, ո՛րքան կեանքը յաճախ կը մղէ մեզ խուսափելու ամէն խորհրդածութենէ, քննութենէ կամ ինքնամփոփումէ։

«Վերադարձի՛ր քու խղճմտանքիդ, հարցաքննէ՛ զայն։ Վերադարձէ՛ք եղբայրներ, դէպի ձեր ներաշխարհը եւ ձեր բոլոր գործերուն մէջ գիտցէ՛ք եւ դիտեցէ՛ք Վկան Աստուած», կ՚ըսէ Սուրբ Օգոստինոս Աւրելիոս։ Արդարեւ, մարդկային անձին արժանապատուութիւնը իր մէջ կը ներփակէ եւ կը պահանջէ «բարոյական խղճմտանքին ուղղամտութիւնը եւ արդարադատութիւնը»։

Մենք մեր խղճի ձայնին առընթեր ունինք եւ երեւակայելու եւ կամենալու կարողութիւններ։

Երեւակայութիւնը աստուածային տուրք մըն է, որ կ՚առաջնորդուի ազդակներէ կամ շարժառիթներէ, եւ կարող է հրաշքներ գործել ենթակային մէջ։ Երեւակայութիւնը կրնայ սակայն խաթարել եւ փճացնել մարդը, եթէ իր կարգին բանականութեան եւ ողջմտութեան ձայնին չ՚ենթարկուի։ Ան ունի իրեն օժանդակ եւ առաջնորդ կամքը՝ կամեցողութիւնը՝ ազատութեամբ օժտուած, որ մարդուն անձնաւորութեան կորիզն է, սկզբնապատճա՛ռն իսկ է, եւ զայն իր գործերուն պատասխանատու կը դարձնէ։ Ասիկա ողջամիտ իմաստասիրութիւնը ընդունած է միշտ։

Կայ նաեւ ուրախութեան հոգեվիճակը. գալով ուրախութեան եւ անոր հակադիր զգացումը՝ վշտի զգացումներուն, երբ մարդ իր պիտոյքները կերպով մը ապահովէ, իր պիտոյքները բաւարարուին՝ հաճոյք կը զգայ, կ՚ուրախանայ. ասոր հակառակ, իր շահերուն թեթեւ մէկ կորուստին իսկ կ՚ընկճուի, կորուստը կ՚ընկճէ զինք եւ իրեն դժգոհութիւն կը պատճառէ՝ ցաւ եւ վիշտ կը զգայ, դժբախտ կ՚ըլլայ։ Ուստի, կը հետեւի թէ մարդ բնութեամբ անձնասէր է, եւ նեղութիւն կրել եւ տառապիլ խորթ կը թուի իրեն, բայց վիշտ եւ նեղութիւն պայմա՛ն իսկ են մարդուն գոյութեան եւ երջանկութեան. նեղութիւնները, վիշտերը եւ ցաւերն են որ մարդը կը հասունցնեն։ Արդարեւ, Պէթհովէն կ՚ըսէ. «Ցաւերու միջոցաւ երջանկութեան կը հասնինք»։ Իսկ Յիսուս կ՚ըսէ. «Աշխարհի վրայ նեղութիւն պիտի ունենաք, բայց քաջալերուեցէ՛ք, որովհետեւ ես յաղթեցի՛ աշխարհին» (ՅՈՎՀ. ԺԶ 33)։

Ուրեմն, մարդ երջանիկ ըլլալու համար պէ՛տք է հետեւողական դիրք ունենայ իր խղճին նկատմամբ՝ չհակադրէ իր խղճին, եւ կամեցողութիւն ունենայ միշտ հնազանդելու խղճի ձայնին եւ կարելին ընէ անոր ցոյց տուած ուղղութենէն չշեղելու համար։ Միտքը կրնայ սխալիլ, բայց խիղճը՝ ո՛չ…։

ՄԱՇ­ՏՈՑ ՔԱ­ՀԱ­ՆԱՅ ԳԱԼ­ՓԱՔ­ՃԵԱՆ

Սեպտեմբեր 12, 2020, Իսթանպուլ