ԽՕՍՔԵՐ՝ ՈՐՈՆՔ ԳԱՂԱՓԱ՛Ր ԵՆ

Ի­րա­պէ՛ս, եր­բեմն խօս­քեր կան՝ որ ամ­բողջ գա­ղա­փար մը կը յայտ­նեն, եւ ու­ղե­ցոյց կ՚ըլ­լան մարդ­կու­թեան։ Խօս­քեր կան՝ ո­րոնց մա­սին գիր­քե­րով ու­սում­նա­սի­րու­թիւն­ներ կ՚ար­ժէ կա­տա­րել։ Ու­րեմն կը շա­րու­նա­կենք պատ­մա­կան-մշտա­նո­րոգ խօս­քե­րէ նմոյշ­ներ ներ­կա­յաց­նել մեր սի­րե­լի՜ բա­րե­կամ­նե­րուն։

1- «Պէտք է միւս կողմն ալ լսել», ի­րա­ւա­բա­նա­կան ա­ռած, որ կը նշա­նա­կէ՝ կա­րե­լի չէ վճիռ ար­ձա­կել միայն մէկ կող­մի խօս­քե­րուն հի­ման վրայ, ուս­տի անհ­րա­ժեշտ է հա­կա­ռակ կողմն ալ լսել։ «Audiatur et altera pars»։

2- «Կամ Կե­սար ըլ­լալ, կամ ո՛­չինչ»։ Այն մար­դոց հա­մար կ՚ը­սուի, որ չեն բա­ւա­կա­նա­նար մի­ջակ կամ չա­փա­ւոր դրու­թեամբ, այլ կը ձգտին բարձ­րա­գոյ­նին։ Կ՚ը­սուի նաեւ՝ «կամ բո­լո­րը կամ ո՛­չինչ»։ «Aut Caesar, aut nihil»։

3- «Ճա­շակ­նե­րու մա­սին կա­րե­լի չէ վի­ճիլ»։ Կը նշա­նա­կէ՝ ա­մէն մարդ ա­զատ է մտա­ծել կամ գոր­ծել ըստ իր հա­ճոյ­քին կամ ճա­շա­կին։ Մի­ջին դա­րու «դպրո­ցա­կան»-«scolas­tique» ժա­մա­նակ­նե­րու գա­ղա­փար։ «De gus­ti­bus non est dispulandum»։

4- «Բաժ­նէ՝ որ տի­րես»։ «Divide et imp­e­res»։

5- «Օգ­տա­գոր­ծէ՛ օ­րը»։ «Carpe diem»։ Ով­րա­տիո­սի խօս­քը՝ թէ կեան­քը կարճ է եւ պէտք է ա­ճա­պա­րել։

6- «Քաղցր է եւ գե­ղե­ցիկ՝ մեռ­նիլ հայ­րե­նի­քի հա­մար»։ Վիր­գի­լիո­սի խօս­քը։ «Dulce et decorum est pro patria mort»։

7- «Օ­րէն­քը կարծր է, բայց օ­րէ՛նք է»։ «Dura lex, sed lex»։ Օ­րէն­քը դժուա­րա­տար է եր­բեմն մար­դուս հա­մար, բայց պար­տա­ւո՛ր է ա­նոր են­թար­կուիլ։

8- «Ո­րուն եր­կի­րը՝ ա­նոր եւ հա­ւա­տը». մարդ ընդ­հան­րա­պէս այն կրօ­նը կ՚ըն­դու­նի՝ որ իր ապ­րած երկ­րին մէջ կը տի­րէ։ «Cujus regio, ejus religio»։

9- «Մե­ռած­նե­րու մա­սին՝ բա­ցի լա­ցէն ո՛­չինչ»։ «De mortuis nil nisi bene»։

10- «Մե­ռած­նե­րու մա­սին կամ լաւ (պէտք է խօ­սիլ), կամ ո՛­չինչ»։ «De mortus aut bene, aut nihil»։

11- «Հա­կա­սու­թիւն մակ­դի­րի մէջ, հա­կա­սու­թիւն ո­րո­շեալ բա­ռի եւ ո­րո­շի­չի մի­ջեւ». «Contradicto in adjecto»։ Զոր օ­րի­նակ՝ աշ­խա­տա­սէր ծոյլ…։

12- «Բնու­թիւ­նը ոս­տու­մով չի գոր­ծեր»։ Լայբ­նի­ցին վե­րագ­րուած ա­սու­թիւն՝ որ կը նշա­նա­կէ՝ թէ բնու­թիւ­նը չի ստեղ­ծեր ի­րե­րու ան­ջատ տե­սակ­ներ եւ սե­ռեր, այլ ա­նոնց մէջ գո­յու­թիւն ու­նին մի­ջին ձե­ւեր՝ ո­րոնք կա­պակ­ցու­թիւն կը ստեղ­ծեն ի­րա­րու մի­ջեւ։ «Natura non facit saltus»։

13- «Ո՛չ ա­ւե­լի հե­ռու». կը նշա­նա­կէ՝ բան մը որ գե­րա­զանց է իր տե­սա­կին մէջ։ «Nec plus ultra»։

14- «Ի­րա­ւա­ցի կամ ա­նի­րա­ւա­ցի կեր­պով». այ­սինքն՝ ա­մէն տե­սակ մի­ջոց գործ դնել…։ «Perfas et nefas»։

15- «Բո­լոր ու­նե­ցածս հետս կը կրեմ»։ Յոյ­նե­րու եօ­թը ի­մաս­տա­սէր­նե­րէն՝ Պիա­սի պա­տաս­խա­նը ա­նոնց՝ որ ի­րենց հարս­տու­թիւն­նե­րը հա­ւա­քե­լով կը փախ­չէին, եւ Պիաս ո՛­չինչ ու­նէր իր հետ։ Ի­մաս­տը այս խօս­քին՝ բո­լոր հարս­տու­թիւն­նե­րէն գե­րա­զանց է ի­մաս­տու­թիւ­նը։ «Omnia (mea) mecum porto»։

16- «Մշտա­կան շար­ժում»։ «Perpetuum mobile»։

17- «Մա­հէն յե­տոյ ո՛­չինչ կայ». Սե­նե­կա­յի խօս­քը։ Ո­րուն հե­տե­ւանք. «Քա­նի կեանք ու­նիս՝ զուար­ճա­ցի՛ր»։ «Post mortem nihil est»։

18- «Եր­րոր­դը՝ ու­րա­խա­ցո՛ղ». այ­սինքն՝ օ­գուտ քա­ղել ու­րիշ եր­կու­քի կռի­ւէն։ «Tercius gaudens»։

19- «Լաւ է մա­շիլ քան ժան­գո­տիլ»։

20- «Գոր­ծեր եւ ո՛չ թէ խօս­քեր». կա­րե­ւո­րը գործն է եւ ո՛չ թէ պա­րապ խօս­քե­րը։ «Res, no verba»։

21- «Ինչ­պի­սի որ հայրն է՝ նոյն­պի­սի է եւ որ­դին»։ «Qualis pater, talis filius»։

22- «Իբր» կամ «Իբր թէ». կը նշա­նա­կէ՝ թէ մար­դը ար­ժա­նի չէ այն կո­չու­մին, կամ տիտ­ղո­սին, որ ի­րեն տրուած է։ Կ՚ը­սուի նաեւ «հե­ռու լսող­նե­րուն»։ «Quasi»։ Զոր օ­րի­նակ՝ «quasi գիտ­նա­կան»։

23- «Գիրք­երն ալ ու­նին ի­րենց ճա­կա­տա­գի­րը». կ՚ը­սուի այն գրուածք­նե­րուն մա­սին, ո­րոնք զա­նա­զան ար­կած­նե­րու են­թար­կուած են, յաղ­թած են դժուա­րու­թիւն­նե­րու, ա­զա­տած են կո­րուս­տի վտան­գէն։ «Habent sua fata libelli»։

24- «Համ­բա­ւը կը թռչի»։ Վիր­գի­լիո­սի խօս­քը, որ կը նշա­նա­կէ նո­րու­թիւն­նե­րը ա­րագ կը տա­րա­ծուին։ «Fama volet»։ «Ես ե­կայ ա­նոնց ա­ւե­տե­լու այս մեծ յաղ­թու­թիւ­նը, բայց բո­լո­րը ար­դէն գի­տէին»։

25- «Ա­մէն բա­նի մէջ չափ կայ»։ Ով­րա­տիո­սի խօս­քը՝ որ կը նշա­նա­կէ, թէ ա­մէն մէկ ծայ­րա­յե­ղու­թիւն պա­կա­սու­թի՛ւն է։ «Est modus in rebus»։

26- «Վար­պե­տը՝ վար­դա­պե­տը ը­սաւ»։ Մի­ջին դա­րե­րու «դպրո­ցա­կան»նե­րու ար­տա­յայ­տու­թիւն, ո­րոնք իբ­րեւ ան­վի­ճե­լի ա­պա­ցու­ցուած բան կը հա­մա­րէին այն՝ ի՛նչ որ ը­սած էր Ա­րի­տո­տէ­լը, այ­սինքն «Վար­պետ»ը։ «Magister dixit»։

27- «Փո­փո­խե­լի­նե­րը փո­փո­խե­լով»։ Այ­սինքն՝ կա­րե­ւոր փո­փո­խու­թիւն­նե­րը մտցնե­լով. նոր օ­րի­նա­գիծ ըն­դու­նիլ։ «Mutatis mutandis»։

28- «Ա­ռողջ միտ­քը ա­ռողջ մարմ­նի մէջ»։ Իւ­վե­նա­լի խօս­քը՝ որ կը նշա­նա­կէ. մարմ­նի ա­ռող­ջու­թիւ­նը պայ­մա՛ն է՝ ա­ռո՛ղջ դա­տո­ղու­թեան կամ մտա­ծո­ղու­թեան հա­մար։ «Mens sana in corpore sano»։

29- «Ով որ հան­դարտ կ՚եր­թայ՝ ա­պա­հով կ՚եր­թայ, ով որ ա­պա­հով կ՚եր­թայ, եր­կար կ՚եր­թայ»։ Կը նշան­կէ՝ հան­դարտ աշ­խա­տու­թիւ­նը ա­ւե­լի եր­կա­րա­տեւ եւ ար­դիւ­նա­ւոր կ՚ըլ­լայ։ «Chi va piano, va sano, chi va sano, va lontano»։

30- «Ժո­ղո­վուր­դի ան­դոր­րու­թիւ­նը պէտք է բարձ­րա­գոյն օ­րէն­քը ճան­ցուի»։ «Salus po­puli suprema lex esto»։ Հ­ռո­մէա­կան ի­րա­ւա­բա­նա­կան ա­ռած։

31- «Մին­չեւ ե՞րբ»։ Կի­կե­րո­նի ճա­ռին ա­ռա­ջին խօս­քե­րը. «Quousque tandem»։

32- «Ե­թէ ճշմա­րիտ ալ չէ, գո­նէ լաւ գտնը-ւած է՝ ճշմա­րի­տի կը նմա­նի»։ «Se non à vero è bene trovato»։ Ե­թէ գէշ չէ՝ լա՛ւ է։

33- «Ժամ­կէտ՝ որ­մէ ա­ռաջ կամ որ­մէ յե­տոյ ո՛­չինչ»։ «Terminus ante quam - post quam non»։

34- «Ծայ­րա­յեղ օ­րէն­քը ծայ­րա­յեղ ա­նօ­րէ­նու­թի՛ւն է»։ «Summa lex summa injuria»։

35- «Իւ­րա­յա­տուկ»=«Sui generis»։ Որ­պէս ար­հա­մար­հա­կան ար­տա­յայ­տու­թիւն ալ կը գոր­ծա­ծուի՝ «տա­րօ­րի­նակ» ի­մաս­տով։

36- «Աղ­քա­տու­թեան վկա­յա­կան»=«Testi­monium paupertatis»։ «Տգի­տու­թիւն» ի­մաս­տով։

- Սկզբնաղ­բիւր.- «Օ­տա­րազ­գի բա­ռեր եւ դար­ձուածք­ներ - 1958» եւ «Ա­սա­ցուած­ք­ներ օ­տար լե­զուով - Ս. Մալ­խա­սեանց, 1945»։

ՄԱՇ­ՏՈՑ ՔԱ­ՀԱ­ՆԱՅ ԳԱԼ­ՓԱՔ­ՃԵԱՆ

­Դեկ­տեմ­բեր 1, 2016, Իս­թան­պուլ