ԳՐԱԿԱՆԱԳԷՏ ԱՐ­ՓԻԿ Ա­ՒԵ­ՏԻ­ՍԵԱ­ՆԻ ԱՆ­ԳԻՆ ԹՈՒՂ­ԹԵ­ՐԸ

«Ան­տակ ով­կիա­նոս մըն է մեծ մօրս ար­խի­ւը», մեր զրոյ­ցի պա­հուն կ՚ը­սէ սի­րե­լի ըն­կե­րու­հիս՝ լրագ­րող Լի­լիթ Ա­ւա­գեան իր մեծ մօ­րը՝ գրա­կա­նա­գէտ Ար­փիկ Ա­ւե­տի­սեա­նի ար­խի­ւին մա­սին: Ար­փիկ Ա­ւե­տի­սեան 1991 թուա­կա­նին հե­ռա­ցած է կեան­քէն եւ ա­նոր թոռ­նու­հին Հա­յաս­տա­նի լրագ­րա­կան դաշ­տին մէջ ծա­նօթ ու շատ յար­գուած լրագ­րող՝ Լի­լիթ Ա­ւա­գեան, խնամ­քով ու սրտի դո­ղով կը թեր­թէ իր մեծ մօ­րը թղթա­պա­նակ­նե­րը եւ ա­նոնց մէջ կը յայտ­նա­բե­րէ իս­կա­կան ան­գին գան­ձեր:

Լի­լիթ շատ մեծ սի­րով կը խօ­սի իր մեծ մօր մա­սին, որ Չա­րեն­ցի ա­նուան Ա­րուես­տի եւ գրա­կա­նու­թեան թան­գա­րա­նի եր­կա­րա­մեայ աշ­խա­տա­կից ե­ղած է եւ ու­նե­ցած է մտա­ւո­րա­կան­նե­րու, ա­րուեստա­գէտ­նե­րու հետ մտեր­մու­թիւն­ներ ու ծա­նօ­թու­թիւն­ներ: Ակ­նե­րեւ է նաեւ ա­նոր գրա­կա­նու­թեան, ա­րուես­տի, մարդ­կա­յին պատ­մու­թիւն­նե­րու մեծ սի­րա­հար ըլ­լա­լը, ո­րով­հե­տեւ բծախնդ­րօ­րէն հա­ւա­քած եւ պա­հած է թան­գա­րա­նի պա­հոց­նե­րուն մէջ տեղ չգտած թուղ­թեր, յու­շեր, պատ­մուածք­ներ, վա­ւե­րագ­րու­թիւն­ներ, ո­րոնք յի­րա­ւի այ­սօր լոյս կը սփռեն հայ գրա­կան ի­րա­կա­նու­թեան ո­րոշ շրջան­նե­րուն վրայ: Այս­պի­սի մեծ սի­րով կազ­մուած թղթա­պա­նակ­նե­րուն հա­մար այ­սօր ե­րախ­տա­պարտ պի­տի ըլ­լանք ար­դէն կեան­քէն հե­ռա­ցած արուես­տա­սէր այդ կնոջ եւ շնոր­հա­կա­լու­թիւն պի­տի յայտ­նենք ա­նոր ար­ժա­նա­ւոր թոռ­նու­հիին՝ Լի­լիթ Ա­ւա­գեա­նին, ա­նոնց վրա­յէն մո­ռա­ցու­թեան «փո­շին մաք­րե­լու» հա­մար: 

Ար­փիկ Ա­ւե­տի­սեան ծնած է 1912 թուա­կա­նին: Ան մեծ­ցած է Կիւմ­րիի ման­կա­տան մէջ: Ծնող­քը՝ գոր­գի վա­ճա­ռա­կան հայրն ու ա­սեղ­նա­գոր­ծու­թեամբ զբա­ղող մայ­րը կորսն­ցու­ցած է Ար­փիկ գաղ­թի ճամ­բուն վրայ: Ան իր թոռ­նե­րուն պատ­մած է, որ Թիֆ­լի­զէն մե­ծա­հա­րուստ ա­մու­սին­ներ ե­կած են ման­կա­տուն՝ աղ­ջիկ մա­նուկ մը որ­դեգ­րե­լու հա­մար: Ման­կա­տան աղ­ջիկ­ներն ալ մէ­կը միւ­սէն գե­ղե­ցիկ ե­ղած են եւ չեն գիտ­ցած թէ ո՞ր մէ­կը ընտ­րեն: Համ­րիչ մը (Տէ­րո­ղոր­մեա) նե­տած են գե­տին, ման­կա­տան դաս­տիա­րակն ալ աղ­ջիկ­նե­րուն ապսպ­րած է, որ կար­գով գան, բա­րե­ւեն տիկ­նոջն ու պա­րո­նին ու անց­նին: Բո­լո­րը բա­րե­ւած-ան­ցած էին, միայն պզտիկ Ար­փիկն էր, որ ին­կած համ­րի­չը վեր­ցու­ցած էր գետ­նէն, դրած

էր սե­ղա­նին ու յե­տոյ՝ բա­րե­ւած: Որ­դեգ­րե­լու ե­կող­նե­րը ընտ­րած էին զինք, բայց քա­նի որ ի­րեն հետ նաեւ ման­կա­տան մէջ կա­յին իր չորս որբ քոյ­րե­րը, ան հրա­ժա­րած էր որ­դեգ­րուե­լէ...

Հե­տա­գա­յին, կեան­քը զինք հաս­ցու­ցած է Ե­րե­ւան, ուր ա­մուս­նա­ցած է, ո­րոշ շրջան մը ապ­րած Գեր­մա­նիոյ մէջ, քա­նի որ ա­մու­սի­նը զի­նուո­րա­կան էր եւ այն­տեղ աշ­խա­տե­լու հրա­ման ստա­ցած: Սա­կայն վե­րա­դար­ձած են Հա­յաս­տան, ուր ան հե­տա­գա­յին աշ­խա­տան­քի ան­ցած է Չա­րեն­ցի անուան Գրա­կա­նու­թեան եւ ա­րուես­տի թան­գա­րա­նին մէջ:

Ար­փիկ Ա­ւե­տի­սեան իր մա­հէն ետք ձգած է յի­սու­նի հաս­նող թղթա­պա­նակ­ներ, ո­րոնց մէջ իր թոռ­նու­հին՝ Լի­լիթ Ա­ւա­գեան յայտ­նա­բե­րած է հայ գրող­նե­րու կեան­քին վե­րա­բե­րող ար­ժէ­քա­ւոր տե­ղե­կու­թիւն­ներ, ո­րոնք եր­բեք չեն տպագ­րուած: Ա­հա­ւա­սիկ, ու-­սում­նա­սի­րե­լով, ճշգրտում­ներ կա­տա­րե­լով, թե­թե­ւա­կի խմբագ­րե­լով լրագրող Լի­լիթ Ա­ւա­գեան ա­ռայժմ ա­նոնց­մէ չնչին մաս մը հրա­տա­րա­կած է հա­յաս­տա­նեան մա­մու­լին մէջ:

Թղթա­պա­նակ­նե­րուն մէջ են գրող՝ Դե­րե­նիկ Դե­միր­ճեա­նի սի­րե­լի կի­նե­րէն մէ­կուն՝ Գա­յիա­նէ Ա­ւե­տի­սեա­նի յու­շե­րը Դե­րե­նիկ Դե­միր­ճեա­նի մա­սին, որ­մէ ե­րի­տա­սարդ այդ կի­նը որ­դի ու­նե­ցած է: Այդ թուղ­թե­րուն մէ­ջէն Լի­լիթ Ա­ւա­գեան գտած է նաեւ Զա­րեհ Որ­բու­նիի ան­տիպ մէկ նա­մա­կը՝ Գուր­գէն Մա­հա­րիին յղուած, ու նոյն այդ թղթա­պա­նա­կին մէջ ի յայտ ե­կած է Ո­ւի­լիըմ Սա­րո­յեա­նի ան­տիպ պատ-մըւածք­նե­րէն մին՝ «Հաց­կե­րոյ­թ­»ը՝ թարգ­մա­նուած ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նի: Սպա­սե­լի է այդ ար­խի­ւէն հայ գրա­կա­նու­թեան, ա­րուես­տի մե­ծե­րուն մա­սին նո­րա­նոր նիւ­թե­րու հրա­պա­րա­կու­մը:

Մե­զի հետ զրոյ­ցին Լի­լիթ յայտ­նեց նաեւ, որ տպա­րա­նին մէջ է նաեւ իր մեծ մօր թղթա­պա­նակ­նե­րէն կազ­մուած Ա­ւե­տիք Ի­սա­հա­կեա­նի ան­տիպ նա­մակ­նե­րու ժո­ղո­վա­ծոն, որ շու­տով լոյս պի­տի տես­նէ «Գա­լուստ Կիւլ­պէն­կեան» հիմ­նար­կի հո­վա­նա­վո­րու­թեամբ, իր՝ Լի­լիթ Ա­ւա­գեա­նի խմբագ­րու­թեամբ:

Իսկ հի­մա մեր ըն­թեր­ցող­նե­րուն կը ներ­կա­յաց­նենք վեր­ջերս «Ինք­նա­գի­ր» գրա­կան հան­դէ­սին մէջ լոյս տե­սած Ո­ւի­լիըմ Սա­րո­յեա­նի ան­տիպ պատ­մուած­քը, որ Ս. Դ. ա­նու­նով հե­ղի­նա­կը թարգ­մա­նած է անգ­լե­րէ­նէ-ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նի: Միայն, Լի­լիթ Ա­ւա­գեան, եր­կար պրպտում­նե­րէ ետք չէ կրցած բա­ցա­յայ­տել ա­րեւմ­տա­հա­յէ­րէ­նի թարգ­մա­նած Ս. Դ. հե­ղի­նա­կին ինք­նու­թիւ­նը եւ յոյս ու­նի, որ հրա­պա­րա­կու­լէ ետք կը գտնուի մէ­կը, որ կ­­՚օգ­նէ գտնել Սա­րո­յեա­նի «Հաց­կե­րոյթ» պատ­մուած­քի թարգ­մա­նի­չը:

ՀԱՑ­ԿԵ­ՐՈՅԹ

Ո­ՒԻ­ԼԻԸՄ ՍԱ­ՐՈ­ՅԵԱՆ

Օր մը մեծ մայրս ը­սաւ.

-Գնա՛ Սե­ւե­րես Մի­սա­քին տու­նը եւ կնո­ջը՝ Խո­շոր Քիթ Մա­րիա­մին ը­սէ, որ քա­նի մը ճիւղ ռե­հան տայ: Վե­րա­դար­ձիդ Լո­լիկ Գլուխ Թոր­գո­մին հան­դի­պէ եւ ը­սէ, որ տա­սը սենթ­նոց սխտոր կ՚ու­զեմ: Ա­նոր խա­նու­թին ճիշդ քո­վը զար­մու­հիիս՝ Վայ­րե­նի Մա­նու­շա­կին տու­նը կայ: Մա­նու­շա­կի ա­մու­սինն ալ Ձգռտան Յով­հանն է: Ա­նոնց ը­սէ՝ այս գի­շեր մե­զի թող գան՝ տժվժիկ ու­տե­լու:

-Այդ մար­դի­կը չեմ ճանչ­նար, ը­սի:

-Շատ ալ ա­ղուոր կը ճանչ­նաս:

-Ո­րո՞նք են:

-Ազ­գա­կան եւ բա­րե­կամ­ներ, ը­սաւ ծեր կի­նը, յե­տոյ մօրս դար­ձաւ.

-Կը հա­ճի՞ս տղուդ բա­ցատ­րել, թէ ո­րոնց մա­սին կը խօ­սիմ:

Ի­րա­րու մէջ այդ մար­դոց բուն ա­նուն­նե­րը ճշդե­լէ յե­տոյ, մայրս ը­սաւ.

-Ան­շուշտ ա­նոնց ի­րա­կան ա­նուն­նե­րը տա­լով պի­տի խօ­սիս:

-Տժվժի­կը ի՞նչ է:

-Սո­խով, ռե­հա­նով եւ սխտո­րով ե­փուած ոչ­խա­րի ման­րուած թոք: Հա­զար ան­գամ կե­րած ես:

-Այս մար­դի­կը այդ ա­նուն­նե­րը ուր­կէ՞ գտեր են:

-Օհ, այդ տե­սակ ա­նուն­նե­րը ի­րենց շուր­ջին­նե­րը կը դնեն:

-Ինչ­պէ՛ս:

-Մէ­կը մէ­կուն ա­նուն մը կը դնէ, եւ ալ այդ ա­նու­նը կը մնայ:

-Ին­ծի ալ այդ տե­սակ ա­նուն դնող ե­ղա՞ծ է:

-Մեծ մայրդ դրած է:

-Ի՞նչ է:

-Բո­ղո­քող-տռտռա­ցող թրիկ:

Եր­թա­լիք տեղս հե­ռու չէր:

Ե­րե­կո­յեան ճա­շի հրա­ւէ­րը հա­ղոր­դե­լէ յե­տոյ, երբ ռե­հա­նը եւ սխտո­րը ա­ռած տուն վե­րա­դար­ձայ, խո­հա­նո­ցի սե­ղա­նին վրայ, սա­նի մը մէջ եր­կու երկ­վե­ցեակ մաք­րուած սոխ, իսկ յախ­ճա­պա­կեայ մեծ պնա­կի մը մէջ ալ ե­րեք քի­լո­յի չափ գառ­նու­կի թոք կար, որ դեռ չէր ման­րուած: Փայ­տով տաք­ցուած վա­ռա­րա­նին վրայ, հսկայ սա­նի մը մէջ, իւ­ղը կը ճզրտար:

Բե­րած­ներս սե­ղա­նին վրայ դրած՝ կը պատ­րաս­տուէի դուրս ել­լել, երբ մեծ մայրս ը­սաւ.

-Դի­տէ ա­սի­կա, թե­րեւս օր մը սիրտդ տժվժիկ քա­շէ: Գո­նէ պատ­րաս­տու­թեան ձե­ւը գիտ­նաս:

Մեծ մայրս ու մայրս գոր­ծի սկսան: Ծեր կի­նը սկսաւ ըն­կոյ­զի մե­ծու­թեամբ կտոր­նե­րու բաժ­նել թո­քե­րը, իսկ մայրս սկսաւ շեր­տե­րու վե­րա­ծել սո­խե­րը, զորս տաք իւ­ղին մէջ լե­ցուց: Ե­փող սո­խե­րը ճզրտա­լով՝ ա­նուշ հոտ մը ար­ձա­կե­ցին: Երբ բո­լոր սո­խե­րը իւ­ղին մէջ կա­կուղ­ցան, ծեր կի­նը ման­րուած թո­քե­րը ա­ւել­ցուց սա­նին մէ­ջի սո­խե­րուն վրայ: Յե­տոյ աղ ու պղպեղ ցա­նեց, փայ­տէ խո­շոր դգալ մը ա­ռաւ ու սո­խերն ու թո­քե­րը ի­րա­րու խառ­նեց: Հի­մա նոր հոտ մը կ­­՚ել­լէր սա­նէն: Մէկ կող­մը մայրս պնա­կի մը մէջ սխտո­րի պճեղ­նե­րը կը մաք­րէր՝ մին­չ մեծ մայրս ռե­հա­նի լաւ ճիւ­ղե­րը կը զա­տէր:

-Հա­մով ու­տե­լիք է, ը­սաւ մեծ մայրս: Սոխն ու թո­քը ե­թէ զօ­րա­ւոր համ ու­նե­ցող կա­նա­չե­ղէ­նով ե­փուի, ա­մե­նէն լաւն է: Ան­շուշտ սխտորն ալ կայ:

-Ին­ծի ի՞նչ այս տե­սակ ու­տե­լիք­նե­րէն:

-Դուն ա­նանկ կար­ծէ, ը­սաւ մեծ մայրս:

-Կե­րած ա­տենդ շատ դի­տած եմ քեզ: Էհ, ա­մէն ա­տեն այս հա­մով ու­տե­լիք­նե­րը ե­փող պի­տի չգտնես քովդ, հե­տե­ւա­բար ա­ւե­լի լաւ կ­­՚ըլ­լայ, որ ինքդ սոր­վիս: Յայտ­նի չ­­՚ըլ­լար, թե­րեւս օր մը ձանձ­րա­նաս ա­մե­րի­կեան կե­րա­կուր­նե­րէն, ո­րոնք հի­մա կը խոր­հիս, թէ մեր ու­տե­լիք­նե­րէն ա­ւե­լի հա­մով են: Երբ այդ օ­րը գայ, սիրտդ տժվժիկ պի­տի ու­զէ. այն ա­տեն գիտ­ցած պի­տի ըլ­լաս, թէ ինչ­պէս կը պատ­րաս­տուի. այս­քան:

-Ին­չո՞ւ սիրտս տժվժիկ ու­զէ:

-Հա­ւատք ու­նե­ցո­ղի կե­րա­կուր է ան:

-Ի՞նչ հա­ւատք:

-Մեր հա­ւատ­քը: Յու­սա­հա­տած շատ մը մար­դիկ փրկու­թիւն գտած են եր­կու լե­ցուն պնակ տժվժիկ ու­տե­լով, եւ ուշ կամ կա­նուխ աշ­խար­հը կը յու­սա­հա­տեց­նէ մարդս - նոյ­նիսկ ե­թէ կարճ մի­ջո­ցի մը հա­մար ըլ­լայ: Տժվժի­կը բազ­մա­թիւ կե­րա­կուր­նե­րէն միակն է, որ ինք­զին­քին կը բե­րէ տկա­րա­ցած մար­դը:

-Ահ, ե­ղա­ծը թո­քով սոխ է, ը­սի: Քա­ղա­քի բո­լոր ճա­շա­րան­նե­րուն մէջ թոք ու սոխ կը գտնուի:

-Ու մե­րի­նին պէս, ը­սաւ մայրս:

Սա­նին մէջ ա­ւել­ցուց սխտո­րի ջար­դուած պճեղ­նե­րը եւ փայ­տէ դգա­լով խառ­նեց կե­րա­կու­րը:

-Սխտո­րը ին­չո՞ւ կը դնես:

-Հո­գիին հա­մար, սրտին հա­մար, ը­սաւ: Ե­թէ կոտ­րած է, կը դար­մա­նէ: Ե­թէ ամ­բողջ է, ուժ կու տայ ա­նոր: Սոր­վէ, միշտ քիչ մը բան սոր­վէ, ուր որ ալ ըլ­լաս:

-Հա­պա՞ ռե­հա­նը:

-Սե­ղան բե­րուե­լէ ա­ռաջ կը դնես սա­նին մէջ, ը­սաւ: Ա­հա այս­պէս կը պատ­րաս­տուի տժվժի­կը, որ օր մը կրնայ կեանքդ փրկել: Հի­մա դուրս ե­լիր այս­տե­ղէն:

Կ­­՚ու­զէի հե­ռա­նալ, բայց հո­տը այն­քան ա­նուշ էր, որ սա­նին մօ­տե­ցայ ու մէ­ջը նա­յե­ցայ: Բնաւ ալ հո­տին չափ հա­մով ե­րե­ւոյթ մը չու­նէր տժվժի­կը:

-Հի­մա շատ կա­մաց, մէկ ժա­մու չափ պի­տի ե­փի, ը­սաւ մեծ մայրս: Յե­տոյ պի­տի հանգ­չի, որ­պէս­զի հա­մը տե­ղա­ւո­րուի: Հիւ­րե­րը գա­լէ վերջ, երբ ա­մէն մարդ պատ­րաստ ըլ­լայ, կե­րա­կու­րը դար­ձեալ պի­տի տաք­ցուի եւ ռե­հա­նի տե­րեւ­նե­րը պի­տի ա­ւել­ցուի, պի­տի ու­տուի: Թե­րեւս կ՚ու­զես հի­մա հա՞­մին նա­յիլ:

Փայ­տէ դգա­լը խո­թեց սա­նին մէջ եւ բեր­նէ բե­րան լե­ցուն՝ դուրս հա­նեց: Կե­րա­կու­րը դրաւ պզտիկ պնա­կի մը մէջ, պնակն ալ սե­ղա­նին վրայ դրաւ: Պա­տա­ռա­քա­ղը փնտռե­ցի:

-Մատ­նե­րովդ կեր, ը­սաւ:

Այն­քան հա­մեղ էր, որ քիչ մը եւս ու­զե­ցի, բայց ան ը­սաւ.

-Հի­մա դուրս, մին­չեւ ճա­շի ժա­մը:

Դուրս ե­լայ, դի­մա­ցէն ըն­կերս՝ Աշ եւ կրտսեր եղ­բայ­րը՝ Վի­կոն, կու գա­յին:

-Խո­հա­նո­ցէն ե­կա­ծը ին­չի՞ հոտ է:

-Տժվժիկ, ը­սի:

-Դո՞ւք ալ տժվժիկ կ՚ու­տէք, ը­սաւ Աշ:

-Ան­շուշտ:

-Կը կար­ծէի, թէ միայն իմ մայրս գի­տէ տժվժիկ ե­փել:

-Մայրդ ինչ­պէ՞ս կ­­՚ե­փէ:

-Ա­հա­գին սոխ, ա­հա­գին ման­րուած թոք, աղ եւ պղպեղ:

-Հա­պա՞ սխտոր եւ թարմ ռե­հան:

-Մենք տժվժի­կը ա­ռանց սխտո­րի եւ ա­ռանց ռե­հա­նի կը սի­րենք:

-Ինչ­պէ՞ս կ՚ըլ­լայ:

-Չեմ գի­տեր, թե­րեւս ալ սխտոր եւ ռե­հան չու­նէինք: Ձե­րը ե՞րբ պի­տի ու­տէք:

-Այս ի­րի­կուն: Մայ­րի­կիդ ու հայ­րի­կիդ ալ ը­սէ, դուք ալ ե­կէք մե­զի:

-Բա­ւա­կա­նա­չափ կա՞յ:

-Ամ­բողջ մեծ սան մը լե­ցուն:

-Ու­րիշ ո՞վ պի­տի գայ:

-Վայ­րե­նի Մա­նու­շակն ու Ձգռտան Յով­հա­նը:

-Ա­նոնք շա­տա­կեր են:

-Օհ, կը ճանչ­նա՞ս զի­րենք:

-Ան­շուշտ կը ճանչ­նամ: Շատ ան­գամ մեր տու­նը ճա­շած են:

-Ու­րեմն ե­կէք դուք ալ, ը­սի, բո­լո­րին բա­ւե­լու չափ կայ:

Այդ ի­րի­կուն մին­չեւ որ Աշ եւ իր ըն­տա­նի­քը ե­կան, տժվժի­կը գրե­թէ լմնցած էր, բայց բո­լո­րին հա­մար համ­տե­սե­լու չափ մնա­ցած էր: Մեծ մայրս ը­սաւ.

-Համ­բե­րե­ցէք քիչ մը, հի­մա ու­րիշ բան կը պատ­րաս­տեմ: Այս տու­նէն մարդ ա­նօ­թի դուրս պի­տի չել­լէ:

Տասն­հինգ վայր­կեան չան­ցած՝ մեծ մայրս, կա­նաչ բան­ջա­րե­ղէ­նով լե­ցուն մեծ պնակ մը, շո­մին չէր, բայց շո­մի­նի պէս բան մըն էր: Կա­նա­չե­ղէն­նե­րուն վրայ երկ­վե­ցեակ մը հաւ­կիթ կոտ­րած էր, իսկ հաւ­կիթ­նե­րուն ու բան­ջա­րե­ղէ­նին վրայ կարմ­րած սխտոր­ներ դրած էր: Բո­լո­րին պնակ­նե­րը լե­ցուե­ցան այս կե­րա­կու­րով: Մեծ ա­ման մը մա­ծուն զե­տե­ղուած էր սե­ղա­նին մէջ­տե­ղը, այն­պէս որ ա­մէն ոք կրնար խո­շոր դգալ մը մա­ծուն դնել բան­ջա­րե­ղէ­նին վրայ:

-Ի՞նչ է ա­սի­կա, ը­սի:

-Թարմ ճակն­դե­ղի տե­րեւ, ը­սաւ մեծ մայրս: Ու­ղե­ղի հա­մար շատ օգ­տա­կար է:

Ա­մէն ոք ճա­շա­կեց մեծ ա­խոր­ժա­կով: Վայ­րե­նի Մա­նու­շակ ձգռտաց, եւ մեծ մայրս ը­սաւ.

-Աս­տուած ա­խոր­ժակդ ա­ւելց­նէ:

Քա­նի մը վայր­կեան վերջ Ձգռտան Յով­հան մեծ աղ­մու­կով ձգռտաց, եւ մեծ մայրս ը­սաւ.

-Միշտ այդ­պէս կշտա­նաս:

«Աս­տուած իմ, ինչ մար­դիկ են, խոր­հե­ցայ, ա­մե­րի­կա­ցի­նե­րը որ­քան բա­րե­կիրթ կ՚ըլ­լա­ն»:

Կ՚ե­րե­ւի մեծ մայրս անդ­րա­դար­ձած էր դժգոհ ար­տա­յայ­տու­թեանս, ո­րով­հե­տեւ, երբ բո­լո­րը ի­րենց տու­նե­րը մեկ­նած էին, ը­սաւ.

-Դուն թե­րեւս չես գի­տեր, թէ մենք ան­քա­ղա­քա­վա­րու­թիւն կը նկա­տենք, երբ մեր սե­ղա­նին վրայ ճա­շող­նե­րը կ՚ար­տա­յայ­տեն ի­րենց գնա­հա­տան­քը: Քա­ղա­քա­վա­րու­թեան օ­րէնք­նե­րը երկ­րէ եր­կիր կը փո­խուին: Հապ­ճեպ վճիռ­ներ մի տար մեր քա­ղա­քա­վա­րա­կան սո­վո­րու­թիւն­նե­րուն վրայ: Մի մոռ­նար, որ ա­մէն մարդ իր հասկ­ցած ձե­ւով գո­հու­նա­կու­թիւն կը զգայ աշ­խար­հի վրայ՝ իբր մարդ­կա­յին ցե­ղի ներ­կա­յա­ցու­ցիչ մը:

-Ա­տի­կա ծի­ծա­ղե­լի բան է, ը­սի՝ պատ­րաս­տուե­լով պատ­ճա­ռա­բա­նու­թիւն­ներ տալ, երբ յի­շե­ցի մեծ մօրս՝ ին­ծի տուած ա­նու­նը, ո­րո­շե­ցի գոց պա­հել բո­ղո­քող ու տռտռա­ցող բե­րանս:

Կեն­սագ­րա­կան շա­ղակ­րա­տու­թիւն Գուրգէն Մա­հա­րիի հետ

Այս դա­րը եր­կու տա­րիէ ի վեր աչ­քե­րը բա­ցած էր, երբ ես ի­մին­ներս բա­ցի, չը­սե­լու հա­մար Վ. Հիւ­կո­յին պէս Les Misérables: Դա­րը ի­րա­ւունք ու­նէր ինձ­մէ ա­ւե­լի ա­ճա­պա­րող ըլ­լա­լու հա­մար՝ գիտ­նա­լով, որ ի՜նչ մեծ հար­ցեր պի­տի լու­ծուէին այդ դա­րու ըն­թաց­քին, թէ ինչ­պէս պի­տի խու­զարկուէին ան­ծայ­րա­ծիր եր­կինք­ներն ու մարդ­կա­յին հո­գին, ինչ­պէս եւ կեան­քի սկզբնա­պատ­ճառ­նե­րը։ Ա­հա թէ ին­չու հա­մար ես յե­տամ­նաց մըն եմ: Պէտք էր դա­րուս հետ սկսիլ՝ a la page ըլ­լա­լու հա­մար: Հետ­եւա­բար, իմ այս ու­շամ­նաց ըլ­լա­լու ցաւս քիչ մը պակ­սե­ցաւ վեր­ջերս: Մինչեւ աս­կէ եր­կու տա­րի, 1904-ի ծնունդ կը կար­ծէի ես ին­ծի, երբ եր­կու տա­րի ա­ռաջ մօր­մէս ու­զած  էի մեր ըն­տա­նի­քի ան­դամ­նե­րուն ծննդեան թուա­կան­նե­րը՝ պաշ­տօ­նա­կան դի­մու­մա­գի­րի մը պա­հան­ջը գո­հաց­նե­լու նպա­տա­կով: Մայրս, բո­լո­րը տա­լով հան­դերձ, ա­ւել­ցու­ցած էր. «Թէեւ 1904 գրուած ես  ինք­նա­թուղ­թե­րուդ մէջ, բայց (ծնած ես) 1902, Մա­յի­սի 24-ին: Պոլ­սէն մեկ­նած ա­տենդ, զի­նուո­րա­կան ծա­ռա­յու­թեան խո­չըն­դո­տի չեն­թարկ­ուե­լու պատ­ճա­ռով, տա­րիքդ պզտիկ­ցու­ցած ենք եր­կու տա­րիով»:

Ու­րեմն, ծնած եմ 1902 թ., Մա­յի­սի 24-ին: Բայց ի՞նչ կար­եւո­րու­թիւն ու­նի ա­սի­կա եւ զո՞վ կը հե­տաքրք­րէ, ե­թէ ոչ քե­զի պէս խենթ մը կամ աստ­ղա­բաշ­խե­րը:

Ու­րիշ գո­հա­ցում մըն ալ այս եր­կու տա­րիով մեծ­նա­լուս մէջ: Ֆրան­սա­ցի մեծ նկա­րիչ մը ը­սած է, թէ հա­զիւ 60-ին սկսած է ճանչ­նալ գի­ծե­րը եւ այս­պէս տաս­նեակ առ տաս­նեակ, 120 տա­րե­կա­նին վեր­ջա­պէս կրցած սկսիլ նկար­չու­թեան ինչ ըլ­լա­լը հասկ­նալ: Ին­ծի կը մնայ, ու­րեմն, հաս­նիլ այդ բա­րե­բաս­տիկ տա­րի­քին՝ բան մը ը­նել սկսե­լու հա­մար: Մինչեւ հի­մա բո­լոր ը­րած­ներս հա­սու­նա­նա­լու փոր­ձեր են՝ պայ­մա­նով, որ գի­շեր-ցե­րեկ աշ­խա­տանք տա­րուի: Ու­րեմն՝ հա­կա­ռակ մեր կար­ծի­քին, թէ հա­սած ենք վախ­ճա­նին, ի­րա­կա­նու­թեան մէջ տա­կա­ւին ե­րա­խա­ներ ենք, գո­նէ մտա­յին հաս­կա­ցո­ղու­թեամբ:

Կ՚ը­սուի, թէ պա­պե­րուս պա­պե­րէն մէ­կը շատ սպի­տակ մորթ մը ու­նե­ցած է: Այդ պատ­ճա­ռով բաղ­նի­քը թուրք ա­ղա­նե­րը «կէօն­լիւ պէ­յազ» կո­չած են զին­քը, եւ այդ­պէս  ալ ե­ղած են նախ­նի­ներս Կէօ­նիւ­լպէ­յա­զեան: Չեմ գի­տեր՝ ի՞նչ ճա­կա­տագ­րա­կան նա­խա­տի­րու­թեամբ մը հե­տա­գա­յին այդ ա­նու­նը փո­խուած է Էօք­սի­ւզեա­նի: Տե՛ս որ եր­կու ա­նուն­նե­րուն մէջ ալ նոյն «էօ»ն կայ: Յե­տոյ ի՞նչ առըն­չու­թիւն պէտք է տես­նել ճեր­մակ մոր­թի եւ «որբ» բա­ռե­րուն միջեւ: Ան­կում սպի­տա­կու­թեան փառ­քէն մինչեւ այ­րու­թեան խա­ւա­րը:

Հայ­րիկս Իւ­նիա­ցի է (Սեւ ծով): Հօ­րե­նա­կան ժա­ռան­գի բա­ժան­ման պատ­ճա­ռով ին­կած է Ֆաթ­սա (Սեւ ծով)  ու կնիկ ա­ռած է Օր­տուէն  (Սեւ ծով): Ա­տոր հա­մար ալ ես ծնած եմ Օր­տու, ինչ­պէս Թո­մա­սը՝ «Եւ եղեւ»ին, ե­ղած Ֆաթ­սա­յի ման­կա­պար­տէ­զը, եւ սո­վո­րած եմ «Ու՞ր կ՚եր­թաս կոր կախ կա­տու»ն:

Հե­տա­գա­յին յա­ճա­խած եմ Օր­տուի Մով­սէ­սեան վար­ժա­րա­նը ոչ թէ ա­նոր հա­մար, որ այս դպրո­ցը գե­ղե­ցիկ ու­սում­նա­կան մա­կար­դա­կի վրայ էր, այլ ա­նոր հա­մար, որ հայրս, ա­զա­տա­միտ ըլ­լա­լով (թերեւս՝ դաշ­նակ­ցա­կան), հա­կադ­րուած էր քա­ղա­քա­յին ա­ղա­նե­րուն, ո­րոնց աչ­քին փուշ էր: Օր­տուն ա­ւե­լի ա­զա­տա­տենչ էր հնչա­կեան-դաշ­նակ­ցա­կան մրցակ­ցու­թեամբ:

Օր­տու մեծ մայ­րի­կիս տունն էր, ուր ին­ծի միա­ցաւ յե­տոյ քոյրս: Մեծ մայ­րիկս մեծ ազ­նուա­կա­նու­թիւն մը ու­նէր իր ան­ձին մէջ: Վեր­ջը ի­մա­ցայ, որ Բագ­րա­տու­նեաց տու­նէն է սե­րած: Մեծ հայ­րիկս զմայ­լե­լի գի­նով մըն էր՝ ին­ծի պէս ման­կա­կան հո­գիի տէր (գի­տե՞ս, որ քու­կին ալ բա­րե­կամդ ման­կա­կան ու միա­միտ մէկն է): Ա­սի­կա մէ­ջեր­նիս մնայ: Մար­դիկ գիտ­նա­լու պէտք չու­նին ա­տի­կա, թէեւ ես կեան­քիս մինչեւ վեր­ջը այդ­պէս կ՚ու­զեմ մնալ: Կը վախ­նամ, որ կինս, որ այդ բա­նը լաւ գի­տէ, մա­հուը­նէս յե­տոյ մէջ­տեղ հա­նէ: Բայց ա­տոր հա­մար է, որ ին­ծի ա­ւե­լի կը սի­րէ, ինչ­պէս մայր մը՝ իր ե­րա­խան: Այս պատ­ճա­ռով պի­տի ու­զէի, որ խելքդ չար­չա­րե­լով այս տո­ղերս կար­դալէդ վերջ՝ պատ­ռէիր:

Նե­րո­ղու­թիւն ե­րա­խա­յա­կան ա­նըն­թեռ­նե­լի գի­րիս հա­մար: Չպի­տի մե­քե­նագ­րեմ գրու­թիւնս, որ­պէս­զի ան պա­հէ իր թար­մու­թիւնն ու ան­մի­ջա­կա­նու­թիւ­նը: Այս օ­րուան քե­զի ղրկած նա­մակս մե­քե­նագ­րե­լու գոր­ծո­ղու­թեան ըն­թաց­քին, կէ­սը թա­փուե­ցաւ: Կ՚ու­զեմ, որ խեն­թու­թիւն­նե­րովս ներ­կա­յա­նամ քե­զի: Այն­պէս, ինչ­պէս որ եմ, ոչ թէ այն­պէս, ինչ­պէս որ մարդ կ՚ու­զէ եր­եւալ:

Մեծ ծնողքս (ֆրան­սե­րէն՝ grands parents) չորս զա­ւակ­ներ ու­նէին՝ եր­կու մանչ, եր­կու աղ­ջիկ, մէ­ջընդ­մէջ, մէկ մանչ, մէկ աղ­ջիկ, մէկ մանչ, մէկ աղ­ջիկ: Գի­տես, որ ա­սի­կա նշան է վե­րին աս­տի­ճա­նի հա­ւա­սա­րակշ­ռու­թեան՝ ըլ­լայ բնա­խօ­սա­կան, ըլ­լայ հո­գե­բա­նա­կան տե­սա­կէ­տով: Բան մը, որ կը պա­տա­հի ա­ւե­լի յա­ճախ աղ­քատ­նե­րուս մօտ: Մեծ հայ­րիկս աղ­քատ էր: Հայ­րիկս, աղ­քատ աղ­ջիկ առ­նե­լով, ան­գի­տակ­ցա­բար ու­զած է ներ­դաշ­նա­կել իր կեան­քը: Իսկ ես իմ կեան­քի ա­ռա­ջին տա­րի­նե­րուս աղ­քա­տու­թիւ­նը ճանչ­նա­լով՝ փրկուե­ցայ հա­րուս­տի շփա­ցա­ծու­թե­նէն եւ ի­մաս­տու­թեամբ վար­ժուած մեծ մայ­րի­կէս:

Օր­տուի վար­ժա­րա­նէն միայն մէկ բան մնա­ցած է միտքս: Մէկ բառ: «Որբ» բառն ին­ծի հա­մար մեծ սքան­չա­ցում մըն է ե­ղած: Միակ հա­յե­րէն բա­ռը, իբրև թե խօ­սած լե­զուս հա­յե­րէն չըլ­լար: Միայն այդ բառն էր հա­յե­րէն, և ես հպարտ էի ա­նով: Ֆրան­սե­րէ­նի ու­սու­ցիչ­նիս néfle բա­ռիս մեծ գիր կամ րէօն­կել ա­նու­նը տուինք, բան մը, որ աղ­քատ է ե­ղեր: Այդ բա­ռը, որ մինչեւ հի­մա ին­ծի հիա­ցում կու տայ և որ չեմ կրնար մոռ­նալ, կը բա­ցատ­րուի ա­նով, որ ա­ռանց հիա­ցու­մի կա­րե­լի չէ բան սոր­վիլ: Հիա­ցու­մը կայ­ծա­կի պէս կը փայ­լա­տա­կէ միտ­քէն ներս, ու աշ­խար­հը ա­նով  կը ներ­խու­ժէ մեր մէջ: Կայ ու­րիշ բան մը Օր­տուէն մնա­ցած: Այս­պէս ա­սած` ժո­ղովր­դա­վա­րա­կան, դե­մոկ­րա­տա­կան հա­կում: Մով­սէ­սեան վար­ժա­րա­նին մէջ դա­սա­րան­նե­րը կը ղե­կա­վա­րուէին ա­շա­կեր­տա­կան կո­մի­տէ­նե­րով, ընտ­րո­վի: Ես միշտ մաս կազ­մած եմ այդ մար­մին­նե­րուն ոչ թէ խե­լա­ցի ըլ­լա­լուս հա­մար, այլ հե­զա­համ­բույր նկա­րագ­րիս պատ­ճա­ռով:

Պէտք է նշեմ, մա­նա­ւանդ, եր­րոր­դը, որ մնա­ցած է Օր­տուէն` Գո­հա­րի­կը: Օ՛, այդ իմ ա­ռա­ջին տա­ռա­պանքս, այդ աս­տուա­ծա­նուէր տա­ռա­պանքս, որ Գո­հա­րի­կին սի­րա­հա­րու­թիւնս ե­ղաւ: Գո­հա­րիկ Վար­դե­րե­սեան: Չեմ գի­տեր` տա՞­սը, թե՞ տասն­մէկ տա­րե­կան էր, այդ սէ­րը դժոխ­քի կրակ­նե­րուն մէջ նե­տած էր ին­ծի: Այն­քան կը պաշ­տէի կրակ­նե­րուն այդ մրրկող ա­ռա­քի­նու­թիւ­նը: Այ­սօր, երբ դեռ կը մտա­ծեմ կեան­քիս վրայ, կը տես­նեմ, որ բո­լոր սէ­րերս ե­ղած են Գո­հա­րի­կին կրկնու­թիւն­նե­րը: Սե­պաս­թա­բո­լը[7], այն հրա­շա­լի ռուս աղ­ջի­կը, ո­րուն ա­նու­նը մոռ­ցած եմ , Մե­լի­նէն, Սիւ­զա­նը, Ար­շա­լոյ­սը, Օ­տե­թը և Է­լի­զա­պե­թը, որ ե­ղաւ մնա­յուն կո­ղա­կիցս, ին­ծի հասկց­նել կու տան, թե ի՞նչ կրցած են ըլ­լալ Թէ­քէեա­նի հո­գե­կան ապ­րում­նե­րը, երբ կը գրէր`

«Ես սի­րե­ցի, բայց ոչ ոք սի­րած­նե­րէս գիտ­ցաւ, թե զին­քը որ­քան սի­րե­ցի»:

Այդ լուռ սէ­րե­րը, լռու­թեան մէջ թա­ւա­լող տա­ռա­պան­քը մար­դուս ա­մե­նա­մեծ հարս­տու­թիւնն է: Ինք­նա­ճա­նաչ­ման, մար­դա­ճա­նաչ­ման և ազ­նուաց­ման միակ գոր­ծո­ղու­թիւ­նը: Մի՛ կար­ծեր, որ այս սէ­րե­րու միամ­տու­թիւնս մա­զո­շիս­տա­կան հա­կում մըն են և միակ դրու­թիւ­նը: Ե­ղած եմ սի­նիք տոն­ժուան, այդ սի­րոյ վա­յել­քը մարդս կ’ա­նաս­նաց­նէ, ա­նոր տուած դո­ղը կը թա­ղուի նոյն վայր­կեա­նին մէջ՝ Վե­զու­վին վրա ձգե­լով դառ­նու­թիւն: Ո­ղոր­մած հո­գի Ար­շամ Տատ­րեա­նը[8] կը գրէր ին­ծի, որ միտք ու­նէր գրե­լու ու­սում­նա­սի­րու­թիւն մը գրա­կա­նու­թեանս մէջ իմ սի­րո ըմբռ­նու­միս մա­սին: Եւ դեռ ա­նոր մա­հուա­նը շատ բան չէի գրած, բայց Ար­շա­մը սուր միտք ու աչք ու­նէր: Մտադ­րած էր նաև գրել մի­նա­կու­թեան ըմբռ­նու­միս վրա, կ’ը­սէր «մի­նա­կու­թիւն» և ոչ թե «ա­ռանձ­նու­թիւն»: