ՆՈՐ ԱՇԽԱՐՀԱՔԱՂԱՔԱԿԱՆՈՒԹԻՒՆ

Հայաստան-Ռուսաստան յարաբերութիւնները ներկայիս պատմական ծանր բեռի մը տակ են։ Հայաստանի մէջ տեղի ունեցած  «Թաւշեայ յեղափոխութիւն»էն ասդին այդ յարաբերութիւնները անցան բազմաթիւ ցնցումներէ։ Անշուշտ,  այդ ցնցումներու խորքին կար եւ  տակաւին ալ կայ կարեւոր հանգամանք մը, որ կը վերաբերի  Ռուսաստանի ընդհանուր դերի թուլացման։ Նախքան անոր տկարացումը, պէտք է հաշուի նստիլ այն հանգամանքին հետ, թէ Ռուսաստան՝   յատկապէս  վերջին հինգ  տարիներուն նոր գործելաոճ մը որդեգրած է Հարաւային Կովկասի պարագային։

Մինչ Մոսկուա կը փորձէր նոր խաղ մը կիրառել եւ մուտք գործել  Մերձաւոր Արեւելքի տաք ջուրերը՝ պատրուակելով Սուրիոյ անկեալ նախագահ Պեշար Էսատի իշխանութեան պահպանումը, անդին նոյն զուգահեռական գծով բարձրագոյն մակարդակի կը հասցնէր Անգարայի հետ իր յարաբերութիւնը։ Անշուշտ, միակողմանի  հետաքրքրութեան  վրայ հիմնուած կամ կառուցուած յարաբերութիւն մը չէր այդ մէկը, որովհետեւ նոյնքան կարեւոր էր Թուրքիոյ համար, որ տարբեր առիթներով կարողացաւ մեծ միաւորներու տիրանալ՝ իր բարեկամութիւնը աւելիով հունաւորել Ռուսաստանի հետ։ Այս բոլորին  հետ Ռուսաստան նախքան Ուքրայանայի հետ պատերազմի երթալը, կարծէք կերպով մըն ալ որոշած էր  դուրս գալ Հարաւային Կովկասի մեծ տեսադաշտէն ու իր բացակայութիւնը փարատել՝ բարձր մակարդակի յարաբերութիւններ պահպանելով նա՛խ Թուրքիոյ ու ապա Ատրպէյճանի հետ։

Տխուր է, անշուշտ, որ Հայաստանի կողմէ անտես առնուեցան  Ռուսաստանի նոր մօտեցումները։ Երեւան շարունակեց հաւատալ, թէ ինչ որ ալ ըլլան պայմանները՝ Ռուսաստան ոչ մէկ կերպով  կրնայ լքել զինքը եւ Հարաւային Կովկասի մէջ միշտ կ՚ունենայ հիմնարար դեր։ Անշուշտ, պէտք չէ մոռնալ նաեւ, որ Հայաստանի մէջ տեղի ունեցած իշխանափոխութենէն առաջ Ռուսաստան բաւական լուրջ անհանգստութիւն ապրած էր Վրաստանի պարագային։ Վրացիք  կատարած էին ընտրանքը, որ կերպով մը դաս կը դառնար ռուսներուն համար, որոնք շատ լաւ սկսած էին հասկնալ, որ Վրաստանի գործընթացներէն յետոյ Հայաստանի մէջ պատահած դէպքերը պիտի բանային նոր դարաշրջան մը։ Սա կը խօսի Հայաստանի դէպի արեւմուտք թռչելուն մասին։

Այս բոլորը իմանալով հանդերձ, Ռուսաստան մինչեւ տեղ մը պահեց իր բարեկամական յարաբերութիւնը Հայաստանի հետ՝ հաշուի առնելով, անշուշտ, որ Թուրքիոյ եւ Ատրպէյճանի հետ իր շահերուն պահպանումը, թարմացումը մեծապէս պիտի նպաստեն անոր, որպէսզի Վրաստանի եւ Հայաստանի  դէպի արեւմուտք թեքումը դառնան նշանակալի։

Այս մեծ հաշիւներու յորձանուտին մէջ, Ռուսաստան նախ Հայաստանը համոզեց, որպէսզի ընդունի Արցախի վերաբերեալ որոշ ծրագրի մը իրականացումը։ Ապա կտրուկ քայլերով եւ դիտարկելով իր յստակ շահերը՝ այս անգամ ինք երեսի վրայ ձգեց Հայաստանը։ Ի հարկէ, երկկողմանի սխալներ գործուեցան, սակայն, շատ տրամաբանական ու հասկնալի է, որ այս բոլորին մէջ ամենամեծ տուժողը եղաւ Հայաստանը, որ նախ կոր-սընցուց Արցախը եւ մնաց առանձինն մարտի դաշտին վրայ։

Ասոնց կողքին, Հայաստան  արեւմուտքէն՝ առերեւոյթ նեցուկէն բացի ոչինչ կարողացաւ քաղել ու հաւանաբար այդ պատճառով ալ Ռուսաստանի հետ իր ունեցած կտրուկ մօտեցումները վերաշարադրելու միտուեցաւ՝ առանց վերադառնալու անցեալի մտերմութեան, բայց տնտեսական տեսակէտէ պահպանելով իր յարաբերութիւնները եւ շահակցութիւնները Ռուսաստանի եւ, անշուշտ, ԵԱՏՄ-ի (Եւրոասիոյ տնտեսական միութիւն) հետ։ 

Այս բոլորը, բնականաբար, անցան մեծ տատանումներէ, մինչեւ  Հայաստանի վարչապետ Նիկոլ Փաշինեանի դէպի Ռուսաստան կատարած նոր շրջադարձը, որ ունի քաղաքական ազդակներ։

Վերլուծաբաններ ընկերային հարթակներու վրայ միջոցէ մը ի վեր մանրամասն կը խորհրդածեն այս մասին։ Այսպէս, Երեւանի եւ Մոսկուայի միջեւ 1991 թը-ւականին հաստատուած յարաբերութիւնները ռուսական կողմին տուած են լծակներ։ Բացի Հաայաստանի մէջ  ռազմակայանի եւ սահմանապահ զօրքերու ներկայութենէն, ան հնարաւորութիւն ունեցած է իր ուժը տարածելու Հարաւային Կովկասի մէջ եւ ամրապնդելու իր դիրքերը՝ որպէս տարածաշրջանի  ամենաուժեղ արտաքին խաղացողը։ Վերջին չորս տարիներուն, Հայաստան-Ռուսաստան յարաբերութիւնները զգալիօրէն փոխուած են։ Մոսկուա յաչս Երեւանին ռազմավարական դաշնակիցէ վերածուած է խնդրայարոյց գործընկերոջ: Երկու կողմերն ալ բողոքներու երկար ցանկ մը ունին իրարու դէմ: 

Հայաստան կրճատած է իր ռազմական համագործակցութիւնը Ռուսաստանի հետ։ Մինչեւ քանի մը տարի առաջ Հայաստան զինամթերքի աւելի քան 90 տոկոսը ձեռք կը բերէր Ռուսաստանէն։ 2025-ին այդ ցուցանիշը նուազած է մինչեւ 10 առ հարիւրի: Հնդկաստանը եւ որոշ չափով Ֆրանսան սկսած են դառ-նալ Հայաստանի հիմնական գոր-ծընկերները՝ պաշտպանական համագործակցութեան ոլորտին մէջ։ 

Հակառակ քաղաքական եւ դիւանագիտական այս ​​պատկերին, երկկողմանի տնտեսական կապերը չեն ազդուած։ 2024-ին առեւտրական շրջանառութիւնը հասած է 12.4 միլիառ տոլարի՝ 2021-ի 2.5 միլիառ տոլարին բաղդատմամբ։ Ռուսաստան կը մնայ Հայաստանի արտածման հիմնական ուղղութիւնը: Բաց աստի, Ռուսաստան Հայաստանի միջոցաւ կը վերարտածէ բազմաթիւ ապրանքներ՝ իր դէմ արեւմուտքի սահմանած պատժամիջոցներուն ներքեւ։ Վերջին իրադարձութիւնները նոյնպէս ազդած են հայ հասարակութեան՝ Ռուսաստանի նկատմամբ ընկալման վրայ։ 

Յարաբերութիւններու ներկայ անկայունութիւնը լուրջ մարտահրաւէրներ կրնայ յառաջացնել Հայաստանի համար։ Ռուսաստան մօտաւոր ապագային հաւանաբար վերադառնայ Հարաւային Կովկաս՝ իբրեւ հիմնական շարժիչ ուժ, տարածաշրջանի աշխարհաքաղաքականութեան վրայ ազդելու զգալի լծակներով։ Ռուսաստան-Ատրպէյճան համագործակցութիւնը սկսած է աճիլ՝ հակառակ վերջին վերիվայրումներուն։ Անոնք ունին նոյն տեսլականը, որով տարածաշրջանի երկիրները կը կառավարեն տարածաշրջանային հակամարտութիւնները եւ երկուքն ալ կ՚աջակցին «3+3» ձեւաչափին: Ռուսաստան կրնայ որոշել, որ Հարաւային Կովկասի մէջ իր շահերը հետապնդէ Ատրպէյճանի հետ ռազմավարական գործընկերութեամբ: 

Եթէ ​​Ռուսաստանի եւ Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներու միջեւ ձեւաւորուի Ուքրայնայի վերաբերեալ փոխըմբռնում մը, նախագահ Թրամփի օրօք, ապա սա կրնայ ձեւաւորել տարածաշրջանային նոր աշխարհաքաղաքականութիւն մը։ Այդ պարագային ԱՄՆ կրնայ դադրիլ տարածաշրջանը դիտարկելէ՝ որպէս Ռուսաստանի հետ մարտադաշտ եւ այդպէսով նուազեցնել իր ներգրաւուածութիւնը: Ռուսաստանն ալ կրնայ վերսկսիլ իր դերը՝ որպէս Հայայաստան-Ատրպէյճան բանակցութիւններու հիմնական միջնորդ։ Այդ ժամանակ ան կրնայ տարածաշրջանին մէջ արեւմուտքի ներկայութիւնը զսպել, միեւնոյն ժամանակ, մրցակցիլ Թուրքիոյ հետ Հարաւային Կովկասէ ներս: Այսպիսի բեմագրութեան մը պարագային Հայաստան կրնայ դէմ յանդիման մնալ Ռուսաստանի պահանջներուն՝ վերանայելու իր արտաքին քաղաքականութիւնը՝ մասնաւորապէս սահմանափակելու իր աճող կապերը Եւրոպական Միութեան, եւրոպական երկիրներու եւ ԱՄՆ-ի հետ։

Բազմաթիւ վերլուծութիւններու մէջ կը մատնանշուի, որ Հայաստան պէտք է խուսափի Ռուսաստանի հետ յարաբերութիւններու ապագայ վատթարացումէն։

ՍԱԳՕ ԱՐԵԱՆ

Երեւան