ԳՐԱԿԱՆԱԳԷՏ ՓՈԽ-ՆԱԽԱՐԱՐԸ

-Սու­րիա­հա­յե­րը, Հա­յաս­տան փո­խադ­րուե­լով կը թուի, թէ պէտք է պա­հեն ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նը, բայց յա­ճախ կը տես­նենք, որ մի­ջա­վայ­րին յար­մա­րե­լու նկա­տա­ռու­մով ա­նոնք կը փո­խեն ի­րենց հա­յե­րէ­նը, լե­զուամ­տա­ծո­ղու­թիւ­նը, այդ մէ­կը ինչ­պէ՞ս կը մեկ­նա­բա­նէք:

-Ա­յո՛, ոչ միայն սու­րիա­հա­յե­րը: Ես շատ խոր ցա­ւով կը յա­րա­բե­րուիմ այն մար­դոց հետ, ո­րոնք տա­սը եւ ա­ւե­լի տա­րի­ներ ա­ռաջ ե­կած են, հաս­տա­տուած են հայ­րե­նի­քի մէջ եւ ա­նոնց խօս­քը ար­դէն ա­րե­ւե­լա­հա­յե­րէ­նին կը նմա­նի: Չեմ մե­ղադ­րեր զա­նոնք, ա­յո, մի­ջա­վայ­րին յար­մա­րե­լու խնդիր կայ։ Ես պար­զա­պէս իմ ցաւս կ՚ար­ձա­գան­գեմ, ո­րով­հե­տեւ ինչ­պէ՞ս կրնաս մե­ղադ­րել երբ ե­րա­խան այս­տեղ կրթու­թիւն կը ստա­նայ, լե­զուն այս է եւ այս կէ­տին վրայ մենք մտա­ծե­լու ենք՝ ի՞նչ ը­նել: Սփիւռ­քի նա­խա­րա­րու­թեան կա­տա­րած ա­ռա­ջարկ­նե­րուն միա­ցած են նաեւ ա­րեւմտա­հա­յե­րէ­նի կրող եւ սփիւռ­քեան մեր մտա­ւո­րա­կան­նե­րը. ինչ­պէս՝ լրագ­րող­ներ, գիտ­նա­կան­ներ, ու­սու­ցիչ­ներ, ազ­գա­յին կա­ռոյց­նե­րու ղե­կա­վար­ներ, կամ պար­զա­պէս մտա­հոգ մար­դիկ: Ա­ռա­ջար­կը կը վե­րա­բե­րի ա­նոր, որ մեր դպրոց­նե­րուն մէջ պար­տա­դիր դարձ­նենք ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նի դա­սըն­թացք­նե­րը, որ­պէս­զի ա­րե­ւե­լա­հայ ա­շա­կեր­տը հա­ւա­սա­րա­պէս տի­րա­պե­տէ թէ՛ ա­րե­ւե­լա­հա­յե­րէ­նին եւ թէ ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նին, այ­սինքն գրա­կան հա­յե­րէ­նին: Ո­րով­հե­տեւ այդ մէ­կը նոյ­նը չէ, ինչ որ դուն ռու­սե­րէ­նին կը տի­րա­պե­տես, կամ անգ­լե­րէ­նին, այդ մէ­կը քու մայր լե­զուն է, իր եր­կու դրսե­ւո­րում­նե­րով, ինչ որ դու­ն ալ կրնաս մէջդ հան­գս­տօ­րէն ու­նե­նալ թէ՛ ար­տա­սա­նա­կան, թէ՛ ուղ­ղագ­րա­կան, թէ՛ բա­ռա­պա­շա­րա­յին շեր­տե­րով: Երբ մենք կը խօ­սէինք այն մա­սին, թէ մենք չու­նինք հա­մա­պա­տաս­խան քա­նա­կով ու­սու­ցիչ­ներ, ո­րոնք կա­րո­ղա­նան բո­լոր դպրոց­նե­րու մէջ ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէն սոր­վեց­նել։ Այ­սօր այդ խնդիրն ալ լու­ծուած է: Ան­շուշտ լու­ծուած է ոչ շատ բա­ւա­րար եւ ըն­դու­նե­լի մա­կար­դա­կով։ Բայց եւ այն­պէս, չկայ այն խնդի­րը, ո­րով­հե­տեւ սու­րիա­հայ մեր հայ­րե­նա­կից­նե­րու ներ­գաղ­թը այս­տեղ մեզ օժ­տած է նաեւ ու­սու­ցիչ­նե­րով եւ հա­յե­րէ­նի մաս­նա­գէտ­նե­րով:

-Ի­րա­կա՞ն կը հա­մա­րէք այդ գա­ղա­փա­րը՝ դպրոց­նե­րու մէջ ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նի դա­սըն­թացք­նե­րու ներ­մու­ծու­մը եւ ե­թէ ա­ռա­ջարկ ե­ղած է, մօ­տա­ւո­րա­պէս ե՞րբ կը տես­նեք ա­նոր ըն­դու­նու­մը եւ կի­րա­ռու­մը:

-Կը կար­ծեմ, որ ա­յո, ի­րա­կան է եւ մօ­տա­կայ տա­րի­նե­րուն կը կար­ծեմ լաւ ցան­կու­թեան պա­րա­գա­յին ի­րա­կա­նու­թիւն կը դառ­նայ: Մենք կը գոր­ծակ­ցինք նաեւ Հա­յաս­տա­նի Հան­րա­պե­տու­թեան Կրթու­թեան եւ գի­տու­թեան նա­խա­րա­րու­թեան հետ, բո­լո­րը միա­կար­ծիք են մե­զի հետ՝ նա­խա­րա­րէն սկսեալ մին­չեւ մնա­ցեալ հա­մա­պա­տաս­խան պաշ­տօ­նեա­նե­րը: Եւ ու­նինք դպրո­ցի տնօ­րէն­ներ, ո­րոնք ու­րա­խու­թեամբ ըն­դու­նած են այդ ա­ռա­ջար­կը եւ կը սպա­սեն ա­նոր ի­րա­կա­նաց­ման: Այ­սինքն այս մէ­կը այն հա­մազ­գա­յին գա­ղա­փար­նե­րէն մին է, որ բո­լո­րին կող­մէ կ՚ըն­դու­նուի: Կը կար­ծեմ, որ շատ ա­րագ այդ հար­ցե­րը կը լու­ծուին:

-Ժա­մա­նա­կին կար ա­կա­դե­մի­կոս­նե­րու խումբ մը, որ հե­տե­ւո­ղա­կա­նօ­րէն կը պայ­քա­րէր, որ­պէս­զի այդ մէ­կը ի­րա­կա­նու­թիւն չդառ­նայ, մա­նա­ւանդ, երբ ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նի հետ նաեւ ուղ­ղագ­րու­թիւ­նը պի­տի ներ­մու­ծուէր: Այ­սօր չկա՞յ այդ բուռն պայ­քա­րը:

-Կա­յին, ա­յո, մար­դիկ, ո­րոնք այդ­պէս կը մտա­ծէին: Այ­սօր ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նի ներ­մուծ­ման դէմ պայ­քար չկայ Հա­յաս­տա­նի մէջ եւ ը­սեմ, որ նոյ­նիսկ դա­սա­կան ուղ­ղագ­րու­թեան ներ­մուծ­ման դէմ ալ նախ­կին ծայ­րա­յեղ մօ­տե­ցու­մը վե­րա­ցած է: Ի վեր­ջոյ, տա­րի­նե­րը ցոյց տուին, որ այդ ներ­մու­ծում­նե­րը կրնան տե­ղի ու­նե­նալ նաեւ բնա­կա­նոն ճա­նա­պար­հով: Վեր­ջին հա­շուով, եր­կու ուղ­ղագ­րու­թիւն­նե­րու մէջ ալ կան մեր­ժե­լի եւ ըն­դու­նե­լի կէ­տեր, ժա­մա­նա­կավ­րէպ պա­րա­գա­ներ կան եր­կու ուղ­ղագ­րու­թիւն­նե­րուն մէջ ալ: Ը­սեմ, որ այ­սօր միաս­նա­կան ուղ­ղագ­րու­թեան կողմ­նա­կից­նե­րը ա­ւե­լի շատ են, քան՝ միայն խորհր­դա­յին ուղ­ղագ­րու­թեան կողմ­նա­կից­նե­րը:

Ես օ­րի­նակ մը բե­րեմ. չեմ կրցած հասկ­նալ, թէ ին­չու օ­րի­նակ, ձայ­նա­ւո­րով վեր­ջա­ցող բա­ռե­րու ա­ւար­տին «յ» պի­տի գրուի, ինչ որ չ՚ար­տա­սա­նուիր: Այս հար­ցին մէջ ին­ծի հետ հա­մա­ձայն են նաեւ դա­սա­կան ուղ­ղագ­րու­թիւ­նը կրող մեր հայ­րե­նա­կից­նե­րէն շա­տեր: Այ­սինքն կա­րե­լի է գտնել ի­րա­կան տար­բե­րակ մը, միաս­նա­կան ձեւ մը, որ մէկ ուղ­ղագ­րու­թեամբ կը գրէ, այն ա­տեն կո­րուստ­ներ չեն ըլ­լար եր­կու ուղ­ղագ­րու­թիւն­նե­րու մի­ջեւ եւ գո­հա­ցում կու տան եր­կու ուղ­ղագ­րու­թիւն­նե­րը դա­ւա­նող­նե­րուն: Իսկ ե­թէ ուղ­ղագ­րու­թիւ­նը դառ­նայ միաս­նա­կան, պատ­կե­րա­ցու­ցէք, որ ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նը պա­հե­լը շատ ա­ւե­լի դիւ­րին կ՚ըլ­լայ: Իսկ ե­թէ ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նին մենք լաւ տի­րա­պե­տենք, կը տի­րա­պե­տենք նաեւ մի­ջին հա­յե­րէ­նին՝ Կի­լի­կեան հա­յե­րէ­նին, կը տի­րա­պե­տենք նաեւ գրա­բա­րին, այ­սինքն՝ ա­ւե­լի ա­րագ կը սոր­վինք մայր լե­զուն իր նա­խաս­տեղծ վի­ճա­կով եւ շատ ա­ւե­լի լաւ ձե­ւով կա­րե­լի կ՚ըլ­լայ իւ­րաց­նել մեր մշա­կոյ­թը: Իմ կար­ծի­քով, նաեւ ձեր՝ լրագ­րող­նե­րուդ պար­բե­րա­կան հա­ւաք­նե­րը հայ­րե­նի­քի մէջ (եւ տայ Աստուած, նաեւ սփիւռ­քի ո­րե­ւէ կեդ­րո­նի մէջ կա­րե­նանք կազ­մա­կեր­պել), մե­ծա­պէս կ՚օգ­նեն նման կնճռոտ խնդիր­նե­րուն պա­տաս­խան­ներ գտնե­լու եւ զա­նոնք լու­ծե­լու հա­մար: Լրագ­րող­նե­րու խօս­քը այ­սօր ազ­դե­ցիկ է, կրնայ հարց լու­ծել: Լրագ­րո­ղին խօս­քը կը զգու­շաց­նէ թէ՛ պաշ­տօ­նեան եւ թէ ոչ-պաշ­տօ­նեան՝ ա­ռա­ւել եւս զգօն ըլ­լա­լու ենք այս կամ այն հար­ցը քննար­կե­լու ժա­մա­նակ:

-Ան­ցեալ տա­րի ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նի եւ ա­րե­ւե­լա­հա­յե­րէ­նի մեր­ձեց­ման հա­մա­ժո­ղով մը տե­ղի ու­նե­ցաւ: Ի՞նչ ըն­թաց­քի մէջ են այն­տեղ ըն­դու­նուած բա­նա­ձե­ւե­րը կամ առ­նուած ո­րո­շում­նե­րը:

-Հա­մա­ժո­ղո­վի ար­դիւն­քին ո­րո­շե­ցինք այդ հար­ցին մէջ ընդրգ­կել նաեւ սփիւռ­քի յայտ­նի մաս­նա­գէտ­նե­րը: Ա­նոնց կար­ծիք­նե­րը հա­ւա­քագ­րած ենք, բա­ւա­կան ծա­ւա­լուն ծրար մը ձե­ւա­ւո­րուած է եւ այս տա­րի մենք նա­խա­տե­սած ենք ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նի պահ­պա­նու­թեան եւ ա­նա­ղար­տու­թեան հա­մար նման կլոր սե­ղան մը գու­մա­րել՝ ար­դէն զուտ ա­կա­դե­մա­կան մաս­նա­գի­տու­թիւն ու­նե­ցող ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նի մաս­նա­գէտ­նե­րուն մի­ջեւ (Ա­կա­դե­միա ը­սե­լով ոչ թէ կա­ռոյ­ցը նկա­տի ու­նիմ, այլ նաեւ՝ ա­ւան­դա­կան ի­մա­ցու­թեան, ճա­նա­չո­ղու­թեան մա­կար­դա­կը, ո­րով բա­րե­բախ­տա­բար, սփիւռ­քի մէջ բա­ւա­կան շատ խում­բեր ու­նինք), ո­րոնց ճնշող մե­ծա­մաս­նու­թիւ­նը հա­մա­ձայ­նած է մաս­նակ­ցիլ: Քիչ մը այդ մաս­նակ­ցու­թեան մէջ տա­րա­ծու­թիւնն ու ո­րոշ նիւ­թա­կան խնդիր­ներ կը խան­գա­րեն ա­ւե­լի ա­րագ կազ­մա­կեր­պուե­լու հա­մար։ Սա­կայն մին­չեւ տա­րե­վերջ (Դեկ­տեմ­բե­րի կէ­սե­րուն հա­ւա­նա­բար) հա­ւաք­նե­րէն մէ­կը կ՚ի­րա­կա­նաց­նենք։ Պայ­մա­նաո­րուած ենք, որ վեր պի­տի կանգ­նինք բո­լոր տե­սա­կի մաս­նա­գի­տա­կան ան­հան­դուր­ժո­ղա­կա­նու­թե­նէն՝ ըն­դու­նե­լու հա­մար այն ու­ղին, մատ­նան­շե­լու հա­մար այն ճա­նա­պար­հը, ո­րով պի­տի ըն­թա­նանք: Այդ մէ­կը կը վե­րա­բե­րի թէ՛ ուղ­ղագ­րու­թեան մեր­ձեց­ման եւ թէ՛ ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նի պահ­պան­ման: Կրկնեմ, ա­ռաջ­նա­յի­նը դըպ-րոց­նե­րու մէջ ա­րեւ­մա­հա­յե­րէ­նի դա­սա­ւան­դումն է: Կլոր սե­ղա­նի ո­րո­շու­մը կը ներ­կա­յաց­նենք պատ­կան մար­մին­նե­րուն, որ­պէս ո­րո­շա­կի ի­րա­ւունք­ներ ու­նե­ցող կա­ռոյ­ցի ա­ռա­ջարկ եւ ծրա­գիր:

-Բայց մա­նա­ւանդ ուղ­ղագ­րու­թեան միաս­նա­կա­նու­թեան հար­ցը չէ՞ք կար­ծեր, որ ան­մի­ջա­պէս չ՚ըն­դու­նուիր ժո­ղո­վուր­դին կող­մէ:

-Ա­յո՛, վստա­հա­բար միան­շա­նա­կօ­րէն պի­տի չըն­դու­նի, ո­րով­հե­տեւ պատ­մու­թեան մէջ բո­լոր նո­րա­մու­ծու­թիւն­ներն ալ սուին­նե­րով ըն­դու­նուած են: Բայց կը կար­ծեմ, որ նոյ­նիսկ ա­մե­նէն քա­րա­ցած միտ­քե­րը կրնայ շար­ժել այս գա­ղա­փա­րը, ե­թէ ան հա­մա­հայ­կա­կան բնոյթ ստա­նայ: Ես՝ իբ­րեւ մաս­նա­գէտ, դէմ ե­ղած եմ դա­սա­կան ուղ­ղագ­րու­թեան ներ­մուծ­ման, նոյ­նիսկ ես այ­սօր փո­խուած եմ, ու­րեմն յոյ­սեր կան: Դի­մադ­րած եմ քա­նի մը պատ­ճա­ռով, ո­րոնց­մէ մէկն ալ տնտե­սա­կան է։ Պարզ տնտե­սա­կան հա­շուարկ մը ը­րած եմ, զար­մա­ցած եմ, երբ տե­սած եմ, որ օ­րի­նակ՝ հա­զար էջ­նոց գիրք մը տպե­լու պա­րա­գա­յին շուրջ եր­կու հա­րիւր էջ ա­ւե­լի կը տպենք, թուղ­թի եւ այլ ծախ­սեր կը յա­ռա­ջա­նան: Բայց եր­բեմն մէկ կողմ պէտք է դնել տնտե­սա­կան հա­շուար­կը եւ պէտք է հա­շուի առ­նել այն ա­ռա­ւե­լու­թիւ­նը, որ կրնայ բե­րել այդ փո­փո­խու­թիւ­նը: Դա­սա­կան ուղ­ղագ­րու­թեան ներ­մուծ­ման դէմ ըլ­լա­լու իմ փաս­տարկ­նե­րէն մէկն ալ այն ե­ղած է, որ դա­սա­կա­նի կրող­նե­րը քիչ են, ա­րե­ւե­լա­հայ ուղ­ղագ­րու­թեան կրող­նե­րը շատ են, նոյ­նիսկ քա­նի մը ան­գամ կը գե­րա­զան­ցեն, կամ դա­սա­կա­նի մէջ գրա­ւոր խօս­քի տի­րա­պե­տող­նե­րը ա­ւե­լի քիչ են եւ այլն։ Բայց ի վեր­ջոյ, ա­նընդ­հատ այս հար­ցին մէջ խո­րա­նա­լը բե­րաւ այն եզ­րա­կա­ցու­թեան, որ ոս­կէ մի­ջի­նը լա­ւա­գոյնն է: Ես կը կար­ծեմ, որ հնա­րա­ւոր է: Եւ վեր­ջին քննա­կում­նե­րը ին­ծի հա­ւատ ներշն­չած են եւ կը կար­ծեմ, որ բազ­մա­թիւ­ներ ին­ծի պէս կրնան փո­խուիլ:

-Ուղ­ղագ­րու­թեան փո­խուի­լը երկ­րի մէջ այն­քան լուրջ ո­րո­շում է, նա­խա­գա­հի ո­րոշ­ման հա­մա­զօր: Ձեր կար­ծի­քով, ո՞վ պի­տի ստո­րագ­րէ, ո՞ր մէկ կա­ռոյ­ցը պի­տի ստանձ­նէ այդ փո­փո­խու­թեան պա­տաս­խա­նա­տուու­թիւ­նը:

-Նա­խա­գա­հին կից պի­տի ստեղ­ծուի շատ լուրջ եւ հե­ղի­նա­կա­ւոր կա­ռոյց մը, ո­րու ո­րո­շում­նե­րը օ­րէն­քի ուժ պի­տի ստա­նան: Մեր գոր­ծու­նէու­թեան կա­րե­ւոր մէկ ճիւղն ալ այն է, որ մենք կա­ռա­վա­րու­թեան ա­ռա­ջար­կած ենք ծրա­գիր մը եւ ան զայն կը քննար­կէ լրջօ­րէն: Ա­ռա­ջար­կած ենք ստեղ­ծել կա­ռա­վա­րու­թեան ա­ռըն­թեր լե­զուի բարձ­րա­գոյն խոր­հուրդ մը, ո­րու ի­րա­ւա­սու­թիւ­նը մօ­տա­ւո­րա­պէս կը յի­շեց­նէ խորհր­դա­յին տա­րի­նե­րուն գո­յու­թիւն ու­նե­ցած Եզ­րոյ­թա­բա­նա­կան (Տեր­մի­նա­բա­նա­կան) կո­մի­տէի ո­րո­շում­նե­րու ու­ժը, այն տար­բե­րու­թեամբ, որ այդ կո­մի­տէն միայն բա­ռե­րու հետ կ՚աշ­խա­տէր: Պի­տի ըլ­լայ ա­նոր ի­րա­ւա­սու­թիւն­նե­րուն ի զօ­րու կա­ռոյց մը, ո­րու ո­րո­շում­նե­րը պար­տա­դիր պի­տի ըլ­լան երկ­րով մէկ: Ստեղ­ծուե­լիք կա­ռոյ­ցին մէջ կ՚ընդրգ­կուին սփիւռ­քա­հայ մաս­նա­գէտ­ներ, նաեւ՝ տե­ղա­ցի մաս­նա­գէտ­ներ եւ ա­նոնց ո­րո­շում­նե­րը հա­մա­ժո­ղովրդ­կան քննակ­ման դրուե­լէ ետք պար­տա­դիր կը դառ­նան երկ­րի տա­րած­քին, նոյ­նիսկ ա­նոնց հա­մար, ո­րոնք դէմ են այդ ո­րո­շում­նե­րուն:

Այդ մէ­կը ոչ թէ զուտ ժո­ղովր­դագ­րա­կան կամ մշա­կու­թա­յին խնդիր է, այդ մէ­կը լուրջ խնդիր է, կը վե­րա­բե­րի լե­զուա­շի­նու­թեան, ամ­բողջ լե­զուա­կան դաշ­տին:

-Հե­տաքրք­րա­կան է, որ նա­խորդ նա­խա­գահ­նե­րու օ­րով ալ ուղ­ղագ­րու­թեան հար­ցը քննար­կուած է։ Ես կը յի­շեմ, որ պե­տա­կան լրա­տուա­մի­ջո­ցի՝ «Հա­յաս­տա­նի հան­րա­պե­տու­թիւն» օ­րա­թեր­թի խո­րա­գի­րը եր­կար տա­րի­նե­րէ ի վեր դա­սա­կան ուղ­ղագ­րու­թեամբ կը գրուէր, որ­պէս ա­պա­ցոյց, որ հար­ցը օ­րա­կար­գի վրայ է, բայց այդ­պէս ալ քայ­լեր չեն առ­նուած: Ին­չո՞ւ:

-Ո­րով­հե­տեւ չէ ստեղ­ծուած կա­ռա­վա­րու­թեան կից այն կա­ռոյ­ցը, զոր ես ա­նուա­նե­ցի հե­ղիա­նա­կա­ւոր կա­ռոյց: Այն ժա­մա­նակ խնդրին դի­մադ­րող­ներն ալ շատ էին, նախ­կին հա­սա­րա­կար­գէն ե­կած գիտ­նա­կան­նե­րը ա­ւե­լի կարծր էին: Այ­սօր սե­րուն­դը փո­խուած է ար­դէն, նոր սե­րուն­դի մտա­ծո­ղու­թիւ­նը ա­ւե­լի թարմ է, ե­րի­տա­սարդ լե­զուա­բան­նե­րը ա­ւե­լի ճկուն են:

Ժա­մա­նակ­նե­րը ի­րենց խնդիր­նե­րը կը դնեն եւ այն, որ ար­դէն քսան­հինգ տա­րի շա­րու­նակ այս հար­ցը օ­րա­կար­գէն դուրս չէ մնա­ցած, տա­կա­ւին օ­րա­կար­գի վրայ է, ու­րեմն կեն­սա­կան հարց է, եւ կը կար­ծեմ, որ մօտ է լու­ծու­մը:

-Դուք ա­մէ­նօ­րեայ շփում ու­նիք ու­սա­նող-հա­յա­գէտ­նե­րու հետ: Հա­մալ­սա­րան գա­լով, ա­նոնք հե­տաքրք­րուա՞ծ են նման հար­ցե­րով, ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նով, թէ՞ հա­յե­րէ­նը կը դի­տար­կեն իբ­րեւ ճիւղ մը եւ այդ ուղ­ղու­թեամբ ալ կը կա­տա­րեն ի­րենց ու­սում­նա­սի­րու­թիւն­նե­րը:

-Ես հա­մալ­սա­րա­նի մէջ ա­րեւմ­տա­հայ գրա­կա­նու­թիւն կը դա­սա­ւան­դեմ եւ մօ­տէն գի­տեմ ու­սա­նող­նե­րու հե­տաքրք­րու­թիւն­նե­րը այդ ա­ռու­մով: Կան, ա­յո, հե­տաքրք­րուած­ներ: Ես, օ­րի­նակ, ու­նէի ու­սա­նող մը՝ Գո­հար Մա­կա­րեա­նը, որ հա­յաս­տան­ցի ըլ­լա­լով, մեծ սէր ու­նէր ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նի հան­դէպ: Ին­քը խումբ մը ստեղ­ծեց եւ ի­րենք խմբո­վին կը խօ­սէին ա­րեւմտա­հա­յե­րէն։ Այդ խում­բին տաս­ներ­կու ու­սա­նող­նե­րը կը զա­տուէին հա­մալ­սա­րա­նի հա­յա­գի­տու­թեան բաժ­նին մէջ: Ձգտու­մը կայ, պէտք է վառ պա­հել զայն: Ես ը­սած եմ, որ գո­նէ պէտք է կա­րո­ղա­նաք ա­րեւմտա­հա­յե­րէն թեքս­տը տար­բե­րել Կի­լի­կեան հա­յե­րէ­նի թեքս­տէն. գիտ­նանք ա­նոնց տար­բե­րու­թիւն­նե­րը, ա­մօթ կ՚ըլ­լայ, ե­թէ հա­յա­գի­տա­կա­նը ա­ւար­տած ու­սա­նո­ղը այդ մէ­կը չգիտ­նայ: Ոչ միայն հա­մալ­սա­րա­նի, այլ նաեւ հա­սա­րա­կու­թեան մէջ ալ ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նով քայ­լեր ը­նե­լու ծրագ­րեր կան։ Նշենք օ­րի­նակ՝ Հա­յաս­տա­նի մէջ գոր­ծող «Ե­ռա­գոյն», «Ա­րե­ւելք» կայ­քէ­ջե­րը, ո­րոնց ուղ­ղուա­ծու­թիւն­նե­րը մէկ կողմ, ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նով լրա­տուու­թիւն կը կա­տա­րեն։ Նշենք ի վեր­ջոյ մեր նա­խա­րա­րու­թեան կայ­քէ­ջը, որ միակ պե­տա­կան գե­րա­տես­չու­թեան պաշ­տօ­նա­կան էջն է, որ նաեւ ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէն լու­րե­րու սիւ­նակ ու­նի... Ա­սոնք քայ­լեր են, ո­րոնք ո­գե­ւո­րիչ են: Ա­ռաջ, օ­րի­նակ, չկա­յին նման բա­ներ: Ա­սոնք շար­ժում մը կը ստեղ­ծեն հայ մար­դուն մէջ:

Բան մը ը­սեմ, չա­փա­զան­ցու­թիւն թող չթուի, բայց ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նով ա­ռա­ջի­նը կը հրա­պու­րուին այն մար­դիկ, ո­րոնք ժա­ռան­գա­կան ա­րեւմ­տա­հա­յեր են, ո­րոնց պա­պե­րը կամ նա­խա­հայ­րե­րը գաղ­թած ե­կած են: Այդ մար­դիկ ան­պայ­ման կը հա­կին դէ­պի ի­րենց պա­պե­րու լե­զուն, իսկ այդ­պի­սիք Հա­յաս­տա­նի մէջ ա­ւե­լի շատ են, քան՝ բնիկ ա­րե­ւե­լա­հա­յե­րը:

-Եւ ա­ւար­տին, կը խնդրէի խօ­սէիք նաեւ ընդ­հան­րա­պէս հա­յա­գի­տու­թեան ա­պա­գա­յի մա­սին: Կա՞յ նոր սե­րունդ, որ այդ գի­տու­թեան նուի­րեալ է:

-Ես կը կար­ծեմ, այս­տեղ մենք շատ լուրջ եւ տխուր խնդիր­ներ ու­նինք: Մեր ժա­մա­նակ­նե­րուն, երբ ես կ՚ընտ­րէի հա­յա­գի­տու­թիւ­նը, նոյն պա­հուն իմ առ­ջեւ շատ փար­թամ ու շքեղ այլ ճա­նա­պարհ մը բա­ցուած էր՝ բռնել ի­րա­ւա­բա­նի մաս­նա­գի­տու­թեան ու­ղին: Հա­յա­գի­տու­թեան իմ ուս­ման ա­ռա­ջին տա­րուան ըն­թաց­քին ե­կան ին­ծի ը­սին, որ կրնաք դի­մու­մը գրել եւ տե­ղա­փո­խուիլ ի­րա­ւա­բա­նա­կան բա­ժին՝ ու­սու­մը այն­տեղ շա­րու­նա­կե­լու հա­մար: Իմ ծնողքս ալ ար­գի­լեց, ես ալ հա­կում չու­նէի: Այն տա­րի­նե­րուն յայտ­նի բան էր (բո­լոր ի­րա­ւա­բան­նե­րէն նե­րո­ղու­թին կը խնդրեմ), որ խորհր­դա­յին ի­րա­ւա­բա­նու­թեան մէջ ի­րա­ւա­բա­նու­թիւն չկար, այլ կար դրամ շա­հե­լու ըն­թացք: Ես կրնա­յի բար­ւոք ապ­րիլ կամ ալ յայտ­նուիլ բան­տի մը մէջ: Ես չգա­ցի, ո­րով­հե­տեւ հա­յե­րէ­նը այն ժա­մա­նակ ին­ծի հաց պի­տի տար, հա­յա­գի­տու­թիւ­նը հաց տա­լու հե­ռան­կար­ներ ու­նէր, ես գի­տէի, որ կը դառ­նամ ու­սու­ցիչ, կամ գիտ­նա­կան թարգ­մա­նիչ, կամ ի վեր­ջոյ, հա­յա­գէտ եւ իմ ա­պա­գաս ա­պա­հո­վուած էր:

Բայց այ­սօր այլ է վի­ճա­կը: Այ­սօր մենք մեզ յայ­տա­րա­րած ենք հա­յա­գի­տու­թեան պա­հա­պան, օ­րէնք­ներ կ՚ըն­դու­նինք հա­յա­գի­տու­թիւ­նը փրկե­լու, պա­հե­լու հա­մար, բայց հա­յա­գի­տու­թեամբ զբա­ղո­ղին գրե­թէ ո­չինչ կը վճա­րենք։ Ան ստի­պուած կ՚ըլ­լայ հա­յա­գի­տու­թեամբ զբա­ղիլ եր­կու օ­րը մէկ: Այդ­պի­սի հա­յա­գէտ չ՚ըլ­լար, կը ստեղ­ծենք հա­յա­գի­տա­կան կեդ­րոն­ներ, աշ­խա­տա­վարձ չենք տար աշ­խա­տող­նե­րուն…

Մենք կը մոռ­նանք, որ հա­յա­գի­տու­թիւ­նը ռազ­մա­վա­րա­կան խնդիր մըն է, լե­զուն նոյ­նինքն հա­յա­գի­տու­թիւնն է, պատ­մու­թիւ­նը նոյ­նինքն հա­յա­գի­տու­թիւնն է: Այ­սօր մեր գլխա­ւոր հա­կա­ռա­կոր­դը հա­յե­րէ­նով եւ յա­ճախ՝ ան­թե­րի հա­յե­րէ­նով կայ­քեր ստեղ­ծած է եւ իր քա­րոզ­չու­թիւ­նը յա­ռաջ կը տա­նի: Ոե­ւէ մէ­կը չի կրնար ժխտել, որ ա­նոնց գա­ղա­փար­նե­րը տա­րի­ներ յե­տոյ չեն դառ­նար մեր գա­ղա­փար­նե­րը՝ թեր­թը այդ­պի­սի մո­գա­կան ազ­դե­ցու­թիւն ու­նի: Մենք չու­նինք այն հա­յա­գէ­տը, որ նաեւ տի­րա­պե­տէ հա­կա­ռա­կոր­դի լե­զուին, բայց՝ հա­յե­րէ­նի ա­մուր ի­մա­ցու­թեամբ: Հա­յա­գի­տու­թեամբ զբա­ղո­ղը մենք այ­սօր կը մատ­նենք սո­վի: Նախ եւ ա­ռաջ, դէ­պի հա­յա­գի­տու­թիւն պի­տի ուղ­ղուին ֆի­նան­սա­կան մի­ջոց­ներ, դաշ­տը պի­տի զրկուի պա­տե­հա­պաշտ հա­յա­գէտ­նե­րէ: Այդ­տեղ, իմ խո­րին հա­մոզ­մամբ, պի­տի ընդգր­կուին սփիւռ­քա­հայ այն խո­շոր հա­յա­գէտ­նե­րը, ո­րոնք ար­դէն ու­նին ա­նուն, ո­րոնք ար­դէն մի­ջա­վայ­րի մէջ ճանչ­ցուած են եւ ո­րոնք կրնան հա­յա­գի­տու­թեան մէկ ճիւ­ղը՝ ա­րեւտ­մա­հա­յե­րէ­նը զար­գաց­նել: Բայց հա­յա­գի­տու­թիւ­նը միշտ կա­խեալ չէ, կամ ա­ւե­լի ճիշդ եր­բեք կա­խեալ չէ ե­ղած ո՛չ քա­ղա­քա­կան ի­րա­վի­ճա­կէն, ո՛չ քա­ղա­քա­կան այ­րե­րու ցան­կու­թե­նէն: Հա­յա­գի­տու­թիւ­նը մեր ա­րեան բա­ղադ­րու­թիւնն է եւ մենք, սո­ված ըլ­լանք, թէ՝ կուշտ, բար­գա­ւա­ճինք, թէ՝ ոչ, միեւ­նոյնն է, կը զբա­ղինք մեր լե­զուով, մեր մշա­կոյ­թով, մեր պատ­մու­թեամբ: Օ­րի­նակ­նե­րը բազ­մա­թիւ են, ես չեմ ու­զեր եր­թալ ո՛չ վաղն­ջա­կան ժա­մա­նակ­ներ, ո՛չ ալ գալ այ­սօ­րուան։ Բայց մեր աչ­քին առ­ջեւ են օ­րի­նակ­նե­րը, սփիւռ­քի մէջ լոյս տես­նող հա­յե­րէն թեր­թե­րը: Մի­թէ՞ հա­յա­գի­տու­թիւն չէ հա­յոց լե­զուով թեր­թի հրա­տա­րա­կու­թիւ­նը, որ դա­րէ մը ա­ւե­լի է գո­յու­թիւն ու­նի: Նման օ­րի­նակ­նե­րը հա­յա­գի­տու­թիւն են եւ ար­դէն իսկ՝ հա­յա­պահ­պա­նու­թիւն: Եւ նման օ­րի­նակ­նե­րը մեզ կը մղեն հասկ­նա­լու, որ մենք ալ հոս ը­նե­լիք ու­նինք, պե­տու­թիւնն ալ իր կար­գին ը­նե­լիք ու­նի… Պե­տու­թիւ­նը հա­ւա­սա­րա­պէս պէտք է բա­նա­գի­տու­թեան եւ հա­յա­գի­տու­թեան զարկ տայ, պե­տա­կան բո­լոր մի­ջոց­նե­րով օգ­նէ հա­յա­գէտ­նե­րուն եւ պա­հան­ջէ ար­տադ­րանք, աշ­խա­տան­քի ար­դիւնք: Ժա­մա­նա­կին Ա­ղա­յեա­նը գրեց իր «Ար­դի հա­յե­րէ­նի բա­ցատ­րա­կան բա­ռա­րան»ի չորս հա­տո­րեա­կը, որ այ­սօր ալ ան­գե­րա­զան­ցե­լի կը մնայ: Եւ Ա­ղա­յեա­նը ոչ միայն փառ­քի գա­գա­թին հա­սաւ, այ­լեւ ա­պա­հո­վեց իր նիւ­թա­կա­նը: Այս մէ­կը շատ կա­րե­ւոր օ­րի­նակ մըն է, ո­րով­հե­տեւ այ­սօր հա­յա­գի­տա­կան յօ­դուած գրո­ղը նոյ­նիսկ իր նիւ­թա­կա­նը չի կրնար ա­պա­հո­վել: Ան պի­տի թա­փա­ռի մա­մու­լէ մա­մուլ, թեր­թէ թերթ (իսկ ե­լեկտ­րո­նա­յին մա­մու­լը տա­կա­ւին մեր քով չու­նի այն, ինչ ու­նի տպա­գի­րը) եւ չտպագ­րէ իր յօ­դուա­ծը, ա­պա ան կը դադ­րի գրե­լէ, կը դադ­րի գի­տա­կան աշ­խա­տան­քով զբա­ղե­լէ: Ու­զես թէ չու­զես՝ կե­ցու­թիւ­նը մա­սամբ կ՚ո­րո­շէ գի­տակ­ցու­թիւ­նը:

Բայց, ա­մէն պա­րա­գա­յի ես հա­յա­գի­տու­թեան ա­պա­գան մթագ­նած չեմ տես­ներ, փա­կու­ղիի մէջ չեմ տես­ներ: Դժուար, դան­դաղ, բայց ան­պայ­ման կը զար­գա­նայ, եւ կու գայ ժա­մա­նակ մը, երբ հա­յա­գի­տու­թեամբ նո­րէն կը սկսին զբա­ղիլ նաեւ եւ­րո­պա­ցի­նե­րը, ինչ­պէս՝ 19-րդ դա­րուն:

• շար. 2 եւ վերջ