ՊԱՏՄՈՒԹԵԱՆ ԸՆԴՈՒՆՈՒԱԾ ՉԱՓԱՆԻՇՆԵՐԸ

Մշտապէս կայ այն հարցը, որ մեզ կը զբաղեցնէ թէ՛ իբրեւ անհատ եւ թէ իբրեւ հաւաքականութիւն. մենք դասեր կը քաղե՞նք պատմութենէն: 

Մարդկային զարգացման իրողութեամբ եթէ արտացոլացնենք պատասխանը, ապա կը նկատենք, որ այո՛, յառաջխաղացը կը կապուի մարդկային պատմութենէն դասեր քաղելու հետ, իսկ եթէ առնենք աւերուածութեան ու պատերազմներու կրկնութիւնը, ապա կ՚եզրակացնենք, թէ մարդկութիւնը դաս չի քաղեր պատմութենէն: Ամենահիմնական պատմափիլիսոփայական հարցը հաւանաբար կրնանք համարել այն, որ կա՞յ արդեօք մարդկային կամք պատմութիւն կերտող, այսինքն նոյնինքն պատմականացումն ու ընթացքը մարդկային գոյութեան․ առաքելութիւն ունի՞:

Եթէ կայ մարդկային առաքելութիւն, որ յստակ է կամ կազմաւորուող մարդկային գոյութեան սկիզբէն ի վեր, ապա կայ մարդկային կամք ու գործունէութիւն մը՝ հասնելու այդ առաքելութեան: Ինչքան ալ այդ կամքն ու գործունէութիւնները տատանուող են, տարաբնոյթ եւ առանց ժամանակագրութեան, միաժամանակ, պատմութենէն քաղուած դասեր կան ու չկան։ Եւ նոյն հարթութեամբ պատմութենէն քաղուած դասերէն եկած եզրակացութիւններով գործադրում կայ եւ չկայ: Խնդրականութիւնը հո՛ն է, որ չկայ միացեալ մարդկային հաւաքական պատմութիւն մը, այլ ամենաբնորոշային եւ ուղեցուցային դիտարկումը մարդկութեան հաւաքական պատմութեան․ քաղաքակրթութիւններու պատմութեան հոլովոյթի դիպաշարումն է եւ մարդկութեան ղեկավար տարրին պատմութեան՝ պատմութիւնը հիւսելը: Հոս կը միաձուլուին պատմութեան առարկան կերտողն ու ներկայացնողը, քանի նոյնինքն հաւաքապէս յաղթողը-նուաճողը եւ յատկապէս՝ գիտութեան, արհեստագիտութեան եւ զարգացման ջահակրութիւնը ստանձնողը (եգիպտական քաղաքակրթութենէն հասնելով ներկայիս արեւմտեան քաղաքակրթութիւն) ի՛նքն է, որ կը գրէ ու կը ստեղծէ մարդկային պատմութիւնը: Եւ հոս խաբելու կամ խուսանաւելու շատ տարածք չկայ, որովհետեւ կա՛մ կը ստեղծես ու կեդրոն կը դառնաս արարման եւ աշխարհը կը ղեկավարուի ստեղծածդ գիւտերով եւ կամ ալ ենթակայ ես ու ստեղծողին հարկատու:

Այո՛, քաղաքակրթութիւններու պատմութիւնը յաճախ զուգահեռ ընթացած է կայսրութիւններուն հետ, բայց, միշտ չէ, որ երկարող մարդկային պատմութեան մէջ կայսրութիւնները ստեղծագործութեան ու արարման կեդրոններ ու ջահակիրներ եղած են:

Չենք կրնար վճռել, որ կայ հաւաքական մարդկային կամք մը՝ մշտապէս եւ ամէն տեղ, բայց, մշտապէս քաղաքակրթական՝ այսպէս կոչուած կառուցումը նոյն մարդկային կամքին ու գործունէութեան հունաւորման ամենավառ ցուցանիշն է, որ աշխարհի տարբեր վայրերուն մէջ տեւաբար արտայայտուած է: Մարդկային առաքելութիւնն ալ քաղաքական գործունէութեան ծիրէն դուրս դժուար է պատկերացնել, նոյն ատեն, ընկերաբանական ու տնտեսական իրականութիւնը, եթէ չըսենք հիմնական, ապա կրնանք ըսել ծանրակշիռ գործօններէն է՝ առարկայականօրէն հասկնալու ու վերլուծելու մարդկային գործունէութիւնը: Այո՛, ոգեղինութեան ու կրօնական հասկացողութեամբ մարդկութիւնը ունի առաքելութիւն, բայց, այդ մէկը մարդկային հաւաքական գործակատարման բնորոշիչ երեւոյթը չէ՝ ինչքան ալ պատերազմներ մղուած ըլլան կրօնի անունով։ Այդ մէկը կ՚օգտագործէ կրօնը իշխանութիւն ձեռք բերելու համար եւ ո՛չ թէ մարդկութեան, ըստ նոյն տուեալ կրօնին՝ մարդկային առաքելութիւնը իրականացնելն է: Կրնանք ըսել, որ կայ մարդկային կամք, զոր պատմութեան մէջ կամայ թէ ակամայ ինքզինք դրսեւորած է անդադար, բայց, անոր վերջնական նպատակը չենք կրցած վերծանել լիովին՝ ինչքան ալ յարափոփոխ ըլլան ժամանակները եւ յառաջդիմութեան ու յետադիմութեան նիշերը անքննելի։ Մասնաւորապէս, եթէ նկատի ունենանք, որ մարդկութենէն ալ առաջ հաւանական է, որ ուրիշ գոյութենական ձեւեր ունեցած ըլլայ երկիր-մոլորակը կամ նոյնինքն մարդկութիւնը գերզարգացած եղած ըլլայ ու երկիր-մոլորակը հասցուցած՝ ոչնչացման:

 Մարդկային հաւաքական առաքելութիւնը պարզ ըմբռնմամբ, եթէ զարգացման ու բարօրութեան ապահովումն է՝ իւրաքանչիւր անհատ մարդու անխտիր ու ամէն հաւաքականութենէ, ապա ցարդ մարդկութիւնը ձախողած է այդ մէկը իրագործելու տեսակէտէ։ Իսկ եթէ կան անբացայայտ ու նոյնիսկ չիրազեկուած մարդկային առաքելութիւններ, ապա նոյնպէս անհեթեթ կը դառնայ խօսիլ անոնց մասին կամ նուազագոյնը՝ չյայտնաբերել զանոնք:

Պատմութիւնը ունի՞ նորմեր, այո՛, ունի, այդ մարդկային հաւաքական ազնուականութիւնն ու վեհանձնութիւնն է եւ բնականաբար բարոյական համակարգն է՝ ինչքան ալ այդ մէկը համարուի ժամանակային ու յարաբերական:

Կան պատմական վիճակագրութիւններ, որոնց կ՚ապաւինի մարդկային հաւաքական միտքն ու գործունէութիւնը, ի հեճուկս նոյն մարդկային՝ մանաւանդ հաւաքական մտքի չմարմնաւորման ու իւրացման: Եւ հակազդեցիկ կերպով նոյն վիճակագրութիւններն են, որոնք կը կերտեն մարդկային միտքը՝ այսինքն, երբ կը բանականացնենք (թուագրում, պատմագրութիւն, արտադրութեան պահում ու վերարտադրում եւ այլն) մեր կեանքը, անցեալով եւ ընթացքով մենք վիճակագրութիւն մը կու տանք իրադարձութեանց ու ապրուստին, ուստի, դիմագիծ, ինքնութիւն եւ սլացք մը կը հաղորդենք մարդկային գոյութեան:

ՏԻԳՐԱՆ ԳԱԲՈՅԵԱՆ

Երեւան