ԴԱՐՈՒՍ ԱՆՏԵՍԱՆԵԼԻ ԺԱՀՐԸ. ՏՈՓԱՄԻՆԻ ԿԱԽՈՒԱԾՈՒԹԻՒՆ

Ժամանակակից աշխարհը՝ իր արագութեամբ, փայլուն պաստառներով եւ անընդհատ շարժման մէջ գտնուող տեղեկատուական հոսքով, ստեղծած է այնպիսի միջավայր մը, ուր մարդը հազիւ կը մնայ ինքն իր հետ։ Այս պայմաններուն ներքեւ ծնած եւ աճած է դարուս անտեսանելի, բայց ամենաազդեցիկ ժահրերէն մէկը՝ տոփամինի կախուածութիւնը։ Ան չունի դասական հիւանդութեան տեսք, յստակ ախտանշաններ, սակայն կը քայքայէ ուշադրութիւնը, կամքը եւ ներքին խաղաղութիւնը։

Տոփամինը ուղեղի մէջ արտադրուող նիւթ մըն է, որ կը մասնակցի հաճոյքի, մղման եւ պարգեւատրման համակարգին։ Իր էութեամբ ան չար նիւթ մը չէ։ Ընդհակառակը, տոփամինը մարդուն օգնած է հազարաւոր տարիներ շարունակ՝ որսալու, սորվելու, ստեղծելու եւ յարաբերութիւններ կառուցելու համար։ Երբ մարդ ջանք կը գործադրէ եւ կը հասնի նպատակի մը, տոփամինը կը պարգեւատրէ զայն՝ ամրապնդելով օգտակար վարքը։ Սակայն մեր դարուն այս բնական համակարգը շահագործման առարկայ դարձած է։

Թուային տնտեսութիւնը, որ հիմնուած է ուշադրութեան վրայ, նպատակ ունի մարդիկ կարելի չափով երկար պահել պաստառներու առջեւ։ Ընկերային ցանցերը, շարժական խաղերը, կարճ տեսանիւթերը եւ անընդհատ թարմացող լուրերը մշակուած են հոգեբանական եւ նիւրաբանական գիտելիքներով՝ տոփամինի արձագանգները յաճախացնելու համար։ Իւրաքանչիւր «հաւանում», իւրաքանչիւր նոր ծանուցում եւ իւրաքանչիւր անսպասելի բովանդակութիւն կը գործէ իբրեւ փոքր պարգեւատրում, որ ուղեղը կը վարժեցնէ սպասումի եւ անմիջական հաճոյքի։

Ժամանակի ընթացքին մարդը կը սկսի կորսնցնել իր կարողութիւնը՝ երկար ժամանակ կեդրոնանալու գործի մը վրայ։ Խոր ընթերցանութիւնը կը դառնայ դժուար, լուռ մտածումը՝ անհանդուրժելի, իսկ ձանձրոյթը՝ անտանելի։ Ձանձրոյթը, որ անցեալին ստեղծագործութեան եւ ինքնաճանաչման աղբիւր էր, այժմ կը դիտարկուի որպէս թշնամի, որ պէտք է անմիջապէս լռեցնել պաստառով մը։ Այս կերպով մարդը կը զրկուի իր ներքին աշխարհի հետ շփումէն։

Տոփամինի կախուածութիւնը ունի նաեւ հոգեբանական խոր հետեւանքներ։ Երբ ուղեղը սովոր կը դառնայ յաճախակի խթանումներու, տոփամինի բնական մակարդակը կը տկարանայ։ Արդիւնքին՝ մարդը կը զգայ մշտական անբաւարարութիւն, ներքին դատարկութիւն եւ երբեմն ալ անհանգստութիւն։ Ան կրնայ ունենալ ամէն բան՝ տեղեկութիւն, զուարճութիւն, կապեր, բայց դարձեալ զգալ, թէ «բան մը պակաս է»։ Այս զգացումը շատեր կը փորձեն վհատեցնել նոր խթանումներով՝ աւելի շատ տեսանիւթ, աւելի շատ գնում, աւելի շատ արագ հաճոյք, սակայն դատարկութիւնը կը մնայ։

Յատկապէս մտահոգիչ է այս երեւոյթը երեխաներու եւ երիտասարդներու պարագային։ Զարգացող ուղեղը շատ աւելի զգայուն կ՚ըլլայ տոփամինի խթանումներուն։ Երբ մանկութիւնը կ՚անցնի պաստառներու առջեւ եւ արագ պարգեւատրութիւններով, կը տուժեն ուշադրութիւնը, համբերութիւնը եւ կարգապահութիւնը։ Բազում պատանիներ դժուարութիւն կ՚ունենան դպրոցական ուսման մէջ՝ ոչ թէ կարողութեան պակասէն, այլ որովհետեւ իրենց ուղեղը սովոր չէ երկարատեւ ջանք պահանջող մտածումի։

Բայց այս կախուածութիւնը միայն անհատական խնդիր մը չէ․ ան ունի մշակութային եւ հասարակական չափումներ։ Երբ ամբողջ հասարակութիւն մը կը վարժուի արագ եւ մակերեսային հաճոյքի, մշակոյթը կը սկսի պարզուիլ եւ մակերեսային դառնալ։ Խոր գրականութիւնը, երկար մտածումը, փիլիսոփայական հարցադրումները կը զիջին իրենց տեղը արագ սպառուող բովանդակութեան։ Քաղաքական եւ հասարակական քննարկումները կը կորսնցնեն խորութիւնը, որովհետեւ անոնք կը պահանջեն ուշադրութիւն եւ համբերութիւն, որ տոփամինի կախեալ մարդուն համար դժուար է։

Մարդկային յարաբերութիւններն ալ չեն մնար անփոփոխ։ Իրական զրոյցը, ուր մարդը պէտք է լսէ, սպասէ եւ զգացական ներկայութիւն ունենայ, կը սկսի մրցիլ պաստառի արագ եւ կանխատեսելի պարգեւատրութիւններուն հետ։ Շատեր կը նախընտրեն համացանցային կապը իրական հանդիպումէն, որովհետեւ առաջինը կը խոստանայ արագ արձագանգ եւ քիչ ռիսք, մինչ երկրորդը կը պահանջէ ջանք եւ խոցելիութիւն։

Այնուամենայնիւ, տոփամինի կախուածութիւնը դատապարտուած ճակատագիր մը չէ։ Մարդը ունի գիտակցութիւն եւ ընտրութեան կարողութիւն։ Առաջին եւ ամենակարեւոր քայլը սեփական վարքի դիտարկումն է։ Ե՞րբ եւ ինչո՞ւ կը դիմենք մեր «խելացի» հեռաձայններուն, ի՞նչ կը փնտռենք այդ պահուն. տեղեկութի՞ւն, փախո՞ւստ, թէ մխիթարութիւն։ Այս հարցումները ինքնին արդէն կը դանդաղեցնեն պաստառներու պարտադրած վարքը։

Կարեւոր է լուռ պահերու վերագտնումը։ Լռութիւնը դատարկութիւն չէ, այլ տարածք մըն է, ուր միտքը կրնայ ինքն իրեն հանդիպիլ։ Երբ մարդը կը համարձակի մնալ առանց խթաններու, սկիզբ կ՚առնէ ներքին վերականգնումը։ Այս պահերուն կը ծնին նոր գաղափարներ, ինքնաճանաչում եւ իսկական հանգստութիւն։

Դարուս այս ժահրը լուռ է, բայց ոչ անպարտելի։ Գիտակցութիւնը, չափաւորութիւնը եւ մարդկային արժէքներու վերարժեւորումը կրնան մեզ առաջնորդել դէպի աւելի ամբողջական, խաղաղ եւ իմաստալից կեանք մը։

ՊԻԱՆՔԱ ՍԱՐԸԱՍԼԱՆ