ՏՕՆ ՎԱՐԱԳԱՅ ՍՐԲՈՅ ԽԱՉԻՆ

Խաչի նուիրուած տօներուն վերջինն է Վարագայ Խաչի տօնը։ Նախորդ Խաչի տօները՝ Խաչի վերացման, Գիւտ Խաչի, Խաչի երեւման տօն հասարակաց Խաչի տօներ են բոլոր եկեղեցիներուն. իսկ Վարագայ Խաչի տօնը կը տօնէ միայն Հայ Եկեղեցին՝ հայուն յատուկ, հայ ժողովուրդին Խաչի տօնն է, քանի որ ան բոլորովին «ազգային յիշատակ»ի մը տօնն է որ կը տօնուի։

7-րդ դարու կիսուն, Վարագայ լերան վրայ՝ Վանի լիճէն 15 քմ. արեւելք հեռաւորութեան, ճգնող մենակեաց մը Թոդիկ, գիշեր մը կը տեսնէ տեսիլք մը՝ որուն մէջ կ՚երեւի Վարագայ ժայռոտ գագաթին վրայ տասներկու սիւներով տաճար մը՝ մէջտեղը լուսասփիւռ խաչով, քիչ յետոյ այդ լուսաւոր խաչը ինքնին փոխադրուելով դէպի վար, կու գայ եւ կ՚ամփոփուի Վարագայ վանքի սեղանին վրայ։ Թոդիկ եւ իր աշակերտը՝ Յովէլ կը փութան եկեղեցի, կ՚երկրպագեն լուսափայլ մասնիկին՝ որ խաչափայտէն մաս մըն էր ան անշուշտ, զոր Ս. Հռիփսիմէ կոյս եւ ընկերուհիները իրենց հետ ունէին, երբ կը ճգնէին այդ բարձունքին վրայ եւ հոն ճգնող քահանաներու խնամքին յանձնած էին՝ երբ հալածանքի պատճառով այդ վայրերէն հեռանալու պարտաւորուած էին։

Քահանաներու վախճանումէն ետք անծանօթ մնացած էր իր թողուած տեղը Խաչափայտի այդ մասնիկին։ Այս պատճառով, շատեր, անոր սիրով՝ հոն անցուցած էին իրենց ճգնաւորական կեանքը, ինչպէս Թոդիկ եւ իր աշակերտը Յովէլ, Աստուծմէ միշտ խնդրելով անոր յայտնութիւնը։

Ուստի Թոդիկի պատահած այս աստուածային հրաշալի՜ յայտնութեան լուրը մեծ ոգեւորութիւն եւ խանդավառութիւն ստեղծեց Վասպուրականի մէջ։

Ժամանակին կաթողիկոսը Ներսէս Գ. Շինող (Ներսէս Գ Տայեցի-Իշխանեցի. 641-661) փութաց Վարագ, Թէոդորոսի որդի Վարդ Ռշտունի (կամ Վարդ Պատրիկ) սպարապետին հետ, եւ հաստատելով Խաչափայտի մասնիկին ստուգութիւնը եւ պատմական մանրամասնութիւնները, տնօրինեց որ ամէն տարի, սեպտեմբեր 28-ի մերձաւոր կիրակիին (այս տարի՝ 2022-ին՝ 25 սեպտեմբեր) կամ Խաչվերացի տօնէն երկու շաբաթ վերջ կատարուի Վարագայ Խաչի տօնախմբութիւնը։ Թերեւս այդ առթիւ ինքն իսկ յօրինեց նաեւ «Նշանաւ ամենայաղթ խաչիւդ» հոգեզմայլ շարականը։

Թոդիկի յայտնուածը մնաց նախ Վարագայ վանքի եկեղեցւոյ մէջ, ապա փոխադրուեցաւ ներքին Վարագի կամ Ս. Նշան վանքի եկեղեցին, մնաց մինչեւ 1021 թուականը։ Այդ թուականին, երբ Վասպուրականի Արծրունի թագաւորը Սենեքերիմ գաղթեց Սեբաստիա, իրեն հետ տարաւ Խաչի մասունքը, եւ դրաւ հոն կառուցուած իր կողմէ Ս. Նշան վանքի եկեղեցւոյ մէջ։ Բայց իր կտակին համաձայն, իր մահէն ետք, 1026-ին, իր մարմինին հետ Ս. Նշանն ալ փոխադրուեցաւ Վարագ, ուր եւ մնաց մինչեւ 1651։ Այդ տարին, Խօշաբ գաւառին տիրող Սիւլէյման եւ Չօմար փաշա, Վարագայ վանքի աւագ Ս. Նշանը իւրացուցին։ Ապա, իրենց յաջորդը Իպրահիմ պէյ, ուզեց զայն յանձնել Հոգւոց վանքի վանահայր Պետրոս եպիսկոպոսի, որ պնդեց թէ պէտք է յանձնուի հոն՝ ուրկէ առնուած է։

Իպրահիմ պէյի հրամանին վրայ, վանեցիներ եկան այն ատեն եւ առնելով սրբութիւնը, փոխանակ վանքի եկեղեցւոյ՝ աւելի ապահով նկատեցին քաղաքի Ս. Տիրամայր եկեղեցին. հոն զետեղեցին զայն. այս պատճառաւ նոյն եկեղեցին յետ այնու սկսաւ կոչուիլ Ս. Նշան…։ (Թորգոմ Պատրիարք. «Սուրբ եւ տօնք Հայաստանեայց Եկեղեցւոյ» Երուսաղէմ, տպարան սրբոց Յակոբեանց, 1939, հրատարակութիւն՝ յետ մահու)։

Խաչը, արդարեւ, քրիստոնէութեան խորհրդանիշը ըլլալէ առաջ, աշխարհի համար «ողբերգութիւն» էր. անարդարութեան անարգ գործիքը, կախաղան՝ աւազակներու։

Հին աշխարհը ունէր զօրութեան, կոյսի եւ գեղեցկութեան խորհրդանիշ աստուածներ, ուր կեանքը եւ հաճոյքը կը փառատրուէին։ Հետեւաբար ողբերգութեան եւ մա՛նաւանդ գայթակղութիւն էր խաչը հին աշխարհի վերջաւորութեան, երբ ան կը բարձրանար իբրեւ «պաշտամունքի առարկայ»։ Ողբերգութեան այս յիմարութիւնը մնաց եւ դեռ պիտի մնայ անարժան բաժինը կեանքին, որուն հետեւանքները նեղութեան պիտի մատնեն մարդը, որքան ատեն ան ինքզինք ծնած նկատէ միա՛յն հաճոյքի համար։ Բայց կեանքը միայն հաճոյք չէ՛, աւելին՝ կեանքը հաճոյք չէ, քանի որ. «Աշխարհի վրայ նեղութիւն պիտի ունենաք…» (ՅՈՎՀ. ԺԶ 33), նաեւ. «երկիրը քու պատճառաւդ անիծեա՛լ ըլլայ, կեանքիդ բոլոր օրերուն մէջ նեղութիւնով ուտես անկէ… երեսիդ քրտինքովը ուտես քու հացդ…». (ԾՆՆԴ. Գ 17-19)։ Ուրեմն կը հետեւի, թէ կեանքը նեղութիւն է եւ չարչարանք, տառապանք եւ խա՛չ, եւ փոխադարձաբար աշխարհի վրայ ամէն նեղութիւն, ամէն տառապանք՝ կեա՛նք է։ Ո՛վ է որ կ՚ապրի եւ նեղութիւն չ՚ունենար, անշուշտ շատ կամ քիչ, բայց անպայմա՛ն։ Չէ՞ որ մայր մը կը ծնի իր զաւակը ցաւերով, եւ մանուկը՝ կու լայ…։ Ահաւասի՛կ, այս պատճառով, կարծեցեալ հաճոյքը ինքն իրեն համար հետապնդուած՝ խոյս կու տայ միշտ աւելի՛ եւ աւելի հեռուն, մոլորեցնելու համար իր ետեւէն անխորհուրդ կերպով վազող հաճոյապաշտը։

Ահաւասի՛կ, այս ճշմարտութեան մէջ Աւետարանը կը խոստանայ «խաչ»ը իբր վարձատրութիւն բոլոր անոնց՝ որոնք իր դրօշին կ՚որդեգրուին՝ անոր կը վստահին եւ անոր կ՚ապաւինին։ Կեանքի մէջ, ինչպէս պատմութիւնը կը վկայէ, առհասարակ բոլոր պատերազմները յաղթանակ, հարստութիւն եւ ուրախութիւն կը խոստանան իրենց հետեւորդներուն։ Պարագան նո՛յնն է մտային աշխարհի մէջ. իմաստասիրական եւ բարոյական վարդապետութիւններ եւ դրութիւններ կը կարծեն, թէ ամբողջ ճշմարտութիւնը իրենց հետ ունին եւ հետեւաբար լուծած են աշխարհի անիմանալի խորհուրդը։ Ամբողջ մարդկային պատմութեան մէջ ո՞ր իմաստասէրը եւ բարոյագէտը կրցած է վերջակէտ դնել իր կարծիքին։

Եւ միայն Աւետարանն է, որ տառապանք եւ «խաչ» կը խոստանայ իր անունով հաւաքուողներուն։ «Աշխարհի վրայ նեղութիւն պիտի ունենաք…». ճի՛շդ չէ անշուշտ ըսել, թէ խաչը տառապանքի գործիք է եւ թէ քրիստոնէութիւնը տառապանքի կրօն է. գերագոյն կեանքը, որով եւ անոր լիութեան համապատասխան երջանկութիւնը, որուն քրիստոնէութիւնը կ՚ուզէ առաջնորդել մարդիկ՝ տառապանքի, նեղութիւններու ճամբէն եւ ճանաչողութենէն կ՚անցնի։

Խաչի խորհուրդին գիտակցութիւնը լաւագոյն միջոցն է նեղութիւններու մէջէն անվտանգ անցնելու։

Ամէն մարդ ունի իր «խաչ»ը՝ թեթեւ կամ ծանր, որը պէտք է կրէ յաւիտենական կեանքի հասնելու համար…։

ՄԱՇՏՈՑ ՔԱՀԱՆԱՅ ԳԱԼՓԱՔՃԵԱՆ

Սեպտեմբեր 18 2022, Իսթանպուլ