ՁԵՌԱԳՈՐԾ ԽԵՆԹ ՄԸ

Երբեւիցէ տեսա՞ծ էք արցունքները կեանքի յաղթուածներուն, որոնց նկատմամբ կեանքը աւելիո՛վ անիրաւ գտնուած է. արցունքներ՝ որոնք հիւծախտի պէս ողջ ողջ մարդը դէպի վերջին հանգրուան, դէպի՛ գերեզման կ՚առաջնորդեն:

Այդ արցունքները վրէ՜ժ, անէ՛ծք կը ճչան, շողը կորսնցուցած դժբախտ աչքերէն հոսելով դէպի հոգիի ամայութեանը մէջ: Ասոնք ա՛յն արցունքներն են՝ որ աղի դառն համ մը կու տան, համ՝ որ լացողը ի՛նք միայն կրնայ գիտնալ ու զգալ: Այդ համին մէջ մի՛շտ ալ կեանքի պատմութիւն մը պահուած կ՚ըլլայ. պատմութիւնը կեանքի մարտիրոսներուն:

Տառապանքի ճամբու մարտիրոսներէն մէկն էր նաեւ ի՛նք: Արդէն իսկ տասն տարիէ ի վեր այստեղ էր ու հո՛ն պէտք է մնար գուցէ կեանք մը ամբողջ: Ո՞վ կը պատկերացնէր, թէ օրին մէկը Գէորգ կրնար հասնիլ այս վիճակին. երբեմնի իմաստուն, կեանքով լեցուն, աշխոյժ ու անխոնջ Գէորգը, որ այժմ քաղաքէն հեռու, խոպան ու ամայի վայրի մը մէջ դատապարտուած էր կեանք մը ամբողջ անցընելու՝ խենթի մակդիրով:

Այժմ նստած պատուհանին մօտ, կը փորձէր յիշել երբեմնի մեծաշուք անցեալը: Խենթերը կը յիշե՞ն. մենք այդ մէկը դեռ չե՛նք հասկցած: Բայց իր պարագան տարբեր էր ամբողջութեամբ. ինք խենթ ծնած չէր... խենթացուցա՛ծ էին զինք. հետեւաբար յիշելու իրաւունք մը ունէր տակաւին: Աղօտ յիշողութիւն մը ուղեղին մէկ անկիւնը պաղատագին կը հեծեծէր ու «օգնութի՜ւն» գոչելով կ՚ուզէր լքել ուղեղը, սակայն խի՛ստ է օրէնքը կեանքին. ամէն տեղ ալ յիշողութիւնը խի՛ղճ չ՚ունենար:

Գէորգ նախկին եկեղեցական էր. ա՛յն քիչերէն՝ որոնք յաջողած էին հակառակ բոլո՛ր փորձութիւններուն ու գրգիռներուն մնալ անբի՛ծ ու անարատ: Սակայն Աստուծոյ մարդը ըլլալէն խելագարութեան յեղաշրջուիլը երկար չտեւեց. տարաբախտ գիշեր մը յուսահատօրէն իր մէջ խեղդեցին արդարութեան կոկորդը ու այնուհետեւ կեանք մը ամբողջ քալե՛ց գիշերներու լռութեան մէջէն. այդ գիշերը իր լուսաբացը չունեցա՛ւ:

Անարդար գիշեր մը Գէորգ դուրս եկաւ իր գրասենեակէն ու սկսաւ կէս մութին մէջ աննպատակ քալել՝ պահ մը կեանքէն անջատուած ըլլալու հրապոյրը ապրելու: Իրեն համար այնքա՜ն խաղաղ ու սրբացած թուեցաւ այդ գիշերը. գիշերն ու երկինքը նոյնի՛սկ խաբուսիկ են, որովհետեւ ուրախին համար՝ ուրա՜խ, իսկ տխուրին համար տխո՛ւր նայուածքներ կ՚ունենան աստղերն ու լուսինը. նո՛յն երկինքը կրնայ թէ՛ խաղաղութիւն եւ թէ՛ խռովութիւն ներշնչել երկու տարբեր անհատներու:

Գիշերուան սրբութիւնը երազ մըն էր պարզապէս. ի՛նք գրասենեակէն դուրս չեկած գիշերը պղծուած էր արդէն: Քաղաքի մռայլ մէկ անկիւնը, ուր տակաւին առաւօտուն խաղաղութիւնն ու անդորրութիւնը կը թեւածէին, այժմ արիւնախանձ զենում մը տեղի կ՚ունենար. քաղաքի երեւելի դէմքերէն մին այդ մթութեան մէջ դեռատի աղջնակի մը բարոյական հարստութիւնը գողնալ կը փորձէր: Գիշերուայ ապերախտ այդ ժամուն կիսամերկ դեռատին կը խուճապէր ու ճողոպրիլ կը փորձէր խոտորում տանող այդ ճամբէն, սակայն կեանքի զառիվարը ապարդիւն կը դարձնեն բոլոր ճիգերը, մինչ երեւելին կը շարունակէ իր խռպոտ ձայնով «միա՜յն քեզի կը սիրեմ» կեղծիքը արտասանել. Աստուած գիտէ որ երրորդ «միա՜յն քեզի»ն դուրս կու գար անոր լկտի բերնէն:

Այդ կեանքի ամօթի ներկայացումին միա՛կ հարկադրուած հանդիսատեսը կը դառնայ Գէորգ եւ պահ մը աչքերը կը հանդիպի ճիւաղի աչքերուն, որոնց մէջ երեւելի էր հետքերը անցեալի զոհերուն՝ որոնք օր մը դարձած էին իր «միա՜յն քեզի»ները: 

Երեւելին պահ մը կը շփոթի ու դեռատի աղջկան կոկորդէն բռնած գետին կը նետէ, մինչ Գէորգ աչքերը հրակէզ, պոռալու փափաքի մը կարօտով կը փախչի հեռո՛ւ մահէն փախչող բնազդային ընդդիմութեամբ: Հսկայ քաղաքներու գրեթէ ամէ՛ն օրուայ պատմութիւնն էր պատահածը, սակայն անակնկալ ու անսպասելի Գէորգի համար: Երկար ժամանակ մենախօսեց ու ժամանակ մը ետք շտապեց սենեակ երթալ՝ դուրսը մութին մէջ ձգելու բոլո՛ր պղծութիւններն ու ոճիրները, որոնք պիտի շարունակուէին գործուիլ այդ գիշեր՝ հսկայ աշխարհի անծանօթ թաղերուն մէջ:

Հեւ ի հեւ հասաւ սենեակի դրան առջեւ. մինչեւ հասնիլը աչքերը փախուստի մատնե՛ց ամէն բանէ, մինչե՛ւ իսկ պահակէն. աչքերը կրնային շա՜տ բան պատմել այդ պահուն:

Մտաւ սենեակ: Դուրսի ձայները շատո՜նց լռած են, սակայն հոգիին մէջի ճիչը կը շարունակուի, որուն կու գայ խառնուիլ սենեակին լռութեան ձայնը... շատ անգամ լռութեան ձայնը աղմուկէն աւելի կը խուլցնէ մարդը: Այդ քաոսին մէջ բանականութիւնը ու սիրտը, խիղճն ու ուղեղը բանավէճի կը նստին: Կ՚ուզէ չմտածել ու ամբողջութեամբ մոռացութեան յանձնել անցուդարձը... վերջապէս այդ դեռատին ո՛չ առաջին եւ ո՛չ ալ վերջին զոհն էր երեւելիին եւ իրեն նման տասնեակներու զզուելի կենսագրութեան մէջ:

 Այս խառն մտածողութիւններու մէջ էր, երբ արեւի շողերը սկսաւ թափանցել պատուհանէն ներս. այդ առտու ժամերգութեան ալ չուզեց մասնակցիլ: Այդ պիղծ աչքերով ինչպէ՞ս նայէր խորանին վրայ մի՛շտ դէպի իր կողմ նայող մանուկ Քրիստոսի աչքերուն: Սենեակը շնչահեղձ ըրաւ զինք:

Դուրս եկաւ: Անկարելի երազ մը թուեցաւ պահ մը գիշերուայ անցուդարձը ու կը փորձէր դէպի գրասենեակ առաջնորդող արիւնաթաթախ ճամբուն նայիլ այնպէս՝ ինչպէս նայած էր շարունակ չարագոյժ այդ գիշերէն առաջ: Կը հասնի գրասենեակ. կարծես վերջին անգամ մի քանի տարի առաջ գտնուած ըլլար այդտեղ. այդ օր գրասեղանի վրայ դրուած ծաղիկը ժպտիլ անգամ չփորձեց իրեն. կարծես իր հետ բոլո՛րը ականատես եղած էին այդ արատաւորման ներկայացման:

Գիշերը սովորական ժամուն դուրս եկաւ գրասենեակէն. նախորդ գիշերուայ նո՛յն պղծուած ու տխուր երկինքը գտաւ երկնակամարին վրայ։ Այդ գիշերէն ի վեր այդ երկինքը երբեք ա՛լ չխնդաց: Խղճահարութեան մէջ բանտուած սկսաւ քալել դէպի սենեակ. հազիւ ճամբու կէսը հասած անբացատրելի ցաւ մը զգաց: Այդ ցաւը տարբեր էր խղճի ու հոգիի ցաւէն. իր կամքէն ու ճիգէն պարտուած տապալեցաւ գետին եւ մութին մէջէն չորս սեւազգեստ ստուերներ յարձակեցան իր վրայ: Հոգիի մութին եկաւ միանալ նաեւ սիրտի, միտքի ու բանականութեան մթութիւնը, որոնք լեղապատառ չվերադառնալու պայմանով հեռացան առյաւէտ: Հո՛ն է, որ օրերը դարձա՛ւ տառապանքի շղթայազերծում մը, հո՛ն է, որ Աստուծոյ գաղափարը յաւիտեանս դուրս եկաւ մէջէն. անոնք որոնք իր աջը կը համբուրէին մերթ գութի եւ մերթ հեգնանքի աչքերով, սկսան նայիլ իրեն:

Տարիներ ետք, այսօր նստած պատուհանին դիմաց, նո՛յն այդ գիշերն էր, որ կը յիշէր գուցէ, ուրկէ երբե՛ք ալ դուրս չկրցաւ դուրս գալ, մինչ անդին երեւելին իր ցնորական փառքով գոռոզացած կը շարունակէր մնալ քաղաքի երեւելի՜ն. մեր կեանքին երեւելիները որքա՜ն ոտնակոխած են աննկատ թշուառները. անոնք կը մեծարուին, կեանքի տառապանքին վրայ ձգելով իրենց ձեռագործ զոհերը:

Հառաչ մը կը լսուի Գէորգէն... հրակէզ աչքերը արցո՛ւնքով են դարձեալ:

ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԱՆՑԵԱԼԷՆ ՊԱՏՄՈՒԹԵԱՆ ՄԷՋ ԱՅՍՕՐ

ՅԱԿՈԲՈՍ ՏԱՇԵԱՆ
(1866-1933)

Մեր թուականէն 155 տարիներ առաջ՝ 25 հոկտեմբեր 1866-ին Կարին գաւառին մէջ ծնած է ձեռագրագէտ, բանասէր, լեզուաբան եւ հայագէտ Յակոբոս Տաշեան (բուն անունով՝ Փրանկիսկոս Թաշճեան):

Տաշեան նախնական կրթութիւնը ստացած է Կարինի ծխական դպրոցին մէջ, որմէ ետք՝ 1880-ին ընդունուած է Պոլսոյ Մխիթարեան վարժարանը, ուր աշակերտած է պատմաբան, լեզուաբան ու թարգմանիչ Յովսէփ Գաթըրճեանին: Աւարտելէ ետք Մխիթարեան վարժարանը մեկնած է Վիեննա, ուսումը շարունակելու մխիթարեաններու ընծայարանէն ներս:

Լեզուաբանը անդամագրուելով Մխիթարեան միաբանութեան, ստացած է Յակոբոս անունը եւ 1889-ին ձեռնադրուած՝ քահանայ, որմէ ետք մխիթարեաններու ուսումնարանէն ներս դասաւանդած է փիլիսոփայութիւն եւ հայոց լեզու: Երկար տարիներ ուսումնասիրած է Վենետիկի եւ Պերլինի Արքունիքի մատենադարանի հայերէն ձեռագրերը:

Յակոբոս տիրապետած է լատիներէն, յունարէն, ասորերէն, արաբերէն, եթովպերէն, գերմաներէն, անգլերէն եւ հայերէն լեզուներուն: Լեզուաբանը 45 տարիներ շարունակ աշխատած է հայագիտութեան բնագաւառէն ներս: Անոր գործերէն են «Ակնարկ մը հայ հնագրութեան վրայ...» (1898), «Ուսումն դասական հայերէն լեզուի» (1920), «Բառախօսական դիտողութիւններ հայերէն գիտական լեզուի մասին» (1926), «Հայ բնակչութիւնը Սեւ ծովէն մինչեւ Կարին...» (1921), «Հայ ազգի տարագրութիւնը...» (1921) եւ այլ աշխատութիւններ:

Տաշեանի կարեւորագոյն գործերէն մէկն է «Ցուցակ հայերէն ձեռագրաց մատենադարանին Մխիթարեանց ի Վիեննա» աշխատութիւնը, հրատարակուած՝ 1895 թուականին։

Յակոբոս Տաշեան մահացած է 3 փետրուար 1933 թուականին, Վիեննայի մէջ:

ՀՐԱՅՐ ՏԱՂԼԵԱՆ