ԽՈՀԱՐԱՐՈՒԹԻՒՆԸ՝ ԱՐՈՒԵՍՏ
Առիթ ունեցած ենք Ֆրանսայի Լիոն քաղաքէն աշխարհահռչակ հայ խոհարար՝ Ալէն Ալեքսանեանի գործունէութեան համառօտ կերպով անդրադառնալու: Ան Հայաստանի մէջ յաճախակիօրէն կը մասնակցի զանազան ձեռնարկներու, ուր վարպետութեան դասեր կ՚աւանդէ մանաւանդ գիւղաբնակներուն համար՝ ստեղծելով տեղական ուտելիքի միջոցաւ զարգացման ծրագիրներ: Միշտ կը հետեւինք իր նորութիւններուն, որոնք առողջ ապրելակերպի, ուտեստային մշակոյթի քարոզման լաւագոյն օրինակներն են:
Երեւանի մէջ, հարցազրոյց կատարելով բարեկամացած ենք Ալէն Ալեքսանեանի հետ, ինք ալ, իր կարգին, միշտ իր լուրերուն մասին կը տեղեկացնէ մեզի։ Վերջին նորութիւնը, որուն մասին տեղեկացանք, այն է, որ բազմաթիւ փառատօներու մասնակից, սպասարկման ոլորտի շքանշաններու տիրացած՝ Ալէն Ալեքսանեան այս օրերուս իբրեւ յանձնախումբի անդամ կը մասնակցի սնունդի եւ հիւրընկալութեան SIRHA համաշխարհային փառատօնին, որ սովորաբար տեղի կ՚ունենայ Յունուարի վերջաւորութեան Լիոնի մէջ, այս տարի՝ 21-25 Յունուարին, որուն կը մասնակցին սպասարկման տասնմէկ զանազան ոլորտներու համաշխարհային յառաջատարներ:
SIRHA (Salon international de la restauration, de l’hôtellerie et de l’alimentation) ցուցահանդէս-փառատօնը կը համարուի ճաշարանային գործի սարքաւորումներու եւ հասարակական սնունդի աշխարհի ամենէն մեծ մասնագիտացուած ձեռնարկը: Տեղի կ՚ունենայ 1983 թուականէն ի վեր, որու ընթացքին կը կազմակերպուին համաժողովներ եւ տասնեօթ արհեստավարժ մրցոյթներ, ինչպէս՝ բարձրակարգ խոհարարութեան Bocuse d’Or մրցոյթը:
Տարուէ տարի SIRHA փառատօնը կ՚ընդլայնէ իր աշխարհագրութիւնը եւ զանազան երկիրներէ մասնակիցներու թիւը կը բազմանայ: Կազմակերպիչները մասնակցութեան համար կ՚ընտրեն ամենէն արհեստավարժները, որոնք տեղւոյն վրայ հմտութեամբ, վարպետութեամբ, ստեղծարարութեամբ եւ նորութեամբ պիտի մրցին իրարու հետ եւ ցոյց տան բարձր խոհարարական արուեստ:
Ինք՝ Ալէն Ալեքսանեան, իր պատկերացումները ունի ժամանակակից խոհարարութեան մասին, թէ՛ Ֆրանսայի մէջ, ուր ան կը բնակի, եւ թէ աշխարհի տարածքին, ուր կը ճամբորդէ եւ կը ներկայացնէ իր գաղափարները:
Մեր հայրենակիցը ճանչցուած է իբրեւ բնապահպանական սնունդի մեծ ջատագով, ինչպէս նաեւ ան կը քարոզէ 1960-ականներէն ի վեր աշխարհի մէջ սկիզբ առած Արդար առեւտուր (Fair trade) շարժումը: Այդ մէկը արտօնագրուած եւ բնապահպանական բնամթերքի արտադրանքին վրայ աշխարհի ուշադրութիւնը հրաւիրելն է, նաեւ՝ հասարակութեան մէջ բացասական տրամադրութիւններու ձեւաւորումը ստըր-կական աշխատանքին հանդէպ:
Վերջին տարիներուն Ալէն Ալեքսանեանի ուշադրութիւնը ուղղուած է դէպի Հայաստան: Մինչեւ տասնհինգ տարեկանը իր հայ մեծմօր հետ ապրած Ալէն Ալեքսանեան, հայութիւնը վերագտած է վերջին տարիներուն, երբ զգացած է, որ Ֆրանսայի մէջ, ուր կը բնակի, արագօրէն կը ստուարանայ հայերուն թիւը եւ այդ մէկը տեղի կ՚ունենայ նաեւ Հայաստանէն արտագաղթող հայերու հաշւոյն: Այս հանգամանքը մտահոգած է հռչակ վայելող խոհարարը եւ ան ճամբայ ինկած է դէպի Հայաստան, որպէսզի հասկնայ, թէ ինչո՞ւ մարդիկ կը լքեն իրենց հայրենիքը, որ երազային վայր մըն է բազմաթիւ սփիւռքահայերու համար:
Հայազգի խոհարար Ալէն Ալեքսանեան զարմացած է տեսնելով Հայաստանի մանաւանդ գիւղական կեանքի բարիքները, մաքուր, բնապահպանական կանոններով արտադրուող բնամթերքը, Հայաստանի լեռնային եւ դաշտային կլիմայի զանազանութիւններու ներքոյ դանդաղ աճող պտուղներն ու բանջարեղէնը, որոնց արժէքը թերեւս տեղացիներն իսկ չեն գիտեր:
Փորձելով իր չափով կանխել արտագաղթը՝ Ալէն Ալեքսանեան գիւղական քանի մը համայնքներու մէջ հիմնած է զարգացման ծրագիրներ, որոնք հնարաւորութիւն կու տան տեղաբնակները պահել իրենց ապրած վայրերուն մէջ եւ անոնք ստիպուած չեն ըլլար օրուան հացը վաստկելու համար հասնիլ այլ երկիրներ:
Ֆրանսա բնակող հայազգի խոհարարը ընդգրկուած է G2iA Հայկական Միջմասնագիտական միջազգային կազմակերպութեան ծրագիրներուն մէջ։ Այդ կազմակերպութիւնը, որուն անդամն է Ալէն Ալեքսանեան, անկախութեան առաջին տարիներէն ի վեր կը գործէ Հայաստանի մէջ եւ կը փորձէ գտնել Ֆրանսա բնակող եւ հայկական արմատներ ունեցող կայացած մասնագէտներ, որոնք կրնան օգտակար դառնալ Հայաստանին: 2008 թուականէն ի վեր, այս կազմակերպութիւնը գիւղերու մէջ ՝ մեղրի, պտղահիւթերու, անուշեղէններու, ուտելի բոյսերու, կաթնամթերքի եւ այլ բնամթերքի արտադրութեան ուղղութեամբ ծրագիրներ մշակած է եւ հայկական գիւղերուն մէջ պատրաստուած մաքուր արտադրանքը արտահանած է Ֆրանսա:
Ալէն Ալեքսանեան, ներկայ ըլլալով առայժմ Տաւուշի եւ Լոռիի մարզերուն մէջ հիմնուած փոքրիկ արտադրամասերուն, իր բաղադրատոմսերը կ՚առաջարկէ տեղացիներուն, որպէսզի արտադրանքը, ըլլալով մաքուր եւ բնապահպանական, նաեւ ֆրանսացիներուն ծանօթ համ պարունակէ: Ան ֆրանսական համը կը հաղորդէ հայկական մաքուր ուտելիքին՝ դարձնելով զայն ճանաչելի եւ ընդունելի: Համեր ներդնելու այս ծրագիրը իր յաջողութիւնը ունեցած է եւ Ֆրանսայէ ներս վաճառքի հանուած հայկական Ախթալայի մէջ շինուած անուշն ու մրգաթանը: Ան միշտ կ՚ըսէ, որ Հայաստանի մէջ պատրաստուած պտղային, բանջարեղէնային ուտելիքները աշխարհի ոչ մէկ վայրին մէջ նոյն համը ունին, քանի որ Հայաստանի արեւն ու անտառները այլ համ կու տան հայկականին:
Այսօր ան կ՚ըսէ, որ բազմաթիւ երկիրներու մէջ եղած է, բայց Հայաստանը իրեն համար կը մնայ ամենէն սիրելի երկիրը՝ աշխարհի վրայ:
Խոհարարի իր փորձառութեան Ալէն Ալեքսանեան սկսած է պզտիկ տարիքէն: Թերեւս իր խնամակալ մեծմօր պատրաստած հայկական խոհանոցի ճաշերն ալ ազդեցութիւն ունեցած են իրեն վրայ, իբրեւ խոհարարի, մանաւանդ՝ հայկականի ջատագովի:
Ալէն Ալեքսանեան այսօր կը նկատուի ոչ միայն ֆրանսական, եւրոպական, այլեւ՝ հայկական խոհանոցի մասնագէտ: Ծագումով հայ ըլլալը քիչ հանգամանք չէ խոհարարի մը համար, որ պեղելով աշխարհի ժողովուրդներուն լաւագոյն խոհանոցները, գտած է նաեւ հայկական հնագոյն խոհանոցը, համագործակցելով նաեւ հայաստանցի նշանաւոր խոհարարարներու, ինչպէս՝ Սեդրակ Մամուլեանին հետ։
Լիոնի մէջ 1986 թուականին իր հիմնած L’Alexandrin ճաշարանին մէջ այսօր, ի թիւս այլ խոհանոցներու, փառաբանուած է նաեւ հայկական խոհանոցը: Իր սեփական ճաշարանին մէջ ան հայկական տոլման կը մատուցէ՝ խաղողի տերեւով տեսակը, տուրք տալով ֆրանսահայ համայնքի աւանդոյթներէն մէկուն, երբ Եղեռնէն ետք Ֆրանսա գաղթած հայերը իբրեւ հայկական խորհըր-դանիշ իրենց տուներուն կից, բակերուն մէջ խաղողի որթեր տնկած եւ խնամած են:
L’Alexandrin ճաշարանը «Միշլինի ուղեցոյց»ի կողմէ ճանչցուած է իբրեւ կրկնակի աստղակիր, իսկ 2005 թուականին Առաջնորդներու ակումբին կողմէ պարգեւատրուած է «Արմաւենիի ոսկեայ ճիւղ» մրցանակով՝ նկատուելով Ֆրանսայի լաւագոյն ճաշարանը:
Ալէն Ալեքսանեան ցաւով կը նկատէ, որ Հայաստանը, օժտուած ըլլալով արեւով, լեռներով, մաքուր օդով, ուտելիքով, ունի սննդառութեան, ապրելու կոպիտ սխալներ, որոնք իրենց անդրադարձը կ՚ունենան մարդոց առողջութեան վրայ:
Անգամ մը, երբ Ալէն Ալեքսանեանի հետ հանդիպեցանք Կասկատ, ուր ան իր թարգմանչուհիին՝ Անահիտին հետ էր, բացօթեայ սրճարանին մէջ նստած, ան նկատեց, որ թէ՛ նստած, թէ՛ քալող ամէն երկրորդ տղամարդը կը ծխէ եւ այդ մէկը արմատացած սովորութիւն է մանաւանդ գիւղերու մէջ, ուր հասուն տղամարդոց 99 առ հարիւրը կը ծխէ: Իսկ վերջին շրջանին ծխելը տարածում գտած է նաեւ քաղաքաբնակ կիներու մօտ:
Ալէն Ալեքսանեան ծխելը վատառողջ ապրելակերպի տանող առաջին քայլը նկատեց հայերուն համար, աւելցնելով, որ հայերը բաւական իւղոտ կը սնուին՝ աւելորդ իւղի քանակ աւելցնելով միսին, որ արդէն իւղոտ է Հայաստանի մէջ։ Ըստ խոհարարի դիտարկումներուն, հայաստանցիները սովորութիւն չունին միսը զատել իւղէն, որ ընդունուած է աշխարհի մէջ: Ալեքսանեանը զարմացուցած է նաեւ այն հանգամանքը, որ միսը պատրաստելու համար տանտիկինները սովորաբար կենդանական յագեցած իւղ կ՚աւելցնեն: Ըստ հայազգի խոհարարին, ասոնք արմատացած աւանդոյթներ են, որոնցմէ պէտք է ձերբազատուիլ եւ որ դժուար չէ, պարզապէս մարդիկ երբեմն տարրական գիտելիք չունին այդ ամէնուն մասին եւ կ՚առաջնորդուին հինէն եկած սովորոյթով:
Ան յաճախ դասընթացքներ, համաժողովներ կը կազմակերպէ Հայաստան իր այցելութեան ժամանակ, կը խօսի թէ՛ ծխելու վնասակարութեան, առողջապահական ուտելիքներու, թէ՛ ալ ալքոլ գործածելու սխալներուն մասին: Ըստ բարձրակարգ խոհարարնի, ճերմակ ալքոլը՝ օղին, որ յաճախ կը գործածուի Հայաստանի մէջ, մարսողական համակարգի թիւ մէկ թշնամին է, ան շաքարի եւ իւղի մասնիկները կը խտացնէ մարմնին մէջ: Ան նկատած է նաեւ, որ հայաստանցիները անկանոն սնուելու սովորոյթ ունին եւ ժումերէն դուրս յաճախ կը համտեսեն զանազան ուտեստներ: Եթէ ասոր գումարենք այն, որ սովորաբար մարզանքին մօտ չեն, ապա կարելի է պատկերացնել առողջական այն խնդիրները, որոնք առկայ են հայաստանցիներուն մօտ:
Ալէն Ալեքսանեան յաճախ կը խօսի այդ սխալներուն մասին, նկատի ունենալով մանաւանդ այն հանգամանքը, որ ճիշդ սնուիլը մարդոց տրամադրութիւնները կայուն պահելու, միւս կողմէ առողջ սերունդ տալու գրաւականն է, որ այսօր նաեւ ազգային անվտանգութեան հարց է:
Ալէն Ալեքսանեան կը հաւատայ խոհանոցային քաղաքականութեան: Ըստ իրեն, այսօր աշխարհը կ՚երթայ դէպի terroir cuisine-ի. տեղւոյն վրայ աճող ամէն բանէ պատրաստուած խոհանոցը ամենէն արժէքաւորն է: Ան դէմ է երկրի մը մէջ ներմուծուած ուտելիքի, բանջարեղէնի կամ կանաչեղէնի միջոցով «հրաշք» ճաշեր պատրաստելուն, քանի որ օդանաւի, նաւի, բեռնատար ինքնաշարժի կամ այլ միջոցներով տեղափոխման ընթացքին, սառեցնելով կամ զանազան կլիմայական պայմաններու ենթարկելով, համոզուած է, որ հումքը չի կրնար առողջ մնալ, ուստի ան միշտ քաջալերած է տեղային թարմ եղանակի սնունդը: Խոհարար-մասնագէտը դէմ է նաեւ եղանակէ դուրս մթերքներ գործածելու, կը սիրէ գործածել իր աճման լաւագոյն եղանակին ամէն պտուղն ու կանաչեղը, որոնց մէջ ալ կը պահպանուին բնական համն ու հոտը: Իր վարպետութեան դասընթացքներուն եւ գիւղական փառատօներուն մասնակցելու ժամանակ յաճախ տեղւոյն վրայ կը պատրաստէ բնական ըմպելիքներ՝ չորամրգերով կամ թարմ միրգերով կամ ալ լեռնային բոյսերով՝ ուրցով, անանուխով կամ դաղձով: Զանոնք կը համեմէ մեղրով եւ կ՚ըսէ, որ աշխարհի ամենէն բնական թէյը (պաղ կամ տաք) կը գտնուի Հայաստանի մէջ:
Հայաստանի զարգացումը ան կը կապէ գիւղերուն հետ եւ խորհուրդ կու տայ ուշադրութիւն դարձնել ոչ թէ միայն մայրաքաղաքին կամ այլ քաղաքներու, այլ՝ գիւղերուն, որոնք միապաղաղ կեանք ունին, հակած են դատարկուելու, սակայն ճիշդ քաղաքականութեան պարագային այդ գիւղերուն մէջ կարելի է գտնել իսկական գանձեր: Այդ գանձերէն մին ֆրանսահայ խոհարարը կը նկատէ հայաստանցի գեղջուկ կիները, որոնք պատրաստ են նուիրումով կատարել որեւէ աշխատանք եւ որոնց հետ ալ յաճախ կ՚ըլլայ իր գործը:
Ալէն Ալեքսանեան կը փոխանցէ նաեւ համեղ ուտելիք պատրաստելու իր գաղտնիքներէն մին։ Իբրեւ խոհարար, ան ոչ միայն երկրէ երկիր ապրանք չ՚ապսպրեր, այլեւ՝ Լիոնի մէջ, ուր կը բնակի, նոյնիսկ հեռախօսով չ՚ապսպրեր ապրանքը, անձամբ կ՚այցելէ եւ շուկայէն, յաճախ ալ գիւղացիներէն կը գնէ պէտք եղածը:
Միայն այդ պարագային կարելի է ստանալ համեղ ու սննդարար ճաշ, համոզուած է Ալէն Ալեքսանեան, ըսելով, որ համեղ ճաշ պատրաստելու հաճոյքը իրեն համար կը սկսի շուկայէն, առաւօտ կանուխ, երբ ան կ՚ընտրէ մթերքը այդ ուրախութիւնը արդէն կը փոխանցէ խոհանոց:
ԱՆՈՒՇ ԹՐՈՒԱՆՑ