Սայաթ-Նովա. Հանճարեղ Աշուղն ու Բանաստեղծը

«… ­Մեր վիթ­խա­րի ­Սա­յաթ-­Նո­վան մի հո­յա­կապ սի­րա­հար է, բռնո­ւած ու բռնկած սի­րոյ հրդե­հով, նրա լու­սի տակ էլ նկա­տում է աշ­խարհքն ու ի­րե­րը, զգում է, որ էր­ւում, վեր­ջա­նում է ին­քը, բայց մնում է ա­րի ու բա­րի, ան­չար ու ա­նա­չառ, վեհ ու վսեմ, որ­պէս աշ­խարհ­քի ու մար­դու մեծ բա­րե­կա­մը, հաս­տա­տուն սի­րով ե՛ւ դէ­պի էն «զա­լու­մը», որ ի­րեն կրակ տո­ւեց ու միշտ մնաց ան­տար­բեր, ե՛ւ դէ­պի նրանց, ո­րոնք չորս կող­մից տա­քա­ցան ու հրճո­ւե­ցին էն կրա­կով, ո­րի մէջ էր­ւում էր ին­քը, ե՛ւ դէ­պի նրանց, ո­րոնք հա­զար ու մի տե­սակ ի­րեն վշտաց­րին կեան­քում։ ­Զայ­րա­ցաւ, բայց եր­բեք չչա­րա­ցաւ, ցա­ւեց, բայց եր­բեք չա­նի­ծեց»։

­Հայ ժո­ղո­վուր­դի հան­ճա­րեղ զաւ­կին՝ Սա­յաթ-­Նո­վա­յին (1712-1795) ուղ­ղո­ւած սրտա­բուխ այս ար­ժե­ւոր­ման հե­ղի­նա­կը «հան­ճա­րեղ լո­ռե­ցին»՝ Ա­մե­նայն ­Հա­յոց ­Բա­նաս­տեղծ ­Յով­հան­նէս ­Թու­մա­նեանն է։

Սեպ­տեմ­բեր 22-ին, 221 տա­րի ա­ռաջ, Ա­ղա ­Մո­համ­մէտ խան ա­նուն բռնա­կա­լի մը զի­նուոր­նե­րուն ձե­ռամբ, սրա­խող­խող նա­հա­տակուե­ցաւ եւ մեր աշ­խար­հէն հե­ռա­ցաւ հայ ժո­ղո­վուր­դի բա­ցա­ռիկ ծնունդ­նե­րէն ­Սա­յաթ-­Նո­վա։ ­Հաղ­բա­տի վան­քին մէջ իր վեր­ջին շուն­չը ա­ւան­դեց հայ մեծ գու­սանն ու ա­շուղ-բա­նաս­տեղ­ծը՝ գրե­լով, թէ «­Չըխ­մա­մամ քի­լի­սէ­տէն, տէօն­մէ­մէմ ի­սա՛­տէն (ա­զե­րիա­կան թրքե­րէ­նով՝ դուրս չեմ գար ե­կե­ղե­ցիէն, չեմ հրա­ժա­րիր ա­ղօթ­քէն)…Այս խօս­քերն ա­սե­լէս ետք ինձ սպան­նե­ցին պար­սիկ Ա­ղա ­Մո­համ­մէտ խա­նի զի­նո­ւոր­նե­րը»։­

Ինչ­պէս իր կեն­դա­նու­թեան, այն­պէս եւ իր մա­հէն ետք - մին­չեւ այ­սօր ու վստա­հա­բար տա­կա­ւին եր­կար դա­րեր - ­Սա­յաթ-­Նո­վա­յի եր­գերն ու բա­նաս­տեղ­ծու­թիւն­նե­րը մշտա­նո­րոգ թար­մու­թեամբ կը հնչեն հա­յոց ի­րե­րա­յա­ջորդ սե­րունդ­նե­րու շրթնե­րուն։

Հեգ­նա­կա­նօ­րէն՝ հայ­կա­կան բա­նա­սի­րու­թիւ­նը դեռ ամ­բող­ջա­կան լոյ­սի տակ ա­ռած չէ ­Հայ­կեան ­Հան­ճա­րի այս ան­զու­գա­կան ա­շուղ-բա­նաս­տեղ­ծին կեանքն ու ժա­ռան­գու­թիւ­նը։

Սա­յաթ-­Նո­վա­յի կեան­քին ոչ միայն շատ մը ման­րա­մաս­նու­թիւն­նե­րը, այ­լեւ հիմ­նա­կան փու­լերն ու ծալ­քե­րը դեռ չեն լու­սա­բա­նո­ւած անհ­րա­ժեշտ ճշգրտու­թեամբ ու խո­րութեամբ։

Մինչ ընդ­հան­րա­պէս օ­տար­ներ, նաեւ խոր-հըր­դա­հայ աղ­բիւր­ներ պար­զա­պէս ­Թիֆ­լի­զը կը յի­շա­տա­կեն իբ­րեւ ծննդա­վայրն ու նա­հա­տա­կու­թեան վայ­րը «­Կով­կա­սի Եր­գի Թա­գա­ւո­րը» հռչա­կո­ւած մե­ծա­նուն ­Սա­յաթ-Նո­վա-­յի, այ­սու­հան­դերձ՝ վեր­ջին տաս­նա­մեակ­նե­րուն կա­տա­րո­ւած բա­ցա­յայ­տում­ներ կու գան յստա­կեց­նե­լու, որ ա­ւա­զա­նի ա­նու­նով Ա­րու­թին կամ ­Յա­րու­թիւն ­Սա­յա­թեան 14 ­Յու­նիս 1712-ին ծնած էր, մեծ հա­ւա­նա­կա­նու­թեամբ, ­Սա­նա­հի­նի մէջ, որ ծննդա­վայ­րը ե­ղած էր նաեւ մօ­րը՝ ­Սա­րա­յի, մե­ծա­նուն հայ բա­նաս­տեղծ ­Նա­ղաշ ­Յով­նա­թա­նի թոռ­նու­հիին։ ­Հայ­րը՝ ­Կա­րա­պե­տը, ­Պոլ­սոյ հայ-թրքա­կան ա­շու­ղա­կան դպրո­ցի ե­րախ­տա­ւոր­նե­րէն սալ­մաստ­ցի Ղուլ-­Յա­րու­թիւն ա­շու­ղի որ­դին էր, ո­րուն ծննդա­վայ­րը հա­ւա­նա­բար ե­ղած է ­Հա­լէ­պը կամ Ա­տա­նան, ըստ ե­րե­ւոյ­թին փե­սայ ե­կած էր ­Սա­նա­հին։ ­Սա­յա­թեան­նե­րու ըն­տա­նի­քը կա­նու­խէն տե­ղա­փո­խո­ւած է Թիֆ­լի­զի մեր­ձա­կայ գիւղ մը, ուր մա­նուկ ­Յա­րու­-թիւն ջուլ­հա­կու­թեան ղրկո­ւած է ծնող­քին կող­մէ։

Եօ­թ տա­րի ան ջուլ­հա­կու­թիւն սոր­վե­ցաւ եւ ջուլ­հակ աշ­խա­տե­ցաւ հե­տա­գայ մեծ բա­նաս­տեղ­ծը, որ իր ստեղ­ծա­գոր­ծու­թեանց մէջ միշտ օգ­տա­գոր­ծեց ջուլ­հա­կա­գոր­ծի իր հըմ-տու­թիւ­նը՝ բա­նաս­տեղ­ծա­կան պատ­կեր­նե­րու ա­ռու­մով լայ­նօ­րէն գոր­ծա­ծե­լով մե­տաք­սեայ թե­լե­րու մա­նո­ւած­քին ու հիւ­սո­ւած­քին, վառ ու գրա­ւիչ գոյ­նե­րու խա­ղե­րուն, թան­կար­ժէք կեր­պաս­նե­րու բա­նո­ւած­քին նրբա­րո­ւես­տա­կան փո­խա­բե­րու­թիւն­նե­րը։

Ընգ­ծու­մի ար­ժա­նի է նաեւ ըն­տա­նե­կան կազ­մա­ւոր­ման այդ են­թա­հո­ղէն ու մի­ջա­վայ­րէն ե­կող ­Յա­րու­թիւն ­Սա­յա­թեա­նի տի­րա­պե­տու­մը, հա­յե­րէ­նի կող­քին, վրա­ցե­րէ­նի եւ ա­զէ­րիա­կան թրքե­րէ­նի, ինչ­պէս եւ կա­րե­ւոր չա­փով պարս­կե­րէ­նի ու մա­սամբ ա­րա­բե­րէ­նի։ Եւ պա­տա­հա­կան չէ, որ հա­մա­կով­կա­սեան տա­րո­ղու­թեամբ մե­ծա­նուն ա­շուղ-բա­նաս­տեղծ դար­ձաւ ­Սա­յաթ-­Նո­վան՝ հա­յե­րէ­նով իր ստեղ­ծա­գոր­ծու­թեան հիմ­նա­կան ժա­ռան­գու­թեան կող­քին, հա­մաշ­խար­հա­յին մշա­կոյ­թի գան­ձա­րա­նին կտա­կե­լով վրա­ցե­րէն ու թրքե­րէն մե­ծար­ժէք եր­գեր ու բա­նաս­տե­ղու­թիւն­ներ։

Բայց գե­րա­զան­ցա­պէս հայ­կա­կան ա­կունք ու­նե­ցաւ հան­ճա­րեղ գու­սա­նին ստեղ­ծա­գոր­ծու­թիւ­նը։ ­Հայ­րա­կան եւ մայ­րա­կան կող­մի տա­ղան­դա­ւոր ա­շուղ­նե­րէն, բա­նաս­տեղծ­նե­րէն եւ ա­րո­ւես­տա­գէտ­նե­րէն ժա­ռան­գեց ոչ միայն ըն­տիր հա­յե­րէնն ու բա­նաս­տեղ­ծա­կան մշա­կու­մի ա­րո­ւես­տը, այ­լեւ՝ հայ ժո­ղովր­դա­կան երգ ու պա­րի ա­ւանդ­նե­րը։ ­Հա­զիւ ե­րի­տա­սարդ՝ ան հրա­ժա­րե­ցաւ ջուլ­հա­կա­գոր­ծու­թե­նէ եւ ամ­բող­ջա­պէս նո­ւի­րո­ւե­ցաւ ա­շու­ղա­կան կեան­քի։ ­Ճամ­բոր­դեց Պարս­կաս­տան եւ հա­սաւ մին­չեւ Հնդ­­կաս­տան։ Շր­­ջե­ցաւ Օս­մա­նեան ­կայս­րու­թեան տի­րա­պե­տու­թեան են­թա­կայ տար­բեր եր­կիր­ներ։ Եւ ա­մէ­նու­րեք, տար­բեր ժո­ղո­վուրդ­նե­րու ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան ա­ւանդ­նե­րուն մօ­տէն ծա­նօ­թա­նա­լով՝ հարս­տա­ցուց թէ՛ իր գի­տե­լիք­նե­րու պա­շա­րը, թէ՛ բա­նաս­տեղ­ծա­կան մշակ­ման հնա­րա­ւո­րու­թիւն­նե­րը։ Ուխ­տի գնաց, մա­նա­ւա՛նդ, ­Տա­րօ­նայ աշ­խար­հի Ս. ­Կա­րա­պետ վան-­քը, որ կը նկա­տո­ւէր ժա­մա­նա­կի ա­շուղ­նե­րուն հո­գեմ­տա­ւոր հա­սու­նաց­ման ուխ­տա­տե­ղին։

Ար­դէն հռչա­կա­ւոր ա­շուղ էր եւ «­Սա­յաթ-­Նո­վա (պարս­կե­րէն՝ Եր­գի Որ­սորդ)» ա­նու­նով մկրտո­ւած, երբ հրա­ւի­րո­ւե­ցաւ վրաց ­Հե­րակլ Բ. թա­գա­ւո­րին կող­մէ ար­քա­յա­կան պա­լատ՝ պաշ­տօ­նա­պէս ար­քու­նի ա­շուղ կար­գո­ւե­լով։ Իր այդ հան­գա­ման­քով՝ ­Սա­յաթ-­Նո­վա եր­կար ծա­ռա­յեց ­Հե­րակլ Բ­.-ի, ար­ժա­նա­ցաւ ա­նոր վստա­հու­թեան։

Վ­­րա­ցա­կան ա­շու­ղա­կան բա­նաս­տեղ­ծու­թիւ­նը հայ­կա­կան եւ պարս­կա­կան պա­տուաս­տու­մով հարս­տա­ցու­ցած հան­ճա­րեղ բա­նաս­տեղ­ծին՝ ­Հե­րակլ Բ. յանձ­նա­րա­րեց նաեւ քա­ղա­քա­կան ա­ռա­քե­լու­թիւն­ներ եւ, կեն­սա­գիր­նե­րու վկա­յու­թեամբ, հայ մեծ գու­սա­նը վճռո­րոշ դեր ու­նե­ցաւ պարս­կա­կան ար­շա­ւանք­նե­րու դէմ հայ-վրա­ցա­կան-թա­թա­րա­կան զի­նակ­ցու­թիւն ա­ռա­ջաց­նե­լու գոր­ծին մէջ։

Վ­­րաց թա­գա­ւո­րին մօտ ­Սա­յաթ-­Նո­վա­յի վա­յե­լած վստա­հու­թիւ­նը ծանր հա­րո­ւած ստա­ցաւ, երբ բա­նաս­տեղ­ծը սի­րա­հա­րո­ւե­ցաւ թա­գա­ւո­րի դստեր՝ Ան­նա­յի (կարգ մը կեն­սա­գիր­նե­րու հա­մա­ձայն՝ ­Հե­րակլ Բ­.ի քոյրն էր Ան­նա)։ ­Սա­յաթ-­Նո­վա շնոր­հազր­կո­ւե­ցաւ եւ, այ­նու­հե­տեւ, մին­չեւ իր նա­հա­տա­կու­թիւ­նը, բա­ռին իս­կա­կան ի­մաս­տով թրու­պա­տու­րի՝ թա­փա­ռաշր­ջիկ ա­շու­ղի կեանք ապ­րե­ցաւ, ա­մէ­նուր իր երգն ու բա­նաս­տեղ­ծու­թիւ­նը տա­րա­ծեց եւ իր կեն­դա­նու­թեան ար­դէն ար­ժա­նա­ցաւ ժո­ղովր­դա­յին եր­գի­չի դափ­նեպ­սա­կին։ ­Քա­նի մը հա­զա­րի հաս­նող ա­շու­ղա­կան իր եր­գերն ու խա­ղե­րը, ե­րեք լե­զու­նե­րով, տա­րա­ծո­ւե­ցան բեր­նէ բե­րան, ջեր­մա­ցու­ցին եւ ծաղ­կե­ցու­ցին ժո­ղո­վուր­դի կեան­քին ու­րախ եւ տխուր պա­հե­րը հա­ւա­սա­րա­պէս։­
Եւ ար­ժա­նա­ցան յա­ւեր­ժու­թեան։

Սա­յաթ-­Նո­վա իր կեն­դա­նու­թեան եւ իր ձեռ­քով լծո­ւե­ցաւ սե­փա­կան ստեղ­ծա­գոր­ծու­թիւն­նե­րը գրի առ­նե­լու, մա­նա­ւանդ վրա­ցե­րէն եւ թրքե­րէն իր եր­գե­րը հա­յաց­նե­լու աշ­խա­տան­քին։ Գ­­րա­կա­նա­գէտ­նե­րը կը հաս­տա­տեն, որ իր Օ­հան որ­դին կա­րե­ւոր ներդ­րում ու­նե­ցաւ այդ աշ­խա­տան­քին մէջ եւ մե­ծա­պէս օգ­նեց հօ­րը։ Այ­սօր ­Սա­յաթ-­Նո­վա­յէն ու­նինք, գրա­ւոր պա­հո­ւած, ա­ւե­լի քան 230 հա­յե­րէն բա­նաս­տեղ­ծու­թիւն։ ­Բայց կը տի­րէ ընդ­հա­նուր այն հա­մո­զու­մը, որ տա­կա­ւին գո­յու­թիւն ու­նին հայ հան­ճա­րեղ ա­շու­ղէն մեր ժո­ղո­վուր­դին կող­մէ բա­նա­ւոր պահ­պա­նո­ւած բա­զում ստեղ­ծա­գոր­ծու­թիւն­ներ, ո­րոնք պէտք է հա­ւա­քո­ւին ու գրի առ­նո­ւին։

Սա­յաթ-­Նո­վա­յի ան­զու­գա­կան ժա­ռան­գու­թիւ­նը փրկե­լու եւ մեր ժո­ղո­վուր­դին մատ­չե­լի դարձ­նե­լու դժուա­րին, այ­լեւ ե­րախ­տա­շատ գոր­ծին մէջ ան­փո­խա­րի­նե­լի ե­ղաւ ներդ­րու­մը հայ ժո­ղո­վուր­դի նոյն­քան մե­ծա­նուն եւ ար­ժա­նա­ւոր հսկա­նե­րէն ­Նի­կոլ Աղ­բա­լեա­նի, ո­րուն ­Սա­յաթ-­Նո­վա­յի նո­ւի­րո­ւած ժո­ղովր­դա­յին լսա­րան­նե­րու բա­նա­խօ­սու­թիւն­նե­րը մէկ­տե­ղո­ւած են հա­տո­րի մը մէջ։

Հայ մեծ գրա­կա­նա­գէտն ու քննա­դա­տը, իր կեան­քի վեր­ջա­լոյ­սին եւ ­Լի­բա­նա­նի մէջ՝ ­Ճե­մա­րա­նի յար­կին տակ իր դա­սա­ւան­դու­թեանց շրջա­նին, թիֆ­լի­սեան իր տա­րի­նե­րուն կա­տա­րած բա­նա­հա­ւա­քի աշ­խա­տանք­նե­րը ի մի բե­րե­լով, յի­շո­ղու­թիւն­նե­րը գրի առ­նե­լով եւ ­Սա­յաթ-­Նո­վա­յի լե­զո­ւա­կան եւ ո­ճա­բա­նա­կան իւ­րա­յատ­կու­թեանց ա­մէ­նէն հա­րա­զատ ու մատ­չե­լի մեկ­նա­բա­նու­թեան ձեռ­նար­կե­լով, փաս­տօ­րէն թէ՛ եր­գեց եւ թէ աս­մուն­քեց հայ հան­ճա­րեղ ա­շուղ-բա­նաս­տեղ­ծին լա­ւա­գոյն ստեղ­ծա­գոր­ծու­թիւն­նե­րը եւ զա­նոնք մեր սե­րունդ­նե­րուն փո­խան­ցեց իբ­րեւ ան­կորն­չե­լի ժա­ռանգ ու հարս­տու­թիւն։

Կեան­քի եւ սի­րոյ, տեն­չան­քի ու տա­ռա­պան­քի, վշտի եւ ու­րա­խու­թեան, ի­մաս­տու­թեան եւ յու­սա­խա­բու­թեանց՝ մարդ­կա­յին ա­մէ­նէն ի­րա՛ւ ու խո­րա­խոր­հուրդ ապ­րում­նե­րուն հան­ճա­րեղ եր­գիչն է ­Սա­յաթ-­Նո­վա։

Որ­քան ալ դժո­ւար ըլ­լայ ա­նոր հա­յե­րէ­նը, նո­րա­հաս սե­րունդ­ներն ան­գամ ուղ­ղա­կի ի­րենց սրտէն բխող եր­գի եւ հո­գիի վա­ւե­րա­կան խոս­տո­վա­նու­թեան վե­րա­ծած են ­Սա­յաթ-­Նո­վա­յի եր­գե­րը։

Եւ բնաւ պա­տա­հա­կան չէ, որ ­Հայ­կեան ­Հան­ճա­րին շար­ժան­կա­րի մեծ վար­պե­տը՝ ­Սեր­գէյ ­Փա­րա­ճա­նով, 1968-ին իր պատ­րաս­տած «Ն­­ռան ­Գոյ­նը» կամ «­Սա­յաթ-­Նո­վա» գոր­ծով, ողջ աշ­խար­հը գրա­ւող ա­րո­ւես­տի գլուխ-գոր­ծոց մը սե­րունդ­նե­րուն յանձ­նեց՝ ­Սա­յաթ-­Նո­վա­յի ներշն­չու­մով։

Իսկ սա­յաթ-նո­վա­յա­գէտ հան­ճա­րեղ ­Պա­րոյր ­Սե­ւա­կը սե­րունդ­նե­րուն կտա­կեց՝
«­Սա­յաթ-­Նո­վան այն­պէս ստեղ­ծա­գոր­ծեց, որ մտաւ ե­րեք ժո­ղովր­դի գրա­կա­նու­թեան մէջ: Ո՜չ թէ գրա­կա­նու­թեան պատ­մու­թեան, այլ գրա­կա­նու­թեան մէջ՝ կեն­դա­նի եւ ապ­րող, կար­դա­ցո­ւող ու եր­գո­ւող, միշտ ճա­րո­ւող, բայց միշտ փնտռո­ւող գրա­կա­նու­թեան մէջ: Մ­­տաւ իբ­րեւ աղ: Այս­քա­նով էլ ­Սա­յաթ-Նո­վան ան­հատ չէ, թէ­կուզ եւ մեծ ան­հատ, այ­լեւ ժա­մա­նակ լցնող շունչ է, տա­րա­ծու­թիւն լցնող օդ, եւ այդ­պի­սին մնում է մին­չեւ հի­մա՝ 200 տա­րի յե­տոյ էլ»:

ՆԱԶԱՐԷԹ ՊԷՐՊԷՐԵԱՆ