ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԱԿԱՆ ԱԹՈՌՆԵՐ

Գէորգ Դ Քե­րես­տէ­ճեան (1866-1882) Հա­յոց Կա­թո­ղի­կո­սը փոր­ձեց Սսի եւ Աղ­թա­մա­րի կա­թո­ղի­կո­սա­կան խնդիր­նե­րը լու­ծել։ Այս հար­ցին լուծ­ման վրայ մեր­ձա­ւոր հսկո­ղու­թիւն ու­նե­նալ կ՚ու­զէր Հայ­րա­պե­տը։

1864 եւ 1865 թուա­կան­նե­րուն հա­յոց ե­րեք կա­թո­ղի­կո­սա­կան Ա­թոռ­նե­րը զրկուած էին ի­րենց գա­հա­կալ­նե­րէն։

Աղ­թա­մա­րի Ա­թո­ռը Խա­չա­տուր Ե­պիս­կո­պոս ձեռք ան­ցու­ցած էր. իսկ Սի­սի­նը՝ Նի­կո­ղա­յոս Ե­պիս­կո­պո­սը։

24 Դեկ­տեմ­բեր 1865 թուա­կա­նին Պոլ­սոյ Ազ­գա­յին Ժո­ղո­վը, Յանձ­նա­ժո­ղով մը կազ­մեց Ա­մե­նայն Հա­յոց Կա­թո­ղի­կո­սու­թեան ար­դի վի­ճա­կը քննար­կե­լու եւ Աղ­թա­մա­րի ու Սսի Ա­թոռ­նե­րու Մայր Ա­թո­ռի հետ ու­նե­նա­լիք յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րը ճշդե­լու եւ կա­նո­նա­ւո­րե­լու հա­մար։

Այս ժա­մա­նակ­նե­րու ըն­թաց­քին Պոլ­սոյ ազ­գա­յին­նե­րը եւ ե­կե­ղե­ցա­կան­նե­րը կը յայտ­նէին ի­րենց գա­ղա­փար­նե­րը։ Ո­մանց մէջ այն գա­ղա­փա­րը կ՚ար­ծար­ծուէր, թէ՝ քա­նի որ Ռու­սաց տէ­րու­թիւ­նը 1836 թուա­կա­նին, «պո­լո­ժէ­նիայ»ով Ա­մե­նայն Հա­յոց Կա­թո­ղի­կո­սը իր ի­րա­ւա­սու­թեան են­թար­կած է, ա­պա պէտք չէ՞, որ Հա­յոց Կա­թո­ղի­կոսն ալ իր հո­գե­ւոր իշ­խա­նու­թիւ­նը տա­րա­ծէ եւս Օս­մա­նեան Տէ­րու­թեան սահ­ման­նե­րուն մէջ բնա­կող հա­յե­րուն վրայ. ուս­տի «Սիս շրջա­նի կա­թո­ղի­կո­սու­թեան նա­խա­մե­ծա­րու­թիւ­նը պէտք է ըն­դու­նիլ»։­

Այս գա­ղա­փարն ալ դար­ձեալ եր­կու զօ­րեղ տէ­րու­թիւն­նե­րու՝ Ֆրան­սա­յի եւ Ռու­սաց մրցման հե­տե­ւանքն էր։ Ֆրան­սա­ցի­ներ, իբ­րեւ կա­թո­լիկ կրօ­նի պաշտ­պան ազ­դե­ցու­թիւն ու­նէին. նոյն­պի­սի դեր խա­ղալ կ՚ու­զէին Ռու­սե­րը՝ պաշտ­պան ըլ­լա­լով օր­թո­տոքս դա­ւա­նու­թեան։ Բայց այս կա­ցու­թիւ­նը եւ հան­գա­ման­քը ո՛չ Անգ­լիա­յին եւ ոչ ալ Ֆրան­սա­յին ձեռն­տու էր՝ մրցա­կից տէ­րու­թիւն­նե­րու ներ­քին մա­քառ­ման հե­տե­ւանք Խրի­մի 1853 թուա­կա­նի պա­տե­րազ­մը պա­տա­հե­ցաւ, որ Ռու­սե­րու ազ­դե­ցու­թիւ­նը բա­ւա­կան տկա­րա­ցուց. այդ քա­ղա­քա­կա­նու­թեամբ Օս­մա­նեան Կա­ռա­վա­րու­թիւնն ալ աշ­խա­տե­ցաւ նաեւ իր հպա­տակ հա­յե­րը հե­ռու պա­հել ռու­սա­հա­յոց եւ Ռու­սիոյ ազ­դե­ցու­թիւն­նե­րէն։ Բայց պէտք է ը­սել, որ ան­ջա­տո­ղա­կան ձգտու­մը ընդ­հան­րա­պէս աշ­խար­հա­կան­նե­րուն յա­տուկ էր։

Վե­րո­յի­շեալ 24 Դեկ­տեմ­բեր 1865 թուա­կա­նին կազ­մուած «Յանձ­նա­ժո­ղով»ը նախ­նա­բար զբա­ղուե­ցաւ Մայր Ա­թո­ռի վի­ճա­կի քննար­կու­թեամբ եւ «Պո­լո­ժէ­նիայ»ի (Պո­լո­ժէ­նիա=բարձ­րա­գոյն կար­գադ­րու­թիւն եւ կա­նո­նադ­րու­թիւն Լու­սա­ւոր­չա­կան Հա­յոց Ե­կե­ղե­ցիի Ռու­սաս­տա­նի կա­ռա­ւո­րու­թեան գոր­ծե­րուն հա­մար) հայ ե­կե­ղե­ցիի ո­գիին հա­կա­ռակ կող­մե­րը մատ­նան­շե­լով՝ քննար­կու­թեան ա­ռաւ Սսի եւ Աղ­թա­մա­րի խնդի­րը եւ այն եզ­րա­կա­ցու­թեան յան­գե­ցաւ, թէ այդ եր­կու Ա­թոռ­նե­րը պէ՛տք է պահ­պա­նել եւ բա­րե­կար­գել։ Իսկ ա­նոնց գա­հա­կալ­նե­րուն ընտ­րու­թիւ­նը Ազ­գա­յին Ժո­ղո­վի ձեռ­քով կա­տա­րել՝ ա­նոնց միա­բա­նու­թիւն­նե­րուն ներ­կա­յա­ցու­ցած ցու­ցակ­նե­րուն հա­մա­ձայն։

Սա­կայն ե­րեք կա­թո­ղի­կո­սա­կան Ա­թոռ­նե­րու յա­րա­բե­րու­թիւ­նը ա­ւե­լի ճշդե­լու հա­մար Յանձ­նա­ժո­ղո­վը փա­փաք կը յայտ­նէր, որ Սսի եւ Աղ­թա­մա­րի կա­թո­ղի­կոս­նե­րու ընտ­րու­թիւ­նը եւ օ­ծու­մը Ա­մե­նայն Հա­յոց ընտ­րեալ Կա­թո­ղի­կո­սի ներ­կա­յու­թեամբ կա­տա­րուի, որ Բրու­սա­յէն շու­տով Պո­լիս պէտք է ժա­մա­նէր։ (Բրու­սա=Պուր­սա)։

­Նո­րըն­տիր Գէորգ Դ Կա­թո­ղի­կո­սը, Պօ­ղոս Պատ­րիար­քը եւ այլ ե­կե­ղե­ցա­կան­ներ բնա­կա­նա­բար ան­ջա­տո­ղու­թեան հա­կա­ռակ էին, որ Ռու­սե­րու քա­ղա­քա­կա­նու­թեան եւս ձեռ­նա­տու չէր. ուս­տի Յանձ­նա­ժո­ղո­վի զե­կուց­ման հի­ման վրայ Պօ­ղոս Պատ­րիարք, Գէորգ Դ Կա­թո­ղի­կո­սի հա­ճու­թեամբ յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րը, հար­ցին ստեղ­ծած խնդի­րը կար­գադ­րե­լու հա­մար 1867 թուա­կա­նին՝ Փետ­րուար 6-ին նոր Յանձ­նա­ժո­ղով մը կազ­մեց։

Պօ­ղոս Պատ­րիար­քի (Պօ­ղոս Բ Պ­րու­սա­ցի. 1863-1869) կազ­մած այս նոր Յանձ­նա­ժո­ղո­վը քննար­կու­թեան առ­նե­լով պատ­մա­կան ան­ցեա­լը եւ ներ­կայ ժա­մա­նա­կի հան­գա­մանք­նե­րը՝ Ա­թոռ­նե­րու յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րուն հա­մար հե­տե­ւեալ վեց կէ­տե­րը ո­րո­շեց։

ա) Սսի ու Աղ­թա­մա­րի կա­թո­ղի­կոս­նե­րը ի­րենց վի­ճա­կա­յին­նե­րէն պէտք է ընտ­րուին եւ Ա­մե­նայն Հա­յոց Կա­թո­ղի­կո­սի հաս­տա­տու­թեան ա­ռա­ջար­կուին։

բ) Յի­շեալ Ա­թոռ­նե­րու գա­հա­կալ­նե­րը Սուրբ Էջ­միած­նի մէջ պէտք է օ­ծուին։

գ) Ա­նոնք կա­րող են ե­պիս­կո­պոս­ներ ձեռ­նադ­րել՝ նա­խա­պէս առ­նե­լով Ա­մե­նայն Հա­յոց Կա­թո­ղի­կո­սի հա­ւա­նու­թիւ­նը։

դ) Ս. Պա­տա­րա­գի ժա­մա­նակ ա­նոնք պէտք է Ա­մե­նայն Հա­յոց Կա­թո­ղի­կո­սի ա­նու­նը յի­շել. իսկ ա­նոնց միա­բան­նե­րը՝ նախ Ա­մե­նայն Հա­յոց Կա­թո­ղի­կո­սի ա­նու­նը եւ ա­պա ի­րենց գա­հա­կա­լի­նը։

ե) Ա­նոնք կա­րող չեն ստո­րագ­րել՝ Կա­թո­ղի­կոս Ա­մե­նայն Հա­յոց։

զ) Կրօ­նա­կան դժուա­րին խնդիր­նե­րու լու­ծում պէտք է Ա­մե­նայն Հա­յոց Կա­թո­ղի­կո­սէն ստա­նան։

Գէորգ Դ Կա­թո­ղի­կո­սը այս ո­րո­շում­նե­րը Պատ­րիար­քին յանձ­նեց գոր­ծադ­րու­թեան դրուե­լու հա­մար, բայց Ազ­գա­յին Ժո­ղո­վը նոյ­նը չըն­դու­նեց, եւ նոր կա­նո­նագ­րու­թիւն մը խմբագ­րեց 20 Հոկ­տեմ­բեր 1867 թուա­կա­նին՝ յա­րա­բե­րու­թեան խնդրին նկատ­մամբ։ Գէորգ Դ Կա­թո­ղի­կո­սը ման­րա­մասն քննե­լով այս նոր կա­նո­նագ­րու­թիւ­նը եւ ա­նոր մէջ Սսի Ա­թո­ռը Մայր Ա­թո­ռին «հա­մա­պա­տիւ» ճանչ­նա­լու ձգտու­մը նկա­տե­լով նոյ­նը մեր­ժեց՝ եւ այս առ­թիւ Պօ­ղոս Պատ­րիար­քին, որ Յանձ­նա­ժո­ղո­վին եզ­րա­կա­ցու­թեան նոյն­պէս հա­կա­ռա՛կ էր, կոն­դակ մը գրեց Ապ­րիլ 1868 թուա­կիր, յայտ­նե­լով իր զար­ման­քը՝ որ Ազ­գա­յին Ժո­ղո­վը հա­կա­թոռ ե­կե­ղե­ցա­կան իշ­խա­նու­թիւն­նե­րը վերց­նե­լու եւ միու­թեան նպաս­տե­լու փո­խա­րէն՝ ա­նոնց օ­րի­նա­ւոր ճա­նա­չում տրուած է եւ ա­նոնց ի­րա­ւունք­նե­րը Ա­մե­նայն Հա­յոց Կա­թո­ղի­կո­սի ի­րա­ւունք­նե­րուն «հա­ւա­սար» նկա­տուած։

Խնդի­րը այս դրու­թեան մէջ էր, երբ ան­ջա­տուե­լու ձգտման հա­կա­ռա­կորդ Պօ­ղոս Պատ­րիարք գա­հըն­կէց ե­ղաւ եւ Մկրտիչ Ե­պիս­կո­պոս Խրի­մեան պատ­րիարք դար­ձաւ՝ 4 Սեպ­տեմ­բեր 1869 թուա­կա­նին։ Ուս­տի եւ Գէորգ Դ շ­նոր­հա­ւո­րե­լով Խրի­մեա­նի նոր պաշ­տօ­նը՝ Յու­նուար 2, 1870 թուա­կա­նին, միան­գա­մայն կը պա­տուի­րէր, որ ան Մայր Ա­թո­ռի ի­րա­ւունք­նե­րուն նա­խան­ձախն­դիր դառ­նայ եւ թոյլ չտա՛յ, որ Սսի եւ Աղ­թա­մա­րի ե­պիս­կո­պոս­նե­րը Սուրբ Էջ­միած­նի թե­մի մէջ պաշ­տօն վա­րեն, ինչ­պէս որ ա­նոնց կը սահ­մա­նա­փա­կուէր Սսի եւ Աղ­թա­մա­րի կա­թո­ղի­կոս­նե­րու ընտ­րու­թիւ­նը…։

ՄԱՇ­ՏՈՑ ՔԱ­ՀԱ­ՆԱՅ ԳԱԼ­ՓԱՔ­ՃԵԱՆ

Ապ­րիլ 21, 2016, Իս­թան­պուլ