ԲԱԲԳԷՆ ԱԹՈՌԱԿԻՑ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍ ԿԻՒԼԷՍԷՐԵԱՆ (23 ՄԱՐՏ 1868 - 9 ՅՈՒԼԻՍ 1936)

«ԲԱՐԵԿԱՐԳՈՒԹԻՒՆ ՀԱՅՑ. ԵԿԵՂԵՑՒՈՅ»

Նախորդող երկու շաբաթ օրերու գրութիւններով ներկայացուցինք երանաշնորհ Բաբգէն Աթոռակից Կաթողիկոսի կեանքն ու գործունէութիւնը, ինչպէս նաեւ մեր սիրելի ընթերցողներուն ներկայցուցինք փունջ մը իր մտածումներէն: 

Այսօրուան մեր գրութեամբ կու գանք ամբողջացնելու Բաբգէն Կաթողիկոսի մասին գրութիւնները, ընթերցողներուն ներկայացնելով երանաշնորհ հայրապետին «Բարեկարգութիւն Հայաստանեայց Եկեղեցւոյ» աշխատասիրութիւնը, տպուած Անթիլիաս, 1940-ին: Նիւթ մը, որ այսօր առաւել քան երբեք այժմէական է, որովհետեւ մեր Եկեղեցին կարիք ունի բարեկարգութեան, կարենալ հաւատարիմ մնալու իր առաքելութեան, շարունակել իր առաքելութիւնը ի շինութիւն մարդկանց եւ ի փառս Աստուծոյ: Կարելիութեան սահմաններուն մէջ պիտի փորձենք հատուածներ ներկայացնել, պարզելու համար հայրապետին մտահոգութիւնները այս նիւթին շուրջ:

Այսպէս, խօսելով բարեկարգութիւն բառի իմաստին մասին, հայրապետը կը գրէ.

* Ի՞նչ կը հասկնանք կամ ի՞նչ պէտք է հասկնալ ԲԱՐԵԿԱՐԳՈՒԹԻՒՆ ըսելով:

Որպէս զի կարող ըլլանք ճշգրիտ կերպով գործածել Բարեկարգութիւն բառը եւ յստակօրէն արտայայտել ատոր միտքը, պէտք է որ ամենէն առաջ գիտնանք բառին նշանակութիւնը:

Արդ՝ Բարեկարգութիւն բառը երկու գլխաւոր նշանակութիւն ունի, ա) Մատենագրական եւ բ) Պատմական։ 

ա) Մատենագրական նշանակութիւն ըսելով կը հասկնանք բառին այլեւայլ առումները եւ գործածութիւնը նախնեաց մատենագրութեան մէջ:

Բարեկարգութիւնը հայերէն լեզուին հնագոյն բառերէն է, եւ ըստ Նոր Հայկազեան բառգիրքի, կը համապատասխանէ լատիներէն Ordo, ordinatio, modestia բառերուն եւ կը նշանակէ բարւոք կարգաւորութիւն, բարեձեւութիւն. կարգ բարի եւ գովելի, գեղեցիկ կարգ, աղէկ կարգ կանոն. *հետեւեալ լինի ողջախոհութեան բարեկարգութիւն, պարկեշտութիւն. Արիստ. առաք: *Յետ այսպիսեաց արութեանց եւ բարեկարգութեանց մեռանի ի Մծբին: Որպէս զի ի բարեկարգութիւն հաստատեալ մեզ ծառայեսջիք մտերմութեամբ. Խոր. Բ. 7: Գ. 5: *Հետեւօղ հարցն առաքինութեան գտեալ հանդիսանայր միշտ ի բոլոր բարեկարգութիւնս. ՅՀ. ԿԹ: *Վասն սուրբ տեղւոյս շինութեան, եւ Բարեկարգութեան (ուխտիս). ըստ Խոսր. ԺՄ: *Չիք ինչ հոգեւոր գործառնութիւն կամ բարեկարգութիւն, թէ առանց գրոց լինիցի: Եթէ ի բարեկարգութենէ սխալեսցին (քահանայք), զբոլոր ժողովուրդն կորուսանեն. Խոսր. *Խրատ բարեկարգութեան Լմբ. իմ:

Գործածուած է նաեւ գեղեցիկ դասաւորութիւն եւ գեղեցիկ դասակարգութիւն առումներով: 

Բարեկարգութիւն բառը, իր այդ բազմակողմանի առումներով, կու տայ կարգուկանոնի իմաստը՝ վարք ու բարքի մէջ, կենցաղավարութեան մէջ, որեւէ գործ եւ պաշտօն կատարելու մէջ, ըլլայ անհատական, ըլլայ հաւաքական հանգամանքով եւ կարելի է ըսել, թէ բարեկարգութիւն բառը, իր մատենագրական առումներով, կը ներկայացնէ բարոյագիտական եւ գեղեցկագիտական ըմբռնում մը:

Եւ անշուշտ այսպիսի բարեկարգութիւն մը՝ միշտ բաղձալի վիճակ մըն է, ինչպէս ամէն գործի, ամէն հաստատութեան եւ կազմակերպութեան մէջ, նոյնպէս Հայաստանեայց Եկեղեցւոյ մէջ.- եւ սակայն՝ միայն այս իր մաստով չէ՛ որ Բարեկարգութիւն կը պահանջուի Հայաստանեայց Եկեղեցւոյ մէջ:

բ) Պատմական նշանակութիւն ըսելով կը հասկնանք՝ բառին միակ եւ բացարձակ իմաստով առած նշանակութիւնը պատմական դէպքի մը վերաբերութեամբ:

Արդ, ԺԶ. դարուն, Կեդրոնական Եւրոպիոյ Կաթոլիկ եկեղեցւոյ մէջ տեղի ունեցաւ կրօնական յեղափոխութեան մեծ եւ աննախընթաց դէպք մը՝ ընդդէմ պապականութեան եւ այդ յեղափոխութիւնը յանգեցաւ Բողոքականութեան:

Այս դէպքը պատմութեան մէջ անցաւ եւ արձանագրուեցաւ Reformation անունով, որ կը նշանակէ Նորոգումն, Բարենորոգութիւն, Վերանորոգութիւն, ԲԱՐԵԿԱՐԳՈՒԹԻՒՆ ԵՒ ԸՍՏ Գուիտոն Լուսինեանի՝ նաեւ Բողոքականութիւն, Նորաղանդութիւն: …

Բողոքականութիւնը, ամերիկացի Միսիոնարներուն ազդեցութեամբ մուտ գտաւ նաեւ ինչպէս Արեւելքի ուրիշ ժողովուրդներուն, նոյնպէս հայ ժողովուրդին մէջ, սկսելով Կ. Պոլսէն, սանկ գրեթէ դար մը յառաջ:

Բողոքականութեան մուտքը հայոց մէջ Հայց. Եկեղեցին բարեկարգելու համար եղած շարժում չէր եւ չէր կրնար ըլլալ. որովհետեւ ո՛չ ամերիկացի միսիոնարներ պատրաստուած էին, նոյն իսկ նուազագոյն չափով, հայոց մէջ գործելու համար, ո՛չ ալ բողոքականութեան յարող առաջին հայեր: Վասն զի ամերիկացի միսիոնարներ ո՛չ հայերէն սորված էին, ո՛չ ալ ծանօթ էին հայոց ազգային եւ եկեղեցական պատմութեան: Իսկ Հայց. Եկեղեցւոյն պաշտամունքի պատմական եւ աւանդական բարդ արտայայտութիւն, հայ ժողովուրդին բարոյագիտական եւ գեղեցկագիտական շինուածքը տրամագծօրէն հակառակ էր ամերիկացի միսիոնարներուն գիտցած եւ վարժուած ժողովական (քանկրիկէշընըլ) պարզուկ դրութեան: Այս պատճառաւ անոնք չէին հասկնար հայ ժողովուրդը, ո՛չ ալ կրնայ հասկնալ: Իրենք Հայց. Եկեղեցին բարեկարգելու ծրագրով ճամբայ ելած չէին: Անոնք Մօտաւոր արեւելք գացին՝ իսլամ դաշտի մէջ աշխատելու: Երբ չկրցան ոտք դնել այդ դաշտը, փշոտ եւ արիւնոտ դաշտը, եկան մտան հայոց մէջ:

Ամերիկայի բողոքականութիւնը, իր լուտերական բարեկարգութեան սկզբունքներով եւ հիմունքով, բոլորովին տարբեր կազմակերպութիւն մըն է, տարբեր թէ՛ Արեւմտեան եւ թէ՛ Արեւելեան եկեղեցիներու պատմական գործարանաւորութենէն: Հետեւաբար ամերիկացի միսիոնարին համար Բարեկարգութիւն կը նշանակէր իր գիտցած բողոքականութիւնը, այն ալ ժողովական դրութեամբ կազմակերպուած բողոքականութիւնը:

Եւ ինչպէս որ Եւրոպիոյ մէջ լուտերական շարժումը փոխանակ բարեկարգելու Լատին եկեղեցին, յանգեցաւ բոլորվին տարբեր ելքի մը, այսինքն՝ Լատին եկեղեցին մնաց անշարժ եւ հետզհետէ ամրացուց իր պահպանողական դրութիւնը, եւ ատոր դէմ յերեւան եկաւ եկեղեցական նոր կազմակերպութիւն մը Եւրոպիոյ մէջ Բողոքականութիւն անուան տալ, այսպէս ալ ամերիկեան միսիոնարներու միջոցաւ հայ ժողովուրդին մէջ ներմուծուած բողոքականութիւնը անզօր մնաց Հայաստանի Եկեղեցւոյն անդրդուելի պատուարներուն առջեւ, եւ եղաւ առանձին կազմակերպութիւն մը. այսինքն՝ Ամերիկայի փողոքականութեան ժողովական դրութիւնը, որ անգլերէն էր, հայոց մէջ թարգմանուեցաւ եւ վերածուեցաւ հայերէնի (էջ 6-8, 12-14):

Բաբգէն Կաթողիկոս բացատրելէ ետք բարեկարգութիւն բառին իմասը, մանրամասնօրէն կ՚անդրադառնայ այն հանգամանքին, թէ բարեկարգութիւն կատարելու համար, պէտք է յստակ ըլլան բարեկարգուելիք կէտերը, որպէսզի բարեկարգութիւնը ազդեցիկ եւ արդիւնաւոր ըլլայ: Տակաւին, հայրապետը կը պարզաբանէ, թէ Հայ Եկեղեցւոյ համար բարեկարգութիւնը այն չէ՛, ինչ էր լուտերինը, այլ զարգացման ընթացք մը, նորոգութեան եւ կենդանութեան նշան մըն է, կը գրէ. 

* Պէտք է ուշադրութիւն ընել նաեւ ուրիշ կէտի մը: Բարեկարգութիւնը նորութիւն մը չէ: Լուտերեան շարժումէն յառաջ եկած բարեկարգութիւնը, ինչպէս որ տեսանք արդէն, բարեկարգութենէ աւելի յանգեցաւ այլափոխութեան մը: Հռոմի եկեղեցին չբարեկարգուեցաւ լուտերեան սկզբունքներով, այլ բոլորովին նոր կազմակերպութիւն մը յառաջ եկաւ հակառակ Հռոմի եկեղեցւոյն:

Բարեկարգութիւնը այն իմաստով որ մենք կը հասկնանք Հայաստանեայց Եկեղեցւոյ վրայ խօսելու ատեն, կը նշանակէ կենդանութիւն արտայայտող վիճակ մը, զարգացման տեւական մեթոտ մը, այնպէս որ եկեղեցին բարեկարգուելով ոչ թէ կ՚այլափոխուի, կ՚օտարանայ, այլ կը զարգանայ իր հիմնական կէտերուն եւ սկզբունքներուն վրայ եւ այս զարգացուն վիճակն է, որ կ՚արտայայտէ անոր կենդանութիւնը:

Եւ այս մեթոտը ինքնին գործած է եւ կը գործէ քրիստոնէական եկեղեցւոյ մէջ: Ամէն դար եւ ժամանակ իր պէտքերը զգալի ըրած է եւ այդ ժամանակներու մարդիկ, ինչպէս որ իրենց հաւատքին զօրութեամբ եւ իրենց գիտութեան լոյսով բացատրած եւ բանաձեւած են քրիստոնէութեան հիմնական կէտերն ու սկզբունքները, նոյնպէս ալ կարգաւորած են պաշտամունքին կերպերը եւ վարչութեան ձեւերն ու մեթոտները:

Հայաստանեայց Եկեղեցին բացառութիւն չէ եղած այս շատ բնական մեթոտէն:

Ե. դարու Հայաստանեայց Եկեղեցիին եւ մեր այսօրուան եկեղեցւոյ արտայայտութեանց մէջ տեղի ունեցած է բարեկարգական կատարելագործութիւն մը:

… Հայաստանեայց Եկեղեցին տարբե՛ր էր հայերէն գիրերու գիւտէն առաջ եւ տարբե՛ր եղաւ հայերէն գիրերու գիւտէն ետքը:

Կիլիկիոյ մէջ, մասնաւորապէս Ս. Ներսէս Շնորհալիի աշխատութեամբ, Հայաստանեայց Եկեղեցին առաւ գրեթէ իր այժմեան արտայայտութիւնը պաշտամունքի եւ ժամանակարգութեան ձեւերուն մէջ. մինչ, օրինակի համար, պատմական Հայաստանի մէջ պահուեցան հին ձեւեր եւ կերպեր, եւ ասիկա երկար բարակ վիճաբանութեան նիւթ եղաւ Ձորագետացիներու (Հաղբատի եւ Սանահնի վանականաց, որոնց գլուխն էր Տուտէորդի Գրիգոր Վարդապետ) եւ Տարսոնի արքեպիսկոպոս Ներսէս Լամրոնացիի միջեւ:

Եւ այժմ, այս մե՛ր օրերուն, պէտք է գիտնալ, թէ շա՜տ մը խնդիրներ, որոնք կապ ունին բարեկարգութեան հետ, ինքնին լուծուած են Հայաստանեայց Եկեղեցւոյ մէջ, տիրող պայմաններու ազդեցութեան տակ, առանց պաշտօնական հաստատութեան:

Առէք, զոր օրինակ, Ապաշխարութեան եւ Խոստովանութեան խնդիրները, Հայ Եկեղեցւոյ իրական կարգ ու կանոնին մէջ գրեթէ դադրած են: Հին ժամանակներու ըմբռնումը եւ ըստ այնմ պահանջուած պաշտօնական խստութիւնը Ապաշխարանքի եւ Խոստովանանքի մասին՝ գոյութիւն չունին այլեւս:

Ս. Պատարագ ամէն օր կը մատուցուէր հին ատեններ, վասն զի հարկեցուցիչ էր կարգուկանոնը եւ մանաւանդ եկեղեցականք պիտի չկենային առանց Ս. Պատարագի եւ հետեւաբար՝ առանց Հաղորդութեան:

Պատարագը վերջ ի վերջոյ շաբաթ եւ կիրակի օրերուն յատուկ մնաց եւ տեղ-տեղ կը պահուէր դեռ այդ կարգը, իսկ այժմ կիրակիներու եւ տօնական օրերու յատուկ արարողութեան մը հանգամանքը առած է, որովհետեւ ժողովուդրը կը հաղորդուի առհասարակ Ծնունդի եւ Զատկի տօնախմբութեանց առթիւ: Հնագոյն ժամանակներու կանոնական հարկն ու պարտքը դադրած է ինքնին:

Ամուսնական խնդիրներու մէջ, զոր օրինակ՝ ճիւղահամար խստութիւնը եւ պսակի համար սահմանեալ օրերու խտիրը, յայտապէս չափաւորուած են:

Պահք բռնելու կանոնը այլեւս ուժ չունի:

Մանուկներու ութօրեայ մկտրութիւնը շատո՜նց ի վեր է, որ դադրած է հարկեցուցիչ կանոն մը ըլլալէ: Եւ այլն, եւ այլն:

Եւ այս բոլոր հին ըմբռնումներ եւ կանոններ, որոնք զսպանակը եղած են եկեղեցւոյ կարգապահութեան եւ կորովի՝ ըրած են եկեղեցւոյ կենդանութիւնը, պէտք է երկիւղածութեամբ գնահատուին իրենց այդ արժէքներուն համար: Եւ եթէ ատոնք դադրած են արդի եկեղեցւոյ մէջ, պատճառը այն է, որ ո՛չ թէ ատոնք աւելորդ եւ անկարեւոր կարգադրութիւններ են եղած, այլ որովհետեւ մենք մեր ժամանակին պէտքերուն եւ լոյսերուն համեմատ կ՚ուզենք ջրդեղել մեր Եկեղեցւոյ կարգապահութեան եւ կենդանութեան զսպանակը:

Իսկ այսպիսի աշխատութիւն մը կը պահանջէ հմտութիւն ու գիտութիւն եկեղեցւոյ պատմութեան եւ կարգուսարքին, քրիստոնէական կեանքի փորձառութիւն, ինչպէս նաեւ խոնարհութիւն եւ երկիւղածութիւն:

Մենք եթէ չգիտնանք ճանչնալ եւ գնահատել մեր նախնեաց հաւատքին եւ բարեպաշտութեան արժէքը, կարելի չէ՛ որ կարող ըլլանք բան մը ընել. բան մը, որ աւելի՛ եւս օգնէ եւ ծառայէ մեր եկեղեցւոյ պայծառ բարեկարգութեան եւ կենդանութեան (15 21-22, 23-25):

Իսկ խօսելով բարեկարգութեան հիմնական եւ կենսական նիւթին մասին, Բաբգէն Կաթողիկոսը կը գրէ.

* Թերեւս մենք արժանաւորագոյն եւ յարմարագոյն գործիչները չենք այդ նուիրական աշխատութեան, թերեւս պէտք եղածին պէս պատրաստուած չենք հասկնալու համար մեր աշխատութեան պատասխանատուութեան ծանրութիւնը, բայց որովհետեւ կոչուած ենք ծառայելու, պարտաւո՛ր ենք երկիւղածութեամբ ծառայել եւ կատարել մեր ծառայութեան պարտքը հաւատքով եւ սիրով, ո՛րչափ ալ համեստ եղած ըլլան մեր ուժերը:

Բարեկարգական աշխատութեան այս կողմին վրայ ուշադրութիւն կը դարձնեմ, որովհետեւ այս կողմը անտես ըրին եւ կ՚ընեն թէ՛ անոնք, որոնք պահպանողական են եւ բարեկարգութեան պէտք չեն զգար եւ թէ՛ անոնք, որոնք բարեկարգութիւն կը պահանջեն, բայց կը կարծեն, որ բարեկարգութիւնը կը կայանայ միայն ժամերգութեան կարճութեան կամ ամուրի եկեղեցականութեան ջնջման մէջ:

Եկեղեցին նոյնինքն ժողովուրդն է. եւ բարեկարգութեան առաջին եւ կենսական նիւթը նոյնինքն ժողովուրդն է: Իսկ մեր ժողովուրդը պէտք է վերաշինուի եւ վերակազմուի այնպիսի ողջմիտ եւ գործնական դաստիարակութեամբ մը, որ ունենայ կրօնական անուշ օծութիւն մը:

Արդ՝ այս դատիրակութեան գործին նպաստելու նպատակո՛վ է, որ պիտի կատարուի եկեղեցական բարեկարգութիւնը (էջ 25-26):

Բարեկարգութեան կէտերը այսպէս կը դասաւորէ աթոռակից կաթողիկոսը.

* Ա. ՍԿԶԲՈՒՆՔԻ ԿԷՏԵՐ.

Հաւատքի կամ Հաւատամքի, ուրիշ խօսքով՝ դաւանանքի եւ վարդապետութեան վերաբերեալ խնդիրներ:

Բ. ԱՐՏԱՅԱՅՏՈՒԹԵԱՆ ԿԷՏԵՐ.

1) Ժամակարգութեան եւ պաշտամունքի պատշաճեցումը արդի կեանքի պայմաններուն:

2) Երաժշտութեան, երգեցողութեան արդիացումը:

3) Մաշտոցի կամ Ծիսարանի վերաքննութիւնը:

4) Բեմի կազմակերպութիւնը:

Գ. ԿԱՐԳՈՒԿԱՆՈՆԻ ԿԷՏԵՐ.

1) Պատրաստութիւն եկեղեցականներու:

2) Կուսակրօնութեան եւ եկեղեցականաց կրկնամուսնութեան խնդիրները:

3) Վանական դրութեան բարեփոխումը:

4) Ծոմ, պահք, ապաշխարանք, խոստովանանք:

Դ. ՏՈՄԱՐԱԿԱՆ ԿԷՏԵՐ

1) Նոր տոմարի ընդունելութիւն:

2) Տօնացոյցի նորոգութիւն:

Ե. ՎԱՐՉԱԿԱՆ ԿԷՏԵՐ.

1) Եկեղեցական պաշտօնէից դասակարգութեան ճշդում:

2) Տօնացոյցի նորոգութիւն:

Ե. ՎԱՐՉԱԿԱՆ ԿԷՏԵՐ.

1) Եկեղեցական պաշտօնէից դասակարգութեան ճշդում:

2) Եկեղեցական բարձրագոյն պաշտօնէից պաշտօնավարութեան սահմանում:

3) Եկեղեցւոյ դրամական ուժը: 

Զ. ԸՆԿԵՐԱՅԻՆ ԿԷՏԵՐ.

1) Ամուսնականք (ճիւղահամար, արձակում, եւ այլն):

2) Պսակի օրերու խարանքը:

3) Ժողովրդեան կրօնական դաստիարակութիւնը: 

Է. ՄԱՍՆԱՒՈՐ ԿԷՏԵՐ.

1) Ազգ եւ Եկեղեցի:

2) Ո՞վ պիտի ընէ բարեկարգութիւնը:

Ը. ՅԱՒԵԼՈՒԱԾ

Բարեկարգութիւն Ամերիկայի Հայաստանեայց Եկեղեցւոյն:

Երջանկայիշատակ հայրապետը բարեկարգութեան հիմնական չորս ուղղութիւններ կ՚առանձնէ՝ բացատրելով, որ եթէ ատոնց վրայ աշխատանք տարուի եւ ատոնցմէ սկսի հայուն բարեկարգութիւնը, ապա եկեղեցին կը բարեկարգուի: Այդ չորս ուղղութիւններն են՝ հայ դպրոցը, եկեղեցւոյ պաշտօնէութեան պատրաստութիւնը, եկեղեցւոյ պաշտամունքային կեանքը եւ հայ ընտանիքը, տունը: Կը կարդանք.

* Ըստ իս, առաջին բարեկարգութիւնը հայու դպրոցէն պիտի սկսի: Պէտք է, որ հայու տղաքներ քրիստոնէական պարզ, հիմնական կրթութիւն եւ դաստիարակութիւն տեսնեն, ճիշդ անգլիական ազգի տուած կրթութեան պէս: Ես չեմ կարծեր, որ հիմա մեր դպրոցներու մէջ աւանդուած կրօնական որոշ դասերը, անհա՜մ եւ անօգո՜ւտ, պատրաստեն գիտակից հայ-քրիստոնեան: Քրիստոնէական բարոյականը, ոգի՛ն պէտք է առնէ հայ տղան դպրոցէն: Ամբողջ դպրոցի ոգի՛ն պէտք է ըլլայ այս:

Երկրորդ բարեկարգութիւնը՝ եկեղեցւոյ պաշտօնէութեան պատրաստութիւնն է: Անպայման կերպով է՛ն քիչը երկրորդական (միջնակարգ) կրթութիւն տեսած եւ իրապէս բարի նկարագրի տէր անձերը պէտք է հրաւիրել եկեղեցականութեան: Այսպիսի պաշտօնեաներով ոգեւորուած եկեղեցի մը՝ միշտ կենդանութիւն պիտի ճառագայթէ եւ եկեղեցին ալ նոր դպրոց մը պիտի ըլլայ ժողովուրդին համար:

Երրորդ բարեկարգութիւնը՝ եկեղեցւոյ ամբողջ ժամակարգութեան, պաշտամունքին, կարգուսարքին պարզութեան եւ ազդուութեան մէջ կը կայանայ: 

Այս սկզբունքին համեմատ՝

ա) Պէտք է երկարութենէ եւ կրկնութիւններէ զգուշանալ բացարձակապէս:

բ) Պէտք է եկեղեցւոյ լեզուն վերածել ժողովրդական լեզուին. զոր օրինակ՝ գոնէ ընթերցուածներուն եւ խորհրդոց մէջ, բացի Պատարագէն եւ ընտրեալ շարականներէն ու երգերէն:

գ) Եկեղեցական երգեցողութեան հիմնական բարեփոխումը, Կոմիտաս Վարդապետի հետազօտութեանց համեմատ եւ գործիական երաժշտութեան, զոր օրինակ՝ օրկի, ընդունելութիւնը եկեղեցւոյ մէջ:

դ) Մաշտոցին եւ Ծիսարանին՝ հնագոյն օրինակներուն համեմատ՝ սրբագրութիւնը, համառօտումը եւ արդի հոգեկան պէտքերու յարմարումն ու յօրինումը: (Զոր օրինակ, մկրտութեան, պսակի եւ թաղման կանոնները կոկել, ամփոփել. վերցնել եկեղեցականներու վերջին օծումը: Ձեռնադրութեան կանոնը բարեփոխել բոլորովին, եւ այլն):

ե) Քահանայութեան առջեւ բաց թողուլ եկեղեցւոյ բարձրագոյն աստիճանները եւ կուսակրօնութիւնը միայն կամաւոր վանականութեան վերածել, եթէ փափաքողներ ըլլան:

զ) Առաջնորդութիւնները ճշդել եւ եպիսկոպոսական թեմերը որոշել, աւելորդ պաշտօնեաներով եկեղեցին չխճողելու համար:

է) Ամուսնական կանոնները գիտնօրէն եւ խղճմտօրէն պարզել եւ առտնին կեանքի երջանկութեան պայմաններուն նպաստել ամենէն կարելի դիւրութիւններով: (Զոր օրինակ՝ միայն ազգականութեան ճիւղահամարին խիստ ըլլալ, խնամութեան եւ սանահայրութեան արգելքները վերցնել, ամուսնալուծման դրութիւնը վերահաստատել, եւ այլն. այս աշխատութեան մեծապէս պիտի օգնէ Կանոնագիրքին ուսումնասիրութիւնը եւ զտումը)… (էջ 29-31):

…

Հայց. Եկեղեցւոյ բարեկարգութեան ամենէն հիմնական եւ տեւական ազդակը եղած է հայուն տունը, եւ պէ՛տք է ըլլայ:

Տունը նուիրական յարկ մըն է: Ազգային եւ ընկերական կեանքին աճման վառարանն է տունը: Ազգի մը աւանդութիւններուն եւ իրաւունքներուն մշակման եւ պահպանութեան կեդրոնն է տունը: Նուիրումի, զոհողութեան, անհատական եւ հանրային կեանքի բեղմնաւորութեան աղբիւրն է տունը: Բոլոր հաստատութիւններու եւ կազմակերպութիւններու տիպարն է տունը՝ ազգի մը եւ ժողովուրդի մը մէջ: Ժողովուրդ մը կրնայ ըլլալ, որ դպրոց կամ եկեղեցի չունենայ, կամ ունենայ եւ կորսնցնէ զանոնք, բայց չի կրնար ըլլալ առանց տան: Եթէ ժողովուրդ մը կորսնցնէ իր տունը, այլ եւս կը դադրի ժողովուրդ ըլլալէ:

Արդ՝ հայ տունը, գոյութեան իրաւունքովն իսկ աղբիւրն ու աւանդապահն է կրօնական կեանքի: Նախնական առաջին եկեղեցին է ան, Սրբութիւն սրբոցը, կրօնական գաղափարներուն եւ հաւատալիքներուն եւ հետեւաբար, իմ կարծիքով, հայ տունը առաջին տեղը պէտք է բռնէ Հայց. Եկեղեցւոյ բարեկարգութեան մէջ, իբրեւ վառարան միշտ տաք եւ միշտ թարմ պահելով քրիստոնէական ոգին եւ քրիստոնէական կեանքին արտայայտութիւնը:

Իսկ առտնին դաստիարակութեան անփոփոխելի դասագիրքն է Աստուածաշունչը, մա՛նաւնդ Նոր կտակարանը:

Ասիկա ո՛չ նորութիւն մըն է մեր ժողովուրդին համար, ո՛չ ալ նոր գիւտ մը իմ կողմէն:

…Կրօնական առտնին դաստիարակութեամբ ոգեւորուած հայեր նոյնչափ պիտի ոգեւորուին իրենց մայրենի եկեղեցիով, երբ մա՛նաւանդ անոր պաշտամունքին եւ արարողութեանց մէջ դրուի ժամանակի խնայողութիւն, ազդուութիւն, հոգեւոր մեծավայելչութիւն, կոկիկութիւն, հասկցողութիւն բոլոր ձեւերու եւ արտայայտութիւններու մէջ, եւ մա՛նաւանդ մեր նախնեաց եւ բոլոր քրիստոնէական եկեղեցւոյ վաղեմի սովորութեան համեմատ, երբ այդպէս կազմակերպուած աստուածային պաշտամունքի մէջ ապահովուի նոյնինքն ժողովուրդին ալ մասնակցութեան բաժինը, կ՚ապահովուի եկեղեցիին բարեկարգութիւնը:

Եթէ բարեկարգական ձեռնարկներու մէջ նկատի չառնուի հաւատացեալ ժողովուրդը եւ անոր կրօնական դաստիարակութեան խնդիրը, իբրեւ հիմ եւ կեդրոն բարեկարգութեան, իմ շատ համեստ կարծիքով, միւս բոլոր խնդիրներուն կարգադրութիւնը նոյնիսկ իրենց երեւակայեալ յաջողութեամբը, չեն հասնիր դիտուած նպատակին:

Ոմանք բոլորովին տարբեր ուղեգիծ մը կ՚ուզեն ցոյց տալ Հայց. Եկեղեցւոյ բարեկարգութեան համար, ԱԶԱՏ ԵԿԵՂԵՑԻի մը երազով:

Խորհրդային Հայաստանի մայրաքաղաքին ԱԶԱՏ ԵԿԵՂԵՑԻ անունով հրատարակուած թերթը, պէտք է ըսել խեղկատակութիւն մըն է: Ատոր հրատարակիչները, հակառակ իրենց յաւակնութիւններուն եւ շոշոկանքներուն ո՛չ քրիստոնէական եկեղեցւոյ ընդհանուր պատմութիւն գիտեն, ո՛չ ալ Հայց. Եկեղեցւոյ ներքին յօրինուածութիւնը (organisme) ուսումնասիրած են:

ԱԶԱՏ ԵԿԵՂԵՑԻ մը գոյութիւն չունի, իսկ այդ անունով թերթ կը հրատարակուի եւ կը հրատարակուին այնպիսի բաներ, որոնք եկեղեցիի ոգիին եւ գաղափարին հակասութիւններ են: Կատարեալ հերձուած մը, որ ԱԶԱՏ ոչինչ ունի. այլ ընդհակառակն կախում ունի ներքին անխոստովանելի շահերէ եւ նկատումներէ:

Հայց. Եկեղեցին չի կրնար բարեկարգուիլ ո՛չ կիսկատար արտաքին ձեւերու նորագոյն կարգադրութեամբ, ո՛չ ալ Ազատ Եկեղեցիի մը բանդագուշանքներով: Հայց. Եկեղեցին կրնայ բարեկարգուիլ միայն իր իսկ մէջը, իր հիմերուն եւ աւանդութիւններուն վրայ… (էջ 153-154, 162-164):

ՎԱՐԱՆԴ ՔՈՐԹՄՈՍԵԱՆ

•շար. 3 եւ վերջ

Վաղարշապատ