ԿՈՎԿԱՍԻ ԻՍԿԱԿԱՆ ԵՒՐՈՊԱՑԻՆ

Լրագ­րող-հրա­պա­րա­կա­գիր, քա­ղա­քա­կան հար­ցե­րու, դի­ւա­նա­գի­տա­կան նիւ­թե­րու եւ մի­ջազ­գա­յին յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րու յայտ­նի մեկ­նա­բան Քրիս­տիան Մա­քա­րեան՝ ֆրան­սա­հայ մտա­ւո­րա­կան­նե­րու շար­քին, իր սե­րուն­դի ե­զա­կի դէմ­քե­րէն մին է։ Հա­մաշ­խար­հա­յին մե­տիա­յէն ներս հե­ղի­նա­կու­թիւն դար­ձած սա­կա­ւա­թիւ հա­յե­րէն մին է ան, որ եր­կար տա­րի­նե­րէ ի վեր զանգուա­ծա­յին լրա­տուու­թեան աշ­խար­հէն ներս կը մնայ պատ­նէ­շի վրայ՝ որ­պէս վեր­լու­ծա­բան։ Ֆրան­սա­յի L՚EXPRESS նշա­նա­ւոր շա­բա­թա­թեր­թի խմբագ­րու­թեան թիւ եր­կու դէմքն է Մա­քա­րեան, որ նաեւ հե­ղի­նա­կած է զա­նա­զան գիր­քեր։ Իր աս­պա­րէ­զին մէջ մի­ջազ­գա­յին մա­կար­դա­կով գա­գա­թի վրայ գտնուե­լուն զու­գա­հեռ՝ Մա­քա­րեան շատ մօ­տէն կը հե­տե­ւի հայ­կա­կան աշ­խար­հի ի­րա­դար­ձու­թիւն­նե­րուն եւ քա­ջա­տե­ղեակ է բո­լոր նրբու­թիւն­նե­րուն։ Ա­ւե­լի ընդ­հա­նուր բա­նա­ձե­ւու­մով, ան հայ­կա­կան ի­րա­կա­նու­թե­նէն կտրուած չ՚ապ­րիր՝ դէ­պի Հա­յաս­տան այ­ցե­լու­թիւն­նե­րով ու սփիւռ­քեան կեան­քին մաս­նակ­ցու­թեամբ։ Այս եր­կու պա­րա­գա­նե­րու հա­մա­տե­ղու­թեան ա­ռու­մով օ­րի­նակ­նե­րը սա­կաւ են իս­կա­պէս, ինչ որ կա­րե­լի է դա­սել իր ա­ռանձ­նա­յատ­կու­թիւն­նե­րու ծի­րին մէջ։

Քրիս­տիան Մա­քա­րեա­նի հետ Փա­րի­զի մէջ զրու­ցեցինք Հա­յաս­տա­նի Հան­րա­պե­տու­թեան ան­կա­խու­թեան հռչակման 25-ա­մեա­կի յո­բե­լեա­նին առ­թիւ։ Իր դի­տար­կում­նե­րուն հի­ման վրայ՝ մեր տե­սակ­ցու­թեան ըն­թաց­քին ան շատ հե­տաքրք­րա­կան պատ­կեր մը ներ­կա­յա­ցուց երկ­րի բո­լո­րած ճա­նա­պար­հին եւ ընդ­հա­նուր եր­թին, հե­ռանկար­նե­րուն շուրջ։ Դի­տում­նա­ւոր ձե­ւով  Քրիս­տիան Մա­քա­րեա­նի հետ մեր հար­ցազ­րոյ­ցը կը ներ­կա­յաց­նենք քիչ մը յա­պա­ղու­մով, այ­սինքն քա­նի մը շա­բաթ վերջ յո­բե­լե­նա­կան տօ­նա­կա­տա­րու­թիւն­նե­րու շրջա­նի ա­ւար­տէն, քա­նի որ 25-ա­մեա­կը մեր տե­սակ­ցու­թեան լոկ շար­ժա­ռիթն էր, իսկ մեր զրու­ցակ­ցին խորհր­դա­ծու­թիւն­նե­րը կը ծած­կեն շատ ա­ւե­լի եր­կար ժա­մա­նա­կաշր­ջան մը, հա­մա­պա­տաս­խան խո­րու­թիւ­նով հան­դերձ։ Ստո­րեւ, ու­րեմն, Քրիս­տիան Մա­քա­րեա­նի բա­ցա­ռիկ հար­ցազ­րոյ­ցը՝ ԺԱ­ՄԱ­ՆԱԿ օ­րա­թեր­թին։

-Հա­յաս­տա­նի Հան­րա­պե­տու­թիւ­նը թե­ւա­կո­խած է իր ան­կա­խու­թեան 25-ա­մեա­կը։ Ի՞նչ մթնոլոր­տի մէջ կը նշուի այս յո­բե­լեա­նը։

-Պէտք է գիտ­նալ, թէ ինչ կը նշա­նա­կէ ան­կա­խու­թիւն՝ ազ­գի մը, պե­տու­թեան մը հա­մար։ Սա ու­նի եր­կու չա­փում։ Ա­ռա­ջի­նը՝ դուր­սի վե­րա­բե­րեալ եւ երկ­րոր­դը՝ ներ­սի։ Ան­կախ է այն ազ­գը, որ իր ո­րո­շում­նե­րը կ՚առ­նէ ո՛չ թէ մի­նակ, այլ ա­զատ։ Չեմ ու­զեր ը­սել, որ ան­կա­խու­թիւ­նը ամ­բող­ջա­կան ա­զա­տու­թիւն մըն է, բայց կայ ազ­գա­յին գե­րիշ­խա­նու­թեան պա­րա­գան եւ այս մէ­կը շատ կա­րե­ւոր է յաչս դուր­սին։ Հի­մա, գե­րիշ­խա­նու­թիւ­նը իս­կա­կա՞ն է, թէ ոչ սա աճ­պա­րա­րու­թիւն մըն է։

Այ­սօր, քսանհինգ տա­րի վերջ, յստակ է՝ որ Հա­յաս­տան յա­ջո­ղե­ցաւ ապ­րիլ։ Ամ­բողջ աշ­խարհ կը ճանչ­նայ հայ ա­նու­նը եւ կը ճանչ­նայ ո՛չ թէ որ­պէս սո­վե­տա­կան հան­րա­պե­տու­թիւն մը, այլ զայն գի­տեն այն­պէս՝ ինչ­պէս աշ­խար­հի միւս պե­տու­թիւն­նե­րը։ Հա­յե­րը այ­սօր գո­յու­թիւն ու­նին բո­լոր մի­ջազ­գա­յին կա­ռոյց­նե­րուն մէջ։ Մեր ամ­բողջ պատ­մու­թեան մէջ այս բա­նը կը պա­տա­հի ա­ռա­ջին ան­գամ եւ սա քիչ բան մը չէ։ Ա­յո՛, այս մա­սով, այս­քա­նով յա­ջո­ղած է Հա­յաս­տան, սա­կայն չի բա­ւեր։ Ար­դի աշ­խար­հին մէջ ան­կա­խու­թեան բա­ցատ­րու­թիւ­նը հա­ւա­սար է գե­րիշ­խա­նու­թեան։ Սա կը նշա­նա­կէ, որ տուեալ երկ­րին ազ­գա­յին կամ­քը միւս­նե­րուն կող­մէ գիտ­ցուի, ըլ­լայ գոր­ծօն ի­րա­կա­նու­թիւն մը եւ ըն­թա­նայ ինք­նին։

Այ­սօր, քսանհինգ տա­րի վերջ, այս ա­ռու­մով Հա­յաս­տան տա­կա­ւին կա­խեալ եր­կիր մըն է, ո­րով­հե­տեւ իր ճամ­բան տա­կա­ւին չէ բա­ցած ռազ­մա­վա­րա­կան ու­ժե­րուն մի­ջեւ։ Իր ճա­նա­պար­հը միշտ օ­ձապ­տոյ­տի մը կը նմա­նի՝ յստակ ըլ­լա­լէ ա­ւե­լի։ Ո­րով­հե­տեւ, ան փոքր պե­տու­թիւն մըն է, պէտք է դառ­նայ աջ կամ ձախ՝ այ­սինքն իր ուղ­ղու­թիւ­նը պէտք է յստա­կաց­նէ։ Ան Ռու­սաս­տա­նի, Թուր­քիոյ, Ի­րա­նի կամ ու­րիշ ու­ժե­րու մի­ջեւ է... Հա­յաս­տա­նի կա­րե­լիու­թիւն­ներն ու ան­կա­րե­լիու­թիւն­նե­րը միա­հիւ­սուած են։ Չեմ ու­զեր, ան­շուշտ, ը­սել՝ որ ըլ­լանք միա­միտ։

Կա­րե­լի էր լրիւ տար­բեր վի­ճակ մը ու­նե­նալ քսանհինգ տա­րուան մէջ։ Ը­սել կ՚ու­զեմ, որ պէտք էր ա­ւե­լի յստակ զա­տո­րո­շել մեծ ու­ժե­րուն խա­ղերն ու ազ­գա­յին շա­հե­րը։ Միամ­տու­թիւն չըլ­լար հա­ւա­տալ, որ յա­տուկ կապ մը պի­տի ըլ­լայ Ռու­սաս­տա­նի հետ, ան­շուշտ, ու պէտք է որ ըլ­լայ։ Բայց, տա­կա­ւին սկիզ­բէն, Հա­յաս­տան չփոր­ձեց այդ զա­տո­րո­շու­մը, տա­րան­ջա­տու­մը ը­նել, այդ յստա­կու­թիւ­նը ա­պա­հո­վել ռու­սե­րուն հետ։ Սա պի­տի ըլ­լար Ել­ցի­նի ժա­մա­նակ, հի­մա ար­դէն ուշ է՝ մա­նա­ւանդ Փու­թի­նի օ­րով։ Սա կա­րե­լիու­թիւն մըն էր։ Հնա­րա­ւո­րու­թիւն մը կար սկիզ­բին ռու­սե­րուն հետ ու­րիշ ձե­ւով աշ­խա­տե­լու հա­մար։ Սա հի­մա դար­ձած է ան­կա­րե­լիու­թիւն մը։ Երբ որ կ՚եր­թամ Հա­յաս­տան՝ կը տես­նեմ շատ ան­կա­րե­լիու­թիւն­ներ։ Ի­րա­կա­նու­թեան մէջ կան բա­զում կա­րե­լիու­թիւն­ներ ա­մէն տեղ։ Իսկ, երբ կը խօ­սիս պաշ­տօ­նեա­նե­րու հետ՝ ար­դէն ան­կա­րե­լիու­թիւն­նե­րը կը շեշ­տուին։ Պատ­ճա­ռը այն է, որ եր­կի­րը կ՚ապ­րի վա­խու տակ։

Այս քսանհինգ տա­րի­նե­րը մե­զի բե­րին, մե­զի հա­մար ա­պա­հո­վե­ցին ճա­նա­չում։ Ա­պա­ցու­ցուե­ցաւ, որ պատ­մու­թիւ­նը մեզ չէ փճա­ցու­ցած, տա­կա­ւին ողջ ենք։ Բայց այս քսանհինգ տա­րի­նե­րը դրուե­ցան ա­ւե­լի ճա­նա­չու­մի վրայ, քան թէ տես­լա­կա­նի։ Հա­յաս­տան կու տայ նայ տպա­ւո­րու­թիւ­նը, թէ շատ խոր պատ­մու­թիւն ու­նի եւ շատ հա­մար­ձակ է։ Բայց եւ այն­պէս, այս բո­լո­րը ան­հա­տա­կան ո­րակ­ներ են, իսկ ազ­գի մը պա­րա­գա­յին, պե­տու­թեան մը պա­րա­գա­յին ո­րակ­նե­րը պէտք է ըլ­լան տար­բեր։ Սա պէտք է ըլ­լայ տես­լա­կա՛­նը, ա­պա­գայ կեր­տե­լու տես­լա­կա­նը։ Հա­յաս­տա­նի ա­պա­գան, ըստ իս, կը շա­րու­նա­կէ մնալ հարց մը։ Այս բո­լո­րը դուր­սի չա­փու­մին հա­մար էին...

Գա­լով միւս չա­փու­մին կամ ա­ռանց­քին՝ այ­սինքն ներ­սին։ Ան­շուշտ կա­պուած է դուր­սի հետ։ Հա­յաս­տան չի կրնար ապ­րիլ, գո­յա­տե­ւել ու զար­գա­նալ, ե­թէ նմա­նի իր շուր­ջի եր­կիր­նե­րուն։ Օ­թօ­րի­թեր եր­կիր մը պէտք չէ ըլ­լայ։ Ե­թէ Հա­յաս­տան վա­րուի միւս­նե­րուն՝ իր շուր­ջին­նե­րուն նման, ա­պա վարկ չի կրնար ու­նե­նալ։ Հա­յաս­տա­նի միակ ա­պա­գան կրնայ ըլ­լալ՝ կեր­տել ժո­ղովր­դա­վա­րու­թիւն մը։  Երկրի ա­պա­գան կա­խում ու­նի նաեւ դուր­սէն, այ­սինքն նաեւ Ա­մե­րի­կա­յի Միա­ցեալ Նա­հանգ­նե­րէն, Եւ­րո­միու­թե­նէն, եւ այլն։ Ժո­ղովր­դա­վա­րու­թիւ­նը ա­նոնց օ­ժան­դա­կու­թեան նա­խա­պայ­մանն է եւ ա­նոնք միշտ կը ձգտին ջնջել օ­թօ­րի­թեր դրու­թիւն­նե­րը։ Նոյն լե­զուն պէտք է խօ­սիլ ժո­ղովր­դա­վա­րա­կան եր­կիր­նե­րուն հետ։ Հա­յե­րը պատ­մա­կա­նօ­րէն չու­նին բռնու­թեան սո­վո­րու­թիւն։ Մեր մշա­կոյ­թը, մեր կրօ­նը եւ կա­ռոյց­նե­րը միշտ նոյն ուղ­ղու­թեամբ ըն­թա­ցած են՝ գա­ցած են դէ­պի շի­նե­լու, այլ ոչ թէ քան­դե­լու։ Նոյնն է ե­րաժշ­տու­թեան, խո­հա­նո­ցի եւ միւս բո­լոր ա­ւան­դու­թիւն­նե­րու պա­րա­գա­յին։ Ժո­ղովր­դա­վա­րու­թիւ­նը միակ շրջա­գիծն է՝ ո­րուն մէջ կրնանք ա­պա­գայ մը գտնել Հա­յաս­տա­նի հա­մար։ Մեր ազ­գա­յին գա­ղա­փա­րը մեզ կը տա­նի դէ­պի ժո­ղովր­դա­վա­րու­թիւն։ Այս քսանհինգ տա­րին իս­կա­կան ժո­ղովր­դա­վա­րու­թիւն մը չբե­րաւ Հա­յաս­տա­նին։ Պէտք է պա­հել այդ յոյ­սը ու պէտք է աշ­խա­տիլ ժո­ղովր­դա­վա­րու­թեան հա­մար, նե­րա­ռեալ սփիւռ­քը։ Ապ­րե­լով ժո­ղովր­դա­վա­րա­կան եր­կիր­նե­րու մէջ՝ սփիւռ­քը չի կրնար իր գտնուած եր­կիր­նե­րէն Հա­յաս­տա­նին հա­մար օգ­նու­թիւն ա­պա­հո­վել՝ ե­թէ ժո­ղովր­դա­վա­րու­թիւն չըլ­լայ այն­տեղ։ Ժո­ղովր­դա­վա­րու­թեան պա­կա­սը կը տկա­րաց­նէ նաեւ Հա­յաս­տան-սփիւռք կա­պե­րը։ Մեծ տօն մըն է 25-ա­մեա­կը, սա­կայն միշտ կը մնայ որ­պէս յանձ­նա­ռու­թիւն։ Եւ այդ խոս­տու­մը պէտք է յար­գել...

-Նախ­կին սո­վե­տա­կան միւս եր­կիր­նե­րուն հետ բաղ­դատ­մամբ, Հա­յաս­տան ինչ­պէ՞ս ան­ցու­ցած է այս քա­ռորդ դա­րը։

-Այս խում­բին մէջ Հա­յաս­տան գլխա­ւոր դիր­քի վրայ է։ Ի­րեն հետ հա­մե­մա­տե­լի եր­կիրն է Վրաս­տա­նը։ Հա­յաս­տան մեծ­ցաւ, ընդ­լայ­նուե­ցաւ Լեռ­նա­յին Ղա­րա­բա­ղի հետ, սա­կայն հիմ­նախն­դի­րը տա­կա­ւին կար­գա­ւո­րուած չէ եւ լու­ծու­մը հե­ռու է։

Մօ­տա­ւոր ան­ցեա­լին Հա­յաս­տան պահ մը իս­կա­պէս շատ մօ­տե­ցաւ Եւ­րո­միու­թեան, բայց գի­տենք՝ պէտք չկայ ը­սել, թէ ինչ պա­տա­հե­ցաւ, երբ Փու­թին զայ­րա­ցաւ։ Հա­յաս­տա­նի պա­րա­գա­յին հա­կա­սա­կա­նը այն է, որ եր­կի­րը ի­րեն ան­մի­ջա­կա­նօ­րէն մօ­տիկ­նե­րուն հետ ու­նի սահ­մա­նա­փակ հե­ռան­կար­ներ։ Իր դրա­ցի­նե­րը չեն իր ա­մե­նա­մօ­տիկ ըն­կեր­նե­րը։ Ա­յո՛, հա­կա­սա­կան է Հա­յաս­տա­նի վի­ճա­կը՝ իր գտնուած մի­ջա­վայ­րին բե­րու­մով։ Ռու­սաս­տա­նի խնդիր­ներն ու մղած պա­տե­րազմ­նե­րը միշտ ար­ձա­գանգ մը կ՚ու­նե­նայ Հա­յաս­տա­նէն ներս։ Հիմ­նա­կան օ­րի­նա­կը Ուք­րայ­նան է։ Հա­յաս­տան շատ աշ­խոյժ ու մօ­տիկ կապ մը պէտք է ու­նե­նայ Եւ­րո­միու­թեան հետ՝ ա­ռանց ռու­սե­րը զայ­րաց­նե­լու։ Այս­տեղ բա­նա­լի բառն է դի­ւա­նա­գի­տու­թիւ­նը։ Հա­յաս­տան ու­նի դի­ւա­նա­գի­տա­կան կարգ մը յա­ւե­լեալ պար­տա­ւո­րու­թիւն­ներ, ո­րոնց­մէ զերծ են նախ­կին սո­վե­տա­կան միւս եր­կիր­նե­րը։

-Երբ Ա­րեւ­մուտ­քի եւ Ռու­սաս­տա­նի մի­ջեւ մրցակ­ցու­թիւ­նը հետզ­հե­տէ կը սրուի, Հա­րա­ւա­յին Կով­կա­սը ի՞նչ ազ­դե­ցու­թիւն­նե­րու կ՚են­թար­կուի։

-Այս հար­ցին մէջ Հա­յաս­տան դրսե­ւո­րեց մեծ վար­պե­տու­թիւն։ Աշ­խար­հի վրայ ա­մէն տեղ կան հա­յեր, նե­րա­ռեալ ա­րա­բա­կան եր­կիր­նե­րը։ Հա­յաս­տան փոր­ձեց հե­տա­մուտ ըլ­լալ խե­լա­ցի քա­ղա­քա­կա­նու­թեան մը։ Ե­րե­ւան խե­լա­ցի քա­ղա­քա­կան գիծ մը որ­դեգ­րեց Իս­րա­յէ­լի պա­րա­գա­յին ու չէ­զո­քու­թիւն պա­հեց ա­նոր վե­րա­բե­րեալ հար­ցե­րուն ա­ռըն­չու­թեամբ։ Երբ պայ­թե­ցաւ Սու­րիան՝ սու­րիա­հայ սփիւռ­քի եւ Ռու­սաս­տա­նի ուղ­ղու­թիւ­նը նոյնն էր։ Գու­ցէ ա­ռա­ջին ան­գամ մի­ջազ­գա­յին կա­ցու­թիւ­նը նա­խընտ­րե­լի, նպաս­տա­ւոր էր Հա­յաս­տա­նի տե­սա­կէ­տէ։ Օ­դա­յին կա­մուրջ մը հաս­տա­տուե­ցաւ Դա­մաս­կո­սի եւ Ե­րե­ւա­նի մի­ջեւ։ Այ­սօր ա­ւե­լի քան 12 հա­զար սու­րիա­հա­յեր կը գտնուին Հա­յաս­տա­նի մէջ։ Այս­պէ­սով, ա­ռա­ջին ան­գամ կա՛պ մը, հո՛սք մը ե­ղաւ Ա­րեւ­մուտ­քէն դէ­պի Հա­յաս­տան։ Հա­յեր խոյս կու տան դէ­պի Հա­յաս­տան եւ այն­տեղ ա­պաս­տան կը գտնեն։ Հա­յաս­տան փաս­տեց, որ հա­կա­ռակ իր աղ­քա­տու­թեան՝ կրնայ ա­պաս­տան տալ մար­դոց։ Սա շատ կա­րե­ւոր ու նոյն­քան դրա­կան ե­րե­ւոյթ մըն է, ան­տա­րա­կոյս։

Գա­լով ու­րեմն ա­ւե­լի յստա­կօ­րէն Հա­րա­ւա­յին Կով­կա­սի պա­րա­գա­յին։ Ռու­սե­րուն տե­սա­կէ­տէ այս տա­րած­քաշր­ջա­նը եր­բեք չէ ե­ղած այն­քան կա­րե­ւոր՝ որ­քան որ է այ­սօր։ «Ի­րաք-Շա­մի իս­լա­մա­կան պե­տու­թիւն» ա­հա­բեկ­չա­կան խմբա­ւոր­ման ծայ­րա­յե­ղա­կան­նե­րու շար­քին կը գտնուին նաեւ Ռու­սաս­տա­նի քա­ղա­քա­ցի­ներ, ո­րոնք կը թա­փան­ցեն Հա­րա­ւա­յին Կով­կա­սէն։ Մոս­կուա, բնա­կա­նա­բար, կը գի­տակ­ցի այս բո­լո­րին։ Հա­րա­ւա­յին Կով­կա­սը դուռ մըն է, որ կա­րե­լի է բա­նալ կամ գո­ցել։ Այս ա­պա­կա­յուն տա­րած­քաշր­ջա­նէն ներս միակ կա­յուն կէ­տը Հա­յաս­տանն է ռու­սե­րուն տե­սա­կէ­տէ։ Սա շատ կա­րե­ւոր հան­գա­մանք մըն է, ան­շուշտ։

Էա­կան նիւ­թե­րէն մին ալ Ի­րանն է։ Ռու­սաս­տան եւ Ի­րան ու­նին շատ բարդ յա­րա­բե­րու­թիւն­ներ։ Սա տուեալ մըն է, որ ա­պա­ցու­ցուած է նաեւ պատ­մա­կա­նօ­րէն։ Ա­մէն ան­գամ, որ ի­րա­րու կը մօ­տե­նան՝ նաեւ նոյ­նա­ժա­մա­նակ ի­րար­մէ կը հե­ռա­նան։ Եւ ընդ­հա­կա­ռակն՝ ա­մէն ան­գամ, որ ի­րար­մէ կը հե­ռա­նան, նաեւ նոյ­նա­ժա­մա­նակ ի­րա­րու կը մեր­ձե­նան։ Ռու­սաս­տան եր­կու ճա­նա­պարհ ու­նի դէ­պի Ի­րան։ Ա­նոնց­մէ մին է՝ Ատր­պէյ­ճա­նը, ո­րու յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րը Ի­րա­նի հետ խնդրա­յա­րոյց են։ Երկ­րորդ ճա­նա­պարհն է Հա­յաս­տա­նը, որ կա­յուն է։ Հա­յաս­տան մեծ կա­րե­ւո­րու­թիւն կրնայ ու­նե­նալ, բայց վստահ չեմ, որ հայ պաշ­տօ­նա­տար­նե­րը կրնան այս խա­ղա­քար­տը լաւ ծա­խել ռու­սե­րուն։ Ա­նոնք կ՚ու­զեն մնալ տա­րած­քաշր­ջա­նա­յին հար­թու­թեան վրայ, այդ տես­քին մէջ, թէեւ այն­տեղ կայ նաեւ մի­ջազ­գայ­նօ­րէն ռազ­մա­վա­րա­կան չա­փում­ը, սա­կայն պէտք չէ մոռ­նալ, որ կայ նաեւ Լեռ­նա­յին Ղա­րա­բա­ղի հար­ցը։

Ա­րեւ­մուտ­քին տե­սա­կէ­տէ Հա­յաս­տան տե­սակ մը դժոխ­քի վրայ բա­ցուած պա­տու­հան մըն է։ Սա պէտք է զար­գաց­նել։ Սու­րիա­հա­յու­թեան օ­րի­նա­կը հե­տաքրք­րա­կան է։ Հա­յաս­տան, ձե­ւով մը, փոքր Իս­րա­յէլ մը դար­ձաւ այս ամ­բող­ջին մէջ։ Նա­յե­ցէ՛ք, Ռու­սաս­տանն ալ բան մը չը­սաւ, չխան­գա­րեց։ Պէտք է զար­գաց­նել, ինչ­պէս ը­սի քիչ ա­ռաջ։ Հա­յաս­տան, նոյն­պէս, կրնայ ա­ւե­լի կա­րե­ւոր դեր մը խա­ղալ Ա­րե­ւել­քի քրիս­տո­նեա­նե­րուն տե­սա­կէ­տէ։

-Ու­րեմն, փոր­ձենք ա­ւե­լի ման­րա­մաս­նել, որ Հա­յաս­տան ինչ­պի­սի՞ գոր­ծօն մըն է իր գտնը-ւած տա­րած­քաշր­ջա­նէն ներս։

-Նախ մի­ջան­կեալ ը­սեմ, որ Թուր­քիոյ տե­սա­կէ­տէ մեծ խնդիր մըն է։ Ար­դա­րեւ, չկայ ու­րիշ եր­կիր մը, որ ու­նե­նայ միայն ե­րեք մի­լիոն բնակ­չու­թիւն եւ ըլ­լայ այս աս­տի­ճան խնդրա­յա­րոյց։ Վե­րա­դառ­նա­լով բուն նիւ­թին... Հա­յաս­տան կա­յու­նու­թեան ազ­դակ մըն է, ո­րով­հե­տեւ իր ժո­ղո­վուր­դին 99 տո­կո­սը հայ է։ Միա­տարր հա­սա­րա­կու­թիւն մը ու­նի եւ նման ե­րե­ւոյթ գրե­թէ չկայ նախ­կին սո­վե­տա­կան եր­կիր­նե­րու շար­քին։ Վրաս­տան խառ­նուրդ մըն է, իսկ Ատր­պէյ­ճան ձգո­ղա­կա­նու­թիւն մը ու­նի Կեդ­րո­նա­կան Ա­սիոյ եր­կիր­նե­րուն եւ Թուր­քիոյ հետ։ Ատր­պէյ­ճան ինք­զինք կը դա­սէ թրքա­խօս ազ­գե­րու շար­քին եւ սա վտան­գա­ւոր կրնայ ըն­կա­լուիլ Ռու­սաս­տա­նի աչ­քով։

Կը կրկնեմ՝ Հա­յաս­տան ու­նի միակ բախտ մը, որն է կեր­տել ժո­ղովր­դա­վա­րու­թիւն։ Սա կը բխի մեր մշա­կոյ­թէն, որ մեզ բնա­կան ձե­ւով կրնայ ա­ռաջ­նոր­դել դէ­պի ժո­ղովր­դա­վա­րու­թիւն։ Ժո­ղովր­դա­վա­րու­թիւ­նը կրնայ ա­պա­հո­վել, որ Հա­յաս­տա­նի դիր­քե­րը ամ­րապն­դուին իր տա­րած­քաշր­ջա­նէն ներս ու ան դառ­նայ ա­ւե­լի ծան­րակ­շիռ գոր­ծօն մը։

Միւս կող­մէ Հա­յաս­տան չու­նի տնտե­սա­կան մո­տել մը ու կը փոր­ձէ հա­մա­տե­ղել ա­զա­տա­կան ու պե­տա­կան դրու­թիւն­նե­րը։ Վրաս­տան ա­ւե­լի յա­ռա­ջա­ցաւ քա­փի­թա­լիզ­մով, սա­կայն Հա­յաս­տա­նի մէջ ալ գիւ­ղատն­տե­սու­թիւ­նը զար­գա­ցաւ շնոր­հիւ պե­տա­կան հա­կակշ­ռին։ Հա­յաս­տա­նի դրու­թիւ­նը կրնայ խառն ըլ­լալ, բայց հարս­տու­թիւն պէտք է տա­նիլ ժո­ղո­վուր­դին, որ կ՚ապ­րի մեծ դժուա­րու­թիւն­նե­րու մէջ։ Ան­կա­խու­թիւ­նը կրնար զար­գա­նալ նաեւ այս հի­ման վրայ, բայց չե­ղաւ, թէեւ քսան տա­րի ա­ռաջ աղ­քա­տու­թիւ­նը շատ ա­ւե­լի բարձր էր։ Ազ­դան­շա­նա­յին ա­ռաջ­նա­հեր­թու­թիւն­նե­րուն նկատ­մամբ շատ ու­շա­դիր պէտք է ըլ­լալ։ Դրա­մա­տու­նե­րը, օ­դա­յին գի­ծե­րը, եւ այլն... Զար­գա­ցու­մը ա­ռեւ­տու­րով չ՚ըլ­լար, պէտք է ար­տադ­րել։ Չմոռ­նանք, որ Հա­յաս­տան կրնայ կե­րակ­րել ամ­բողջ Մոս­կուան։

-Ձեր դի­տար­կում­նե­րով, Լեռ­նա­յին Ղա­րա­բա­ղի հա­կա­մար­տու­թիւ­նը ինչ­պէ՞ս կ՚ըն­կա­լուի մի­ջազ­գա­յին հան­րու­թեան կող­մէ։

-Եւ­րո­միու­թիւ­նը այս մէ­կը կը տես­նէ՝ որ­պէս ան­ցեա­լի վե­րա­բե­րեալ հա­կա­մար­տու­թիւն մը։ ԵՄ-ի աչ­քով ար­դի խնդիր մը չէ այս մէ­կը, հի­նէն մնա­ցած է՝ իր ազ­գա­յին ու կրօ­նա­կան չա­փում­նե­րով։ Եւ­րո­միու­թիւ­նը այս հար­ցին մէջ թէ՛ չու­նի ազ­դե­ցու­թիւն եւ թէ չ՚ու­զեր ու­նե­նալ։ Եւ­րո­միու­թեան տե­սա­կէ­տէ միակ հարցն է՝ հա­ւա­սա­րակշռու­թիւն պա­հել Հա­յաս­տա­նի եւ Ատր­պէյ­ճա­նի մի­ջեւ։ Եւ­րո­միու­թեան հար­ցը չէ խա­ղա­ղու­թիւ­նը, այլ ան կը ձգտի հա­ւա­սա­րակշ­ռու­թիւն պա­հել եւ այս իսկ պատ­ճա­ռով կողմ­նա­կից չէ պա­տե­րազ­մի մը։

Ա­պա թէ ոչ, Լեռ­նա­յին Ղա­րա­բաղի ժո­ղո­վուր­դը, պատ­մու­թիւ­նը, հո­ղը հայ է։ Իսկ ռու­սե­րուն տե­սա­կէ­տէ գի­տենք, թէ ի՛նչ է խա­ղը. պա­հել հա­կա­մար­տու­թիւ­նը։

-Ի՞նչ հե­ռան­կար­ներ կը տես­նէք Թուր­քիա-Հա­յաս­տան յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րու բնա­կա­նո­նաց­ման հա­մար։

-Բնա­կա­նո­նա­ցու­մը պար­տադ­րանք մըն է եր­կու եր­կիր­նե­րուն տե­սա­կէ­տէ։ Բո­լո­րը կրնան հասկ­նալ պատ­ճառ­նե­րը։ Նոյն­քան հասկ­նա­լի է նաեւ, որ այդ քայ­լը կրնայ գալ Թուր­քիա­յէն։ Ե­թէ ար­տա­քին քա­ղա­քա­կան յստա­կե­ցում մը ըլ­լայ, այ­սինքն ե­թէ ու­զէ, Թուր­քիա կրնայ շաբ­թուան մը ըն­թաց­քին լու­ծել այս հար­ցը, բայց չ՚ու­զեր։ Թէեւ Թուր­քիոյ մէջ կան ու­ժեր, ո­րոնք կ՚ու­զեն, սա­կայն ա­նոնք ալ ազ­դու չեն։ Պէտք է սպա­սել՝ մին­չեւ որ ու­ժե­րու դա­սա­ւո­րու­մը ճիշդ հա­կա­ռակ վի­ճակ մը առ­նէ։ Թրքա­կան ազ­գայ­նա­կա­նու­թիւ­նը շատ դիւ­րու­թեամբ կ՚օգ­տա­գոր­ծէ այս նիւ­թը, թէեւ ո՞վ կրնայ հա­ւա­տալ ե­րեք մի­լիոն բնակ­չու­թեամբ երկ­րի մը սպառ­նա­լիք ըլ­լա­լուն կամ ո՞վ կրնայ հա­մո­զուիլ այս ար­հես­տա­կան կա­ցու­թեան։ Անբ­նա­կան վի­ճակ մը կայ եր­կու հա­րե­ւան եր­կիր­նե­րուն մի­ջեւ։ Բնա­կա­նո­նացմ­ան, աշ­խար­հագ­րու­թեան եւ ռազ­մա­վա­րու­թեան տե­սա­կէ­տէ պէտք է աշ­խա­տիլ միա­սին ու բա­նալ սահ­մա­նը։ Խնդի­րը կա­րե­լի չէ լու­ծել միջ­նա­դա­րեան հա­շուարկ­նե­րով։ Հա­յերն ալ պէտք է տա­րան­ջա­տեն ան­ցեալն ու ա­պա­գան։ Ե­թէ ան­ցեա­լը ցե­ղաս­պա­նու­թիւնն է, ա­պա ա­պա­գան է՝ Հա­յաս­տա­նի Հան­րա­պե­տու­թիւ­նը։

Կը խոր­հիմ, որ քսանհինգ տա­րի­նե­րու նոր ժա­մա­նա­կաշր­ջան մը պէտք է բա­ցուի մեր առ­ջեւ եւ այն­տեղ ա­ռաջ­նա­հերթ պէտք է ըլ­լայ հայ­կա­կան ներ­քին միու­թեան, միաս­նա­կա­նու­թեան կա­ռու­ցու­մը։ Ազ­գա­յին միտ­քը պէտք է վե­րա­կա­ռու­ցել, պէտք է կեր­տել պե­տա­կան մտա­ծե­լա­կերպ մը։ Սա չի կրնար գալ սփիւռ­քէն, ո­րով­հե­տեւ ա­նու­նը վրան է՝ ան սփիւռք է։ Հա­յաս­տան պէտք է նոր կա­մուրջ­ներ ձգէ դէ­պի Միա­ցեալ Նա­հանգ­ներ ու Եւ­րո­պա։ Ան­ցեա­լը պէտք չէ պայ­մա­նա­ւո­րէ ա­պա­գան։ Միակ կա­մուր­ջը կրնայ ըլ­լալ իս­կա­կան ժո­ղովր­դա­վա­րու­թեան մը կեր­տու­մը։ Ա­ռողջ ու կեն­սու­նակ ժո­ղովր­դա­վա­րու­թեան մը մա­սին է խօս­քը, ամ­բող­ջա­կան, հա­մա­պար­փակ ի­մաս­տով։ Սա պէտք է ը­նել, որ­պէս­զի Հա­յաս­տան օ­րի­նակ ըլ­լայ սփիւռ­քին ու չըլ­լայ հա­կա­ռա­կը։

-Թուր­քիա-Ռու­սաս­տան յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րուն ըն­թաց­քը ի՞նչ ազ­դե­ցու­թիւն կը գոր­ծէ Հա­յաս­տա­նի վրայ։

-Մեծ ազ­դե­ցու­թիւն ու­նի ան­շուշտ։ Սո­վե­տա­կան շրջա­նին Մոս­կուա ցե­ղաս­պա­նու­թեան հար­ցը կը գոր­ծա­ծէր Ան­գա­րա­յի դէմ։ Յետ­սո­վե­տա­կան շրջա­նին Թուր­քիա չփո­խեց իր ռազ­մա­վա­րու­թիւ­նը եւ եղ­բայ­րու­թիւն կա­ռու­ցեց Ատր­պէյ­ճա­նի հետ։ Պատ­մու­թեան մէջ միշտ կայ յստակ ճշմար­տու­թիւն մը։ Եր­կիր­նե­րը, պե­տու­թիւն­նե­րը ու­նին շա­հեր եւ այդ շա­հե­րը կրնան փո­խուիլ։ Այս ա­ռու­մով չկայ ռազ­մա­վա­րու­թիւն։ Թուր­քիա-Ռու­սաս­տան յա­րա­բե­րու­թիւնն ալ դի­ւա­նա­գի­տա­կան ա­ռեւ­տուր մըն է։ Ան­ցեալ տա­րի օ­դա­նա­ւի մը վար առ­նուե­լով տագ­նապ մը ծա­գե­ցաւ, սա­կայն ա­նոնք վերս­տին մեր­ձե­ցան տա­սը ա­միս վերջ։ Հի­մա Սու­րիոյ վե­րա­բե­րեալ քայ­լե­րու շուրջ շփման մէջ են, ի­րա­րու հա­ւա­նու­թեամբ կը գոր­ծեն եր­բեմն։ Այ­սինքն սէր կամ մշա­կոյթ չկայ։ Եւ­րո­պան ու Ռու­սաս­տա­նը թշնա­մի եղ­բայր­ներ են։ Հա­յաս­տան եւ Ռու­սաս­տան կ՚ըն­կա­լուին որ­պէս ըն­կեր։ Ան­ցեա­լին հա­յեր ապ­րած են նաեւ թրքա­կան օ­րէն­քի տակ։

Ի դէմս Թուր­քիոյ՝ Հա­յաս­տան ու­նի հա­րե­ւան մը, որ կը դա­սուի թշնա­մի։ Ի դէմս Ռու­սաս­տա­նի՝ Հա­յաս­տան ու­նի դրա­ցի մը, որ կը նկա­տուի իր տէ­րը։

Կրա­ւո­րա­կան հա­րե­ւան Թուր­քիա­յէն են­թա­կա­յու­թիւն կայ։ Գոր­ծօն, աշ­խոյժ հա­րե­ւան Ռու­սաս­տանն ալ զին­քը կ՚օգ­տա­գոր­ծէ որ­պէս մի­ջոց։ Այ­լա­պէս, այ­սինքն այս եր­կու պա­րա­գա­նե­րէն դուրս, Հա­յաս­տան ազ­դե­ցու­թիւն մը չի կրնար ու­նե­նալ։

-Ե­կէք ամ­փո­փենք մեր զրոյ­ցը՝ հա­շուի առ­նե­լով այն հա­ւա­սա­րակշ­ռու­թիւն­նե­րը, ո­րոնց հե­տա­մուտ է Հա­յաս­տան։

-Հա­յաս­տան պար­տա­ւոր է լաւ ըն­կեր ըլ­լալ Ա­րեւ­մուտ­քի հետ։ Իս­կա­կան բա­րե­կա­մու­թեան տե­սա­կէ­տէ լաւ օ­րի­նակ կը հա­մա­րուին Հա­յաս­տան-Ֆրան­սա յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րը։ Պէտք է յատ­կա­պէս շեշ­տել, որ սա Ռու­սաս­տա­նի դէմ չէ։ Հա­յաս­տան միշտ պէտք է աշ­խա­տի զգալ Ռու­սաս­տա­նի բազ­կե­րա­կը, իր դի­ւա­նա­գի­տա­կան գի­ծը պէտք է ըլ­լայ չա­փել Ռու­սաս­տա­նի զայ­րոյ­թի կէ­տը։ Ո՞ւր է ռու­սե­րուն զայ­րոյ­թի կէ­տը։ Սա պէտք է շատ լաւ չա­փել եւ այդ կէ­տը ո՛ւր որ է՝ մին­չեւ այն­տեղ պէտք է եր­թալ Եւ­րո­միու­թեան հետ։ Հա­յաս­տանն ալ կրնայ ո­րոշ բա­ներ ը­սել Ռու­սաս­տա­նին ու պէտք է ը­նէ այդ բա­նը։ Երբ որ հար­ցը մեր ա­պա­գան է, մեր ժո­ղո­վուր­դի բա­րօ­րու­թիւնն է եւ մեր մշա­կոյ­թը, ա­պա մենք ձեզ­մէ կ՚ակն­կա­լենք, որ Հա­յաս­տան ա­ռանձ­նա­յա­տուկ կար­գա­վի­ճակ մը ու­նե­նայ Կով­կա­սի մէջ։ Սա պէտք է ը­նել, պէտք է ը­սել այս բա­նը։

Այ­սօր գո­յու­թիւն ու­նի Ուք­րայ­նոյ հար­ցը, ինչ որ կը դժուա­րաց­նէ ա­մէն ինչ։ Օր մը պի­տի լու­ծուի այդ հար­ցը, ա­մէն ինչ ա­ւե­լի հան­գիստ պի­տի դառ­նայ։ Այն ա­տեն Հա­յաս­տան պէտք է ըլ­լայ Կով­կա­սի իս­կա­կան եւ­րո­պա­ցին։ Ո­րով­հե­տեւ Եւ­րո­պան միայն աշ­խար­հագ­րա­կան սահ­մա­նում մը չէ։ Եւ­րո­պան ու իր կա­ռոյց­նե­րը խարս­խուած են ար­ժէք­նե­րու վրայ եւ այդ ար­ժէք­նե­րը նաեւ մեր ար­ժէք­ներն են. ժո­ղովր­դա­վա­րու­թիւն եւ զար­գա­ցում։ Սա դէմ չէ Ռու­սաս­տա­նին, սա մեր մշա­կոյթն է։ Սա էր մեր ան­ցեա­լը եւ սա պի­տի ըլ­լայ նաեւ մեր ա­պա­գան։ Հա­մա­մարդ­կա­յին ար­ժէք­նե­րու մա­սին է խօս­քը։ Հա­յաս­տան ի՛նչ ազ­դե­ցու­թեան գօ­տիի մէջ ալ գտնուի՝ իր դա­ւա­նած ար­ժէք­նե­րը հա­մա­մարդ­կա­յին են եւ այդ ար­ժէք­նե­րը յա­րիր են իս­կա­պէս ան­կախ ժո­ղո­վուրդ­նե­րու։

ԱՐԱ ԳՕՉՈՒՆԵԱՆ