ՅՕԴՈՒԱԾՆԵՐ

​ՌՈՒԲԷՆ ԶԱՐԴԱՐԵԱՆ

​

2015-ի վերջին օրերուն ԺԱՄԱՆԱԿ օրաթերթը հերթական անգամ ընթերցասէր հասարակութեան տրամադրութեան տակ կը դնէ իր նահատակ աշխատակիցներէն մէկուն աշխատանքը։ Ծանօթ է, որ թերթս այս տարի կը վերարժեւորէ իր նահատակ աշխատակիցներուն ստեղծագործութիւնները՝ հաշուի առնելով, որ Եղեռնի ժամանակ զոհուած մտաւորականներուն կարեւոր մէկ մասը այդ շրջանին աշխատակցած էին ԺԱՄԱՆԱԿ-ին։ 1915-էն դար մը անց անոնք այսօր կ՚ոգեկոչուին՝ ըլլալով սրբադասուած, ինչ որ տարբեր երանգ մը կը վերագրէ անոնց ժառանգութեան։ Ցեղասպանութեան հանգամանքը ինքնին գործօն մըն է անոնց աւանդը տարբեր հարթութեան մը վրայ ընկալելու տեսանկիւնէն։ Մնաց որ, իրենց արտադրած ժամանակաշրջանը բախտորոշ նշանակութիւն ունի հայ ժողովուրդի անցեալի ու ապագայի խաչմերուկին։ Որպէս նոյն հանգրուանի ականատես ու վկայ՝ ԺԱՄԱՆԱԿ օրաթերթն ալ Եղեռնէն դար մը անց իր անցեալի պաշարէն բաժին դուրս կը բերէ թէ՛ ներկայ ժամանակներու պղտորութիւնները հնարաւորինս յաղթահարելու եւ թէ ապագայի ճանապարհին վրայ լոյս սփռելու առաջադրութեամբ։

ԺԱՄԱՆԱԿ-ի մօտաւոր անցեալի դարադարձի եզրափակիչ փուլին հաստատուած մատենաշարէն հրատարակուած է թերթիս երբեմնի աշխատակիցներէն Ռուբէն Զարդարեանի գործերու ժողովածոն, որ գիրքի մը ձեւաչափին մէջ կ՚ամփոփէ հեղինակին կողմէ ԺԱՄԱՆԱԿ-ի սիւնակներուն մէջ կատարուած անանտեսելի արտադրանքը, ինչ որ յատկանշական է անտարակոյս։ «Յօդուածներ» անունը կը կրէ թերթիս խմբագիր ու բանասէր Սեւան Տէյիրմենճեանի աշխատասիրութեամբ տպուած հատորը։ «Յօդուածներ»ը թէեւ ունին պատմական բնոյթ, սակայն անոնց պատմակա՛ն արժէքը կը բիւրեղանայ Ռուբէն Զարդարեանի գրածներուն մէջ նկատուած հեռատեսութեամբ, դիպուկ բաղդատութիւններով, իր ժամանակի լիարժէք ընկալման մանրամասնութիւններով ու մանաւանդ խորհրդածութիւններով՝ այն հարցումներուն շուրջ, որոնց պատասխանը այսօր եւս կը մնայ յարաբերական։

Մեծ եղեռնի 100-ամեակին առթիւ, ԺԱՄԱՆԱԿ-ի նահատակ աշխատակիցներէն Ռուբէն Զարդարեանի յօդուածներու ժողովածոն հրատարակուեցաւ՝ որպէս երրորդ հատորը թերթիս «100-ամեակ»ի մատենաշարին, Քասիմի ու Երուխանի հատորներէն ետք։ Կուսակցական ու հասարակական գործիչ, մանկավարժ ու արձակագիր Ռուբէն Զարդարեան ԺԱՄԱՆԱԿ-ի հիմնադրութեան առաջին ամիսներուն, Հոկտեմբեր 1908-էն մինչեւ Մարտ 1909-ը, կարճ շրջան մը, իր առաջնորդող յօդուածներով աշխատակցած է թերթիս՝ դառնալով անոր աւելի քան 100-ամեայ երթին պատուական անուններէն մէկը։

Զարդարեանի յօդուածներու հաւաքածոն լոյս տեսաւ աշխատասիրութեամբ ԺԱՄԱՆԱԿ-ի խմբագիր, բանասէր Սեւան Տէյիրմենճեանի, որ պատրաստած է նաեւ հատորին ծանօթագրական հարուստ բաժինն ու յատուկ անուններու ցանկը։ Յառաջաբանը գրի առած է պատմաբան Վահէ Թաշճեան, Պերլինէն։ Կողքը պատրաստած է տաղանդաւոր արուեստագէտ Արէտ Կըճըր։

Արեւմտահայ գրականութեան կոթողներէն մէկը, գրագէտ, հրապարակագիր, դաստիարակ, հանրային եւ դաշնակցական ականաւոր գործիչ Ռուբէն Զարդարեան ծնած է 1874-ին, Սեւերեկի մէջ։ Հազիւ երկու տարեկան՝ ընտանեօք կը փոխադրուի Խարբերդ, ուր ալ կ՚անցընէ իր մանկութեան ու պատանեկութեան տարիները եւ երիտասարդութեան առաջին շրջանը։

Զարդարեան կրթութիւնը կը ստանայ Խարբերդի ազգային դպրոցին մէջ, ապա ամերիկեան հաստատութենէ ներս եւ ի վերջոյ Թլկատինցիի վարժարանին մէջ, ուր ալ կը ձեւաւորուի անոր մտաւոր֊բարոյական նկարագիրը։ Թլկատինցիի ազդեցութիւնը հետագային պիտի արտայայտուէր նաեւ իր գրականութեան մէջ։

Դպրոցական շրջանին արդէն պատանի Զարդարեանի մէջ կը նկատուի հակում ու սէր գրականութեան եւ գիտութեան նկատմամբ։ Ինքնամփոփ, իր խոհերով տարուած անձ մըն էր ան, գիծ մը, որ անբաժան մնաց իր բնաւորութենէն ամբողջ կեանքին ընթացքին։ Զարդարեան ամբողջ ուժն ու ժամանակը կը յատկացնէր ինքնազարգացման։ Եւ երբ 1892-ին, լրացուց իր ուսման ընթացքը եւ մտաւ ուսուցչական ասպարէզ, շուտով աչքի ինկաւ իբրեւ հմուտ ու սիրուած դաստիարակ եւ բանիմաց ու լուրջ հանրային գործիչ։

1897-1903 թուականներուն Զարդարեան վարեց Մեզրէի Կեդրոնական վարժարանի տնօրէնութեան պաշտօնը՝ իրեն գործակից  ունենալով կարող ու նուիրուած ուսուցիչներու խումբ մը։ Կը դասաւանդէր հայերէն ու ֆրանսերէն, պատմութիւն եւ գրականութիւն։ Այդ 5-6 տարիներուն ընթացքին իր ձեռքի տակէն ելան մտաւոր լայն պաշարով օժտեալ գաղափարապաշտ երիտասարդներ, որոնք իբրեւ ուսուցիչ, գրագէտ կամ հանրային գործիչ արդիւնաւոր դեր կատարեցին ո՛չ միայն Խարբերդի ու շրջակայքին մէջ, այլեւ ընդհանուր ազգային կեանքէ ներս։

Սակայն միայն կրթական-դաստիարակչական աշխատանքով չէր սահմանափակուեր Զարդարեանի աշխատանքը։ Ան եռանդով կը մասնակցէր հասարակական գործերուն եւ աւելի մեծ եռանդով՝ յեղափոխական աշխատանքին։ Անդամ էր Հ․ Յ․ Դաշնակցութեան եւ հետզհետէ պիտի դառնար կուսակցութեան խորհրդանշական անուններէն մէկը։ Իր շունչով կը կազմակերպուէին եւ յեղափոխական դաստիարակութիւն կը ստանային երիտասարդները, քաղաքին թէ գիւղերուն մէջ։ Կը կատարէր վարիչ դեր մը շրջանի կուսակցական կեանքին մէջ, յարաբերութիւն կը պահէր դուրսի մարմիններուն հետ եւ կը թղթակցէր «Դրօշակ»ին։

Զարդարեան իր գործունէութեամբ անջնջելի հետք մը թողեց Խարբերդի դաշնակցական կազմակերպութեան, մասնաւորապէս երիտասարդութեան վրայ։ Այդ գործունէութիւնը, բնականաբար, չէր կրնար վրիպիլ կառավարութեան ուշադրութենէն, մանաւանդ որ նախանձողներ ու հակառակորդներ ալ ունէր հայերու մէջ։ Պատահական առիթէ մը օգտուելով, 1903-ին, կառավարութիւնը կը ձերբակալէ Զարդարեանը՝ Թլկատինցիի ու քանի մը ուրիշ մտաւորականներու հետ։ Տարի մը բանտին մէջ մնալէ ետք, 1904-ին, տեղի կ՚ունենայ դատավարութիւնը եւ Զարդարեան ազատ կ՚արձակուի, բայց այլեւս չի կարենար պաշտօնավարել Խարբերդի մէջ։

Նոյն տարին, 1904-ին, Իզմիրի ազգային վարժարանի հոգաբարձութեան հրաւէրով՝ Զարդարեան ընտանիքով կը տեղափոխուի Իզմիր, բայց արգելքի հանդիպելով, կը ստանձնէ մերձակայ Մանիսայի հայկական վարժարանին տնօրէնութիւնը, ուր սակայն հազիւ տարի մը կրնայ մնալ։ Վրայ կը հասնին 1905-ի դէպքերը․ սուլթան Համիտի մահափորձի պատրաստութեան զուգընթաց Իզմիրի մէջ եւս կը կատարուին յեղափոխական աշխատանքներ, որոնց լուրը կը հասնի բռնապետական վարչակարգի ականջը։ Տեղի կ՚ունենան խուզարկութիւններ եւ ձերբակալութիւններ։ Կը խուզարկուի նաեւ Զարդարեանի բնակարանը եւ ան կը բանտարկուի երկու շաբաթ։ Այլեւս Մանիսայի մէջ մնալն ալ անկարելի էր։ Ընկերներուն պնդումով եւ աջակցութեամբ, Զարդարեան իր ընտանիքին հետ, իբրեւ փախստական, կը մեկնի Պուլկարիա եւ կը հաստատուի Ֆիլիպէ քաղաքը։

Այստեղ Զարդարեանի առջեւ կը բացուի գործունէութեան նոր ասպարէզ մը։ 1906-ին կը ձեռնարկէ «Ռազմիկ» եռօրեայ թերթի հրատարակութեան, որ կը դառնայ Հ․ Յ․ Դաշնակցութեան Պալքաններու շրջանի ազդեցիկ պաշտօնաթերթը։ Խմբագրական աշխատանքէն զատ, ազատ ժամանակը Զարդարեան կը յատկացնէ գրականութեան ու Դաշնակցութեան կազմակերպական գործերուն։ Որպէս Պալքաններու ներկայացուցիչ, ան կը մասնակցի Հ․ Յ․ Դաշնակցութեան Վիեննայի մէջ կայացած Դ. ընդհանուր ժողովին։

Օսմանեան սահմանադրութեան հռչակումէն յետոյ Զարդարեան կու գայ Պոլիս, ուր կը սկսի իր կեանքի ու գործունէութեան երրորդ շրջանը, որ կ՚ըլլայ այնքան նշանակալից։ Կ՚աշխատակցի ԺԱՄԱՆԱԿ-ին ու արեւմտահայ մամլոյ այլ օրկաններուն։ 1909-ին, Հ․ Յ․ Դաշնակցութեան բիւրօն կը հիմնէ «Ազատամարտ»ը, որու մնայուն խմբագրապետը կը դառնայ Ռուբէն Զարդարեան՝ շրջապատուած օգնականներու եւ աշխատակիցներու փայլուն հոյլով մը։ Որպէս խմբագիր եւ հրապարակագիր՝ Զարդարեան ցոյց կու տայ արտասովոր հմտութիւն եւ աշխատունակութիւն։ «Ազատամարտ» իր ղեկավարութեան ներքոյ կը դառնայ արեւմտահայ մամլոյ տարեգրութեան մէջ եզակի երեւոյթ մը։

Խմբագրական զբաղումներէն դուրս, Զարդարեան ժամանակ կը յատկացնէր նաեւ գրականութեան, հանրային ու կուսակցական աշխատանքի։ Կը թղթակցէր Պոստոնի «Հայրենիք»ին, տարիներ շարունակ ուղարկելով շաբաթական տեսութիւններ՝ «Աչք Եհովայի» ծածկանունով։ Կը դասախօսէր Հայրիկեանի Արդի կրթարանին ու Ղալաթիոյ Կեդրոնական վարժարանին մէջ։ Անդամ էր Ազգային երեսփոխանական ժողովին։ Գործօն մասնակցութիւն կը բերէր գրական ասուլիսներուն, ազգային, գրական, կուսակցական ձեռնարկներուն։

1914-ի ամրան Զարդարեան ալ կը մասնակցի Հ․ Յ․ Դաշնակցութեան Կարնոյ Ը․ ընդհանուր ժողովին՝ լի յոյսերով ու ոգեւորութեամբ։ Բայց ժողովը դեռ չէր վերջացած, երբ կը սկսի համաշխարհային պատերազմը եւ Զարդարեան ընկճուած կը շտապէ վերադառնալ Պոլիս։ Կը սկսին մռայլ օրերը։ Զարդարեան մինչեւ վերջ կը մնայ «Ազատամարտ»ի գլխին՝ անյողդողդ պաշտպանելով հայութեան դատը։ Ապրիլ 24-ին ան ալ կ՚աքսորուի հարիւրաւոր ուրիշ մտաւորականներու հետ նախ Այաշ, ապա՝ Քոնիա, վերջը՝ Հալէպ։ Եւ Հալէպէն ետք ոչ մէկ լուր իրմէ․․․ Գերեզման իսկ չունեցաւ, ինչպէս իր բախտակից ընկերները։

Զարդարեան իր պատուաւոր տեղը ունի հայ մամուլի եւ հանրային-յեղափոխական կեանքի պատմութեան մէջ, բայց անհամեմատ աւելի մեծ է իբրեւ գրագէտ։ Գրական հետաքրքրութիւնը իր մէջ զարգացաւ դեռ աշակերտական նստարաններուն վրայ, Թլկատինցիի ազդեցութեան տակ։ 1890-ին լոյս տեսաւ իր առաջին գրութիւնը՝ Պոլսոյ «Ծաղիկ»ին մէջ։ 1891-1892-ին կ՚աշխատակցէր Գրիգոր Զօհրապի եւ Հրանդ Ասատուրի «Մասիս»ին, 1895-ին՝ Արշակ Չօպանեանի «Ծաղիկ»ին։ Ապա՝ «Արեւելեան մամուլ»ին, «Արեւելք»ին, «Շիրակ»ին, Նիկողայոս Ադոնցի «Բանբեր գրականութեան եւ արուեստի» հանդէսին եւայլն, ինչպէս նաեւ «Դրօշակ»ին։ «Ռազմիկ» եւ «Շիրակ»ի մէջ կը ստորագրէր՝ Էժտահար։ Զարդարեան հրատարակած է նաեւ դասագրքեր՝ «Մեղրագետ»ներու շարքը եւ թարգմանութիւններ օտար գրականութիւններէ։ Գրած է նաեւ Գէորգ Չաւուշի կենսագրութիւնը՝ Ասլան ծածկանունով, «Դրօշակ»ի մատենաշարին համար։

Սկզբնական շրջանին Զարդարեան կը գրէր առաւելապէս գաւառական պատկերներ, ժողովրդական հէքիաթներ, առօրեայ կեանքէն զանազան նիւթերու մասին յօդուածներ։ Հետզհետէ իր գրական հորիզոնը կ՚ընդլայնի, փիլիսոփայական, բարոյական եւ հայրենասիրական հարցեր կը յափշտակեն իր միտքը եւ կը գրէ անմահ մնալու սահմանուած գրական գոհարներ, ինչպէս՝ «Պահակները արթուն են», «Եօթը երգիչներ», «Ով որ սուլթան մը ունի իր հոգիին մէջ» եւայլն։

(ԺԱՄԱՆԱԿ, 23 Դեկտեմբեր 2015)

*

Rupen Zartaryan (1874-1915) ve Makaleler

Aylin Koçunyan

Önsözünü Houshamadyan projesi yöneticisi ve tarihçi Dr. Vahe Taşçıyan’ın kaleme aldığı ve Jamanak gazetesi editörlerinden filolog Sevan Değirmenciyan’ın yayıma hazırladığı Makaleler kitabı, 24 Nisan 1915’te ölüme gönderilen ve aynı gazetenin sütunlarına katkıda bulunmuş olan Rupen Zartaryan’ın (1874-1915) yazdıklarını ilk kez bir araya getiriyor. Kitap, Jamanak gazetesinde yazmış Ermeni aydınların düşünce dünyasını yeniden toplumsal belleğe kazandırmak amacıyla kurum bünyesinde yürütülen çalışmalardan üçüncüsünü oluşturuyor.

Diyarbakır vilayetinde doğan Zartaryan, gazetecilik mesleğine Masis, Arevelk, Arevelyan Mamul gibi gazetelerdeki yazılarıyla başlamış, 1908-1909 yılları arasında Jamanakʾın baş sayfalarında günlük siyaseti eleştiren yazılar kaleme almış ve ardından mensubu olduğu Ermeni Devrimci Federasyonu’nun İstanbul’da kurduğu Azadamard gazetesinin yazı işleri müdürü olarak 24 Nisan 1915’e dek görev yapmıştır.

Kanun-ı Esasi’nin yeniden ilan edilmesine rağmen hâlâ birçok çelişkinin devam etmesi nedeniyle, II. Meşrutiyet döneminde günlük siyaseti değerlendiren birçok Ermeni aydında olduğu gibi, Zartaryan’ın yazılarında da baskın olan duygu karamsarlıktır. Ona göre en büyük çelişki, azınlık halklarının haklarından yararlanamamaları olmakla birlikte, ilerleme yanlısı Türk aydınların bu durum karşısında sessiz kalmasıdır. Zartaryan bu sessizliği sorgularken, sadece Ermeniler adına değil, aynı zamanda Rumlar, Suryaniler, Keldaniler ve daha pek çok millet adına sesini yükseltmektedir. Oysa ona göre, milliyetçiliğe dayanan nefret ve hoşnutsuzluk, ülkenin temel menfaatlerini algılayan ve devletin halet-i ruhiyesine hâkim hiçbir dürüst Osmanlı vatandaşının kayıtsız kalamayacağı ağır durumlara sebebiyet vermektedir. Zartaryan, Kanun-ı Esasi’nin ilanını izleyen milletvekili seçimlerini de eleştirirken, meclisteki temsil hakkını, demokrasi ve eşitlik ilkelerini de içine almasıyla, diğer tüm hakların üzerinde tutmaktadır. Bir ülke sınırlarında yaşayan milletlerden birinin, sayı bakımından çok küçük de olsa, temsil hakkından mahrum bırakılmasının kendisini bağlayacak kanun ve sorumlulukların dışına itilmesi anlamına geldiğini, imparatorluğu oluşturan halklardan her birinin nüfusu nispetinde Osmanlı meclisinde temsil edilme hakkına sahip olduğunu vurgulamaktadır. Oysa Ermeni nüfusunun yoğun yaşadığı vilayetlerde, seçim bölgeleri tanımlanırken çizilen idari sınırların amacının bu sayısal temsil olanağını zayıflatmak olduğunun da altını çizmektedir. Yazar ayrıca, taşradan gelmiş olmanın verdiği hassasiyetle, sadece Ermeniler bağlamında değil, genel anlamda seçim sisteminin çiftçi ve zanaatkâr kesimin tercihlerinin mecliste temsil edilmesinin önünü kapadığına ve sadece maddi olanaklara veya nüfuza sahip kesimlerin çıkarlarını kolladığına da dikkat çekmekte, seçim sistemindeki bu adaletsizliğin yan yana yaşayan halkları birbirine karşı gereksiz bir mücadeleye teşvik edeceği ve bu mücadelenin ülkenin kalkınmasına sekte vurarak imparatorluğu milliyet kavgalarının hüküm sürdüğü bir coğrafyaya dönüştüreceği konusundaki endişelerini de dile getirmektedir. Ülkenin etkin aydın unsurlarının savunduğu bu siyasi istikametin adaletten yoksun olmanın yanı sıra, ileri görüşlülük ve sağduyu anlamında hiçbir temele dayanmadığı hususunu da hatırlatmaktadır.

Kitap, Osmanlı toplumundaki demokratikleşme sürecinin sekteye uğramasının arkasındaki nedenleri sorgularken, yeni hükümetin oluşumunda hâlâ eski rejim taraftarlarının görev almasının en önemli gerileyici güç olduğuna dikkat çekmektedir. Bu bağlamda Zartaryan, hükümetin iç yapısının hiçbir temel değişimden geçmediğini, devlet kurumlarının bir önceki rejimin insan gücünü, politikalarını ve adaletsizliklerini büyük oranda devam ettirdiğini vurgulamaktadır. Ek olarak, İttihatçı hükümetin devlet görevlilerinin sorumluluğu ilkesini benimsemedikçe, halk katında anayasal bir döneme geçildiği hususunda güven telkin edemeyeceğini ve bu sorumsuzluğun bürokrasiyi ahlaki boyuttan uzaklaştırdığını da belirtmektedir. Osmanlı Parlamentosu kadar, hak ve özgürlükleri temsil eden bir diğer kurum olarak mahkemeleri göstermekte, hükümdarların etki alanını da kanunlarla sınırlaması açısından yargı bağımsızlığının önemine vurgu yapmaktadır. Yazara göre, Osmanlı’daki yargı sisteminin yozlaşmış olması nedeniyle halk da ahlaki değerlerini ve adalet fikri üzerindeki tüm inanç ve güvenini yitirmiştir.  Oysa onun açısından, mahkemeler özgür ülkelerde, vatandaşın kendi hakları konusunda farkındalık yaratacak, her şahsın, yüksek rütbeli devlet memurunun ve hatta hükümdarların da üstünde olduğunu göstererek kanun önünde herkesin eşit olduğunu kanıtlayacak yegâne kurumdur.

Kitap, Osmanlı’nın anayasal bir düzene geçebilmesi için hangi kurumların yapısal değişikliklerden geçmesi gerektiğini sorgularken, devlet aygıtının ötesine geçerek, bir halk üniversitesinin bu süreçte önemli toplumsal işlevler üstleneceğine ve önemli bir ahlaki potansiyel oluşturacağına vurgu yapması açısından ilginçtir. Zartaryan’ın satır aralarında olgunlaşan yaklaşımı, ruhların ve zihinlerin eğitiminin bir halk üniversitesi gibi farklı çevrelerden gelen insanları aynı çatı altında sosyalleştirecek bir kurumda sağlanmasıdır. Böylelikle Osmanlı’yı oluşturan farklı milletler arasındaki iletişim eksikliği çözülecek, bu milletlerin fikirsel olarak birbirlerine yaklaşmaları sağlanacak ve aralarında dayanışma ruhu yaratılacaktır. Yazara göre, “hükümet sadece bir güçtür, ne eksik ne de fazla. Oysa toplum kendi içinde birçok ve daha dinamik gücü barındırmaktadır. Bu güçler kendilerini sergilediklerinde bizatihi hükümet gücünü tamamlarlar”.

Kitap, Osmanlı İmparatorluğu’nun anayasallaşması önündeki iç engelleri sorgularken, bu sürece etki edecek dış dinamikleri incelemeyi de ihmal etmemektedir. Bu bağlamda Zartaryan, Rusya’nın bölgede hâkimiyet kurma adına İran ve Osmanlı’daki anayasal dengeleri nasıl sarsmayı hedeflediğini ve ne oranda başarılı olduğunu da irdelemektedir. Zartaryan, Meclis-i Mebusan’ın açılışı vesilesiyle, Viyana’da yayımlanan Neue Freie Presse’nin yaklaşımlarına yer vererek, Osmanlı’daki anayasal sürecin dış yankılarına da kulak vermektedir: “Şimdiye dek baskı gücüyle bir araya getirilmiş bu çokdilli ve farklı ırklardan oluşmuş unsurlar arasında, bundan sonra, nasıl bir dâhili birlik meydana getirilecek? Bu sorun, büyük ölçüde bizi de ilgilendirmektedir. Sorun bizim için önemlidir, çünkü biz de aynı koşullar içinde bulunmaktayız ve çünkü Türkiye bizim komşumuzdur”. Yazar, aslında Neue Freie Presse’nin Avusturya-Macaristan İmparatorluğu’nun tıpkı Osmanlı gibi çokuluslu bir yapıdan geldiğini ancak daha ileri bir parlamento tecrübesine sahip olduğunu, farklı ırklardan meydana gelmiş bir toplumun idaresinin ve birliğinin ne anlama geldiğini iyi bildiklerini ima ettiğini belirtmektedir. Ayrıca gazetedeki bu satırların dolaylı olarak Avusturya-Macaristan İmparatorluğu’nun Osmanlı’daki bu yeni anayasal sürecin nasıl deneyimleneceğini yakından izleyeceği ve iç huzurun sekteye uğraması halinde bu durumu kendi bölgesel çıkarları için nasıl kullanacağı anlamına geldiğini de ifade etmektedir. Kitabın genel anlamda dış dinamiklere bakış açısı değerlendirildiğinde, Zartaryan’ın önerdiği çıkış yolunun tek bir ideal üzerinde yoğunlaştığını fark ediyoruz: Devletin temeli, Osmanlı’yı oluşturan farklı etnik kimlikler arasında sağlanacak birliğe dayanmalıdır. Osmanlı Meclisi’nin dikkate alması gereken yegâne nokta, bu dâhili dengeler arasındaki ahenktir. Bu ahengin sağlanmasında esas kilit rol Türk mebuslara düşmektedir. Bu ideal ilkin Türk mebuslara parlak görünmelidir, çünkü onların siyasi olgunluğu ve parlamentodaki sağduyuları sürece etki edecek tek unsurlardır. Kitap, bu dâhili birliğin sağlanmasında halkların mutlak eşitliğinin tek koşul olduğunun, bu eşitliğin lafta kalmayarak kanunlara ve uygulanma süreçlerine yansıması gerektiğinin altını da çizmektedir. 

Zartaryan’ın güçlü kaleminden yükselen kavramlar, bir bakıma, başka dillerde tek bir kelimeyle karşılıklarını bulmakta zorlandığımız, Ermeniceye özgü bir siyasi ve hukuk terminolojisinin varlığına da tanıklık ediyor ve içinde bulunulan siyasi bağlamı kelime oyunlarıyla resmetmektedir. Osmanlı’daki hukuki ve siyasi düşüncenin parçalarını bir araya getirirken, söylemler kadar belki de söylemleri içinden çıktıkları kültürel bağlama özgü kılan dil de önemli bir parametre olarak karşımıza çıkmaktadır. Zartaryan özelinde kitapta derlenen makaleler, II. Meşrutiyet dönemine gelindiğinde ilk anayasa deneyimlerini geride bırakan Osmanlı Ermenilerinin günlük siyaseti daha somut kıstaslar üzerinden değerlendirdikleri veya eleştirdikleri gözlemlenmektedir. Askıya alınan 1876 Kanun-ı Esasi deneyimi ve onu izleyen baskıcı rejimden sonra, anayasanın ikinci defa ilan edilmesi Ermeni toplumunun aydınları arasında önemli bir aşama olarak algılanmamakta, gerçek aşamanın söylemlerin uygulama alanlarında somutlaşması ile kat edileceği görüşü hâkimiyet kazanmaktadır. Belki de Zabel Yesayan’ın bir yazısına yansıyan şüphe söylemi, II. Meşrutiyet aydınlarının üzerinde birleştikleri duygusal eşiği bize daha iyi özetlemektedir: Yesayan’a göre, insanlar, özgürlüğü bir bilinçsizlik ortamında bulmuş ve onu meşru bir hak olarak değil insanlara geçilmiş bir iltimas, bahşedilmiş bir mutluluk olarak algılamıştır.  Bu bilinçsizlik ortamında, baskı yeniden başlarsa, insanlar yeniden baskıcılara itaat etmeye hazır olacaktır. Tek yaşama koşulunun özgürlük olduğuna ikna olunmadıkça, şüphecilerin karamsarlıklarını muhafaza etmeye ve özgürlüğün hâlâ ilan edilmediğini düşünmeye nedenleri vardır.[1]

Aylin Koçunyan, “Rupen Zartaryan (1874-1915) ve Makaleler”, Toplumsal Tarih, 265 (Ocak 2016), s. 94-95.

[1] Zabel Yesayan, “Gasgadzodnerı (Şüpheciler)”, Jamanak, 28 Ekim 1908.