ԳՐԻԳՈՐԸ ԵՒ ՏՐԴԱՏԸ

Պատ­մու­թեան ա­մէն շրջա­նին ե­ղած են ան­ձեր՝ ո­րոնք դրա­կան կամ բա­ցա­սա­կան, ըն­թացք տուած են ընդ­հա­նուր ըն­կե­րա­յին կեան­քին եւ նաեւ ե­կե­ղե­ցիին։ Ա­նոնք եր­բեմն օգ­տա­կար, եր­բեմն վնա­սա­կար, եր­բեմն շա­հա­դի­տու­թեամբ, եր­բեմն նուի­րա­կան ո­գիով՝ ծա­ռա­յա­սի­րու­թեամբ դրոշմ եւ հետք թո­ղած են ժո­ղո­վուր­դի մը ճա­կա­տագ­րին վրայ։ Եւ Ե­կե­ղե­ցին ալ, ա­մէն դա­րու եւ ա­մէն շրջա­նի ու­նե­ցած է «Գիր­գոր»ներ եւ «Տրդատ»ներ՝ ո­րոնք փո­խած են եւ կը շա­րու­նա­կեն փո­խել եւ յե­ղաշր­ջել հո­գե­ւոր կեան­քը, ի­րենց ազ­դե­ցու­թեամբ։

Բ եւ Գ դա­րե­րուն Կա­պա­դով­կիա­յի բազ­մա­թիւ քրիս­տո­նեա­ներ հա­լա­ծան­քի են­թար­կուե­ցան եւ ո­մանք նա­հա­տա­կուե­ցան։ Մինչ հո­գե­ւոր ծա­ռա­յու­թիւն մա­տու­ցա­նե­ցին ի­րաւ եւ անձ­նուէր ե­կե­ղե­ցա­կան­ներ, ե­կե­ղե­ցա­կան հայ­րեր, ո­րոնց­մէ մին էր Փիր­մե­լիա­նոս Ե­պիս­կո­պոս, որ Կե­սա­րիա­յի Ե­կե­ղե­ցիին գլուխն էր. (233-269)։­

Եւ ա­հա­ւա­սիկ այս­պի­սի ջերմ կրօ­նա­կան մի­ջա­վայ­րի մը մէջ Գրի­գոր քրիս­տո­նէա­կան դաս­տիա­րա­կու­թիւն եւ կրթու­թիւն ստա­ցաւ։ Երբ չա­փա­հաս դար­ձաւ, ան ա­մուս­նա­ցաւ Մա­րիամ ա­նուն աղջ­կան մը հետ, ո­րուն եղ­բայ­րը Ա­թա­նա­գի­նէս, Սե­բաս­տիա­յի քո­րե­պիս­կո­պոսն էր։

Այս ա­մուս­նու­թե­նէն Գրի­գոր ու­նե­ցաւ եր­կու որ­դի՝ Վրթա­նէս եւ Ա­րիս­տա­կէս՝ ո­րոնք ա­պա­գա­յին, ի­րենց հօ­րը գոր­ծա­կից եւ յա­ջորդ դար­ձան։

Այ­սուա­մե­նայ­նիւ, Գրի­գոր եր­կար ժա­մա­նակ չվա­յե­լեց ըն­տա­նե­կան կեանք. քա­րո­զու­թեան ե­ռան­դէն մղուած, եւ կամ ինչ­պէս Խո­րե­նա­ցին կ՚ը­սէ, իր հօր գոր­ծած յան­ցան­քը քա­ւե­րու հա­մար՝ Հա­յաս­տան ե­կաւ՝ ուր այդ ժա­մա­նակ պար­թեւ Տրդատ Գ կ­՚իշ­խէր (262-276), եւ ա­նոր մօտ իբ­րեւ ի­րեն մեր­ձա­ւոր, ծա­ռա­յու­թեան մտաւ։ Նպա­տակն էր քա­րո­զու­թեան սկսիլ ար­քու­նի­քէն։ Այդ շրջա­նին, քա­ղա­քա­կան շփո­թում­նե­րու պատ­ճա­ռով, Տրդատ ստի­պուե­ցաւ հռո­մէա­կան կայս­րու­թեան ա­պա­ւի­նիլ։ Ա­նոր հետ Գրի­գորն ալ փախս­տա­կան գնաց եւ եր­կուքն ալ օ­տա­րու­թեան մէջ մնա­ցին մին­չեւ 287 թուա­կան, երբ վեր­ջա­պէս անձ­նա­կան քա­ջու­թեամբ հռչա­կուած Տրդա­տը հռո­մէա­կան զօր­քե­րու օգ­նու­թեամբ ետ ստա­ցաւ իր հայ­րե­նի գա­հը։

Վե­րա­դար­ձի ժա­մա­նակ՝ երբ Տրդատ Ա­նա­հի­տի զո­հեր կա­տա­րեց՝ որ­պէս ե­րախ­տա­գի­տու­թեան ար­տա­յայ­տու­թիւն, պա­տուի­րեց նաեւ Գրի­գո­րի՝ որ ան ալ պսակ եւ ոս­տեր նուի­րէ դի­ցու­հիին։ Գրի­գոր, որ եր­կար տա­րի­ներ հա­ւա­տար­մու­թեամբ ծա­ռա­յած էր Տրդա­տին՝ ա­ռա­ջին ան­գամ անլ­սող գտնուե­ցաւ իր տի­րոջ հրա­մա­նին՝ յա­նուն իր հա­ւատ­քին։

Այս պա­րա­գան մե­ծա­պէս զայ­րա­ցուց Տրդա­տը։

Ուս­տի Տրդատ ու­զեց քաղցր խօս­քե­րով հա­մո­զել եւ դար­ձի բե­րել Գրի­գո­րը, եւ երբ չկրցաւ հաս­նիլ իր նպա­տա­կին, այն ա­տեն սոս­կա­լի եւ ծանր պա­տիժ­ներ սահ­մա­նե­լով ու գոր­ծադ­րե­լով աշ­խա­տե­ցաւ Գրի­գո­րի հա­մո­զու­մը խախ­տել. բայց ի զուր…։ Եւ այս­պի­սի ան­յա­ջող փոր­ձե­րէն ետք, Տրդատ մի­ջոց­ներ կը խոր­հէր, ա­հա­ւա­սիկ ներ­կա­յա­ցաւ Ա­շո­ցեան Տա­ճատ իշ­խա­նը՝ որ յայտ­նեց Տրդա­տին, թէ Գրի­գո­րը՝ Խոս­րո­վը սպան­նող Ա­նա­կի որ­դին է։ Եւ այս ծանր յան­ցան­քին հա­մար Տրդատ հրա­մա­յեց՝ Գրի­գո­րը Ար­տա­շա­տի ստո­րեր­կրեայ բան­տը բան­տար­կել՝ 287 թուա­կա­նին՝ որ մա­հա­պար­տեն­րու հա­մար սահ­մա­նուած էր։

Գրի­գոր, սա­կայն մա­հուան չդա­տա­պար­տուե­ցաւ, այլ 13 տա­րի ան­յայտ­նու­թեան մէջ մնաց՝ վա­յե­լե­լով թե­րեւս բան­տա­պե­տին կնոջ խնամ­քը։ Թե­րեւս ալ, ինչ­պէս ա­ւան­դա­կան պատ­մու­թիւ­նը կը վկա­յէ, Խոս­րո­վադխ­տին պաշտ­պա­նու­թիւ­նը կը վա­յե­լէր, քա­նի որ հի­նէն ի վեր քրիս­տո­նէու­թիւ­նը ըն­դու­նած էր ան։ Ուս­տի հռո­մէա­կան կայս­րե­րու նման՝ Տրդատ ան­մի­ջա­պէս հրո­վար­տակ մը հա­նեց, ո­րով կը պա­տուի­րէր իր հայ ժո­ղո­վուր­դին՝ ջեր­մե­ռանդ ըլ­լալ հայ­րե­նի չաս­տուած­նե­րու նկատ­մամբ, չբար­կաց­նել զա­նոնք եւ չան­պա­տուել՝ սպառ­նա­լով այս­պէս վա­րուող­նե­րուն կեան­քէն եւ գոյ­քե­րէն զրկել, ծան­րա­պէս պատ­ժել զա­նոնք։

Տրդատ հոգ տա­նե­լով այս­պէս իր հայ­րե­նա­կան պաշ­տա­մուն­քի պահ­պա­նու­թեան՝ միան­գա­մայն աշ­խա­տե­ցաւ իր տէ­րու­թեան սահ­ման­նե­րը ըն­դար­ձա­կել եւ շա­րու­նակ պա­տե­րազմ­նե­րով պար­սիկ­նե­րու ու­ժը տկա­րաց­նել։

Այս ժա­մա­նակ­նե­րուն, այ­սինքն 300-ա­կան թուա­կան­նե­րուն, Հա­յաս­տա­նի մէջ պա­տա­հե­ցաւ ու­րիշ նշա­նա­ւոր դէպք մը՝ որ քրիս­տո­նէու­թեան հաս­տա­տու­թեան հա­մար վճռա­կան նշա­նա­կու­թիւն ու­նե­ցաւ։ Այդ պատ­մա­կան դէպքն էր՝ Հռիփ­սի­մեանց նա­հա­տա­կու­թիւ­նը…։

Ուս­տի, կոյ­սե­րու եւ մա­նա­ւա՛նդ Հռիփ­սի­մէի նա­հա­տա­կուի­լը խո­րա­պէս ազ­դեց Տրդա­տի վրայ եւ ան ջղա­յին ծանր հի­ւան­դու­թեան մը են­թար­կուե­ցաւ, որ հայ ժո­ղովր­դա­կան զրոյ­ցը «խո­զա­կեր­պու­թիւն» կը կո­չէ։ Խոս­րո­վա­դուխ­տի կը յայտ­նուի տե­սիլք մը՝ թէ հի­ւանդ Տրդա­տը կրնայ բժշկել միա՛յն Ար­տա­շա­տի բան­տը բան­տար­կուող Գրի­գո­րը։ Ուս­տի Տրդա­տի ճա­կա­տա­գի­րը, կը տես­նուէր որ Գրի­գո­րի ձեռքն էր…։

Բայց ա՜յն­քան տա­րիէ ի վեր Գրի­գո­րի կեն­դա­նի մնա­լը, ապ­րած ըլ­լա­լը ան­հա­ւա­տա­լի կը թուէր։

Ուս­տի եւ Ար­տա­շատ կ՚ու­ղար­կուի Օ­տա Ա­մա­տու­նին՝ հա­նել բե­րե­լու հա­մար Գրի­գո­րը բան­տէն, ան­շուշտ ե­թէ տա­կա­ւին կեն­դա­նի է եւ կ՚ապ­րի։

Դուրս կու գայ Գրի­գոր իր բազ­մա­մեայ ար­գե­լան­քէն՝ 301 թուա­կա­նին եւ ախ­տա­ւոր՝ «խո­զա­կեր­պու­թիւն» կո­չուած հի­ւան­դու­թե­նէ տա­ռա­պող Տրդա­տը բու­ժե­լու հա­մար, հան­դի­սա­ւոր կեր­պով կը մտնէ Վա­ղար­շա­պատ։ Կը դի­մա­ւո­րեն զայն ախ­տա­ւոր Տրդա­տը եւ մե­ծա­մեծ­նե­րը, եւ ան­կէ թո­ղու­թիւն եւ բժշկու­թիւն կը խնդրեն ի­րենց մեղ­քե­րուն հա­մար։ Եւ Գրի­գոր կ՚ա­ղօ­թէ ա­նոնց հա­մար…։

Վի­րա­պէն՝ բան­տէն դուրս ե­կած Գրի­գո­րի ա­ռա­ջին գոր­ծը կ՚ըլ­լայ սուրբ կոյ­սե­րու մար­մին­նե­րը ամ­փո­փել եւ ա­պա 66 օր շա­րու­նակ, հնձա­նի մէջ հայ ժո­ղո­վուր­դին ճշմա­րիտ աս­տուած­պաշ­տու­թեան վար­դա­պե­տու­թիւ­նը կ՚ու­սու­ցա­նէ եւ հի­ւանդ Տրդատ թա­գա­ւո­րին հա­մար կը շա­րու­նա­կէ ա­ղօ­թել։

Հի­ւանդ Տրդա­տը եւ միւս մե­ծա­մեծ­նե­րը կը բժշկէ Գրի­գոր։ Եւ այդ շրջա­նին, ա­հա­ւա­սիկ, Գրի­գո­րի կը տես­նուի այն տե­սիլ­քը՝ որ կը պատ­կե­րաց­նէ քրիս­տո­նէու­թեան յաղ­թա­նա­կը եւ հաս­տա­տու­թիւ­նը Հայ Ե­կե­ղե­ցիին եւ ա­նոր ա­պա­գայ վի­ճա­կը։ Այս տե­սիլ­քին հա­մա­ձայն՝ Լու­սա­ւո­րիչ այ­նու­հե­տեւ կը ձեռ­նար­կէ ե­րեք վկա­յա­րան­նե­րու շի­նու­թեան՝ մէ­կը Հռիփ­սի­մէի, միւ­սը՝ Գա­յիա­նէի վկա­յուած տե­ղը, իսկ եր­րոր­դը՝ հնձա­նի մէջ։ Իսկ տե­սիլ­քի պա­տա­հած գլխա­ւոր սիւ­նի տեղ խաչ կը կանգ­նէ՝ ուր ա­ւե­լի յե­տոյ կը շի­նուի Սուրբ Էջ­միա­ծի­նը, որ հին ժա­մա­նակ­նե­րուն լոկ «Կա­թու­ղի­կէ» կը կո­չուէր։ Այս­պէ՛ս ա­հա, հա­յոց ար­քու­նի­քը եւ մե­ծա­մեծ­նե­րը կը խո­նար­հին Քրիս­տո­սի խա­չին առ­ջեւ եւ Ա­նոր ա­շա­կերտ կը դառ­նան…։

- «Հա­յոց Ե­կե­ղե­ցու Պատ­մու­թիւն» 1908, Ա. հա­տոր։

ՄԱՇ­ՏՈՑ ՔԱ­ՀԱ­ՆԱՅ ԳԱԼ­ՓԱՔ­ՃԵԱՆ

Յու­նիս 13, 2016, Իս­թան­պուլ