ԿՈՄԻՏԱՍ ՎԱՐԴԱՊԵՏ. Հայ Ժողովուրդի Տաղանդաւոր Երաժիշտը

Հայ ե­կե­ղե­ցա­կան եւ ժո­ղովր­դա­կան դա­սա­կան եր­գե­րու բո­լոր ժա­մա­նակ­նե­րու տա­ղան­դա­ւոր յօ­րի­նող եւ մեկ­նա­բա­նողն է հայ ժո­ղո­վուր­դի հան­ճա­րեղ ե­րաժշ­տա­գէ­տը՝ ԿՈ­ՄԻ­ՏԱՍ ՎԱՐ­ԴԱ­ՊԵՏ։ Բնա­ծի­ն տա­ղան­դով, Էջ­մի­ած­նի Գէոր­գե­ան հո­գե­ւո­ր ճե­մա­րա­նէ­ն շր­ջա­նա­ւարտ, Գեր­մա­նիա ու­սա­նած ե­ւ ա­րուե­ստի գոր­ծը հայ­րե­նի­քի­, Պոլ­սո­յ եւ Եւ­րո­պա­յի մէջ բարձ­րա­գո­յն մա­կար­դա­կի վրայ յայտ­նա­բե­րած, Կո­մի­տաս Վար­դա­պետ մեր ժո­ղո­վուր­դի պար­ծան­քը հան­դի­սա­ցաւ իր բազ­մա­կող­մա­նի դրսե­ւո­րում­նե­րո­վ՝ երգ, նուագ, բա­նա­հի­ւսու­թի­ւն, եւ ե­րաժշ­տու­թի­ւն։­

Այդ չոր­սը­, պրիս­մակ­նե­րու եր­կու լու­սար­ձա­կու­մո­վ տե­սաւ մե­ր վեր­ջին շրջա­նի հայ ժո­ղո­վուր­դը, ա­ռա­ջի­նը ե­կե­ղե­ցա­կան ե­րաժշ­տու­թե­ամբ եւ երկ­րո­րդը ժո­ղովր­դա­կան հա­րա­զատ ե­րգե­րու բիւ­րե­ղա­ցու­մո­վ։ Կո­մի­տաս Վար­դա­պետ հա­րի­ւրա­ւոր եր­գե­ր քա­ղե­ց գեղ­ջու­կի բեր­նէ­ն ու սրտէն եւ զա­նոնք բիւ­րե­ղա­ցուց, ազ­գա­յին եւ մի­ջազ­գա­յին բե­մե­րու վրայ փայ­լե­ցնե­լո­վ։

­Կո­մի­տա­սի առ­ջեւ իր տա­ղան­դի ճամ­բով եր­կու հիմ­նա­կան դաշտ կը բա­ցուէ­ր, մին հայ ե­կե­ղե­ցւո­յ Սուրբ Պա­տա­րա­գի յօ­րի­նու­մո­վ, որ մին­չե­ւ այ­սօր պար­ծան­քը կը հան­դի­սա­նայ Հայ Ե­կե­ղե­ցի­ին իր տա­րա­ծուն եր­գե­ցո­ղու­թե­ամբ, եւ միւ­սը­՝ ա­ւե­լի ծանրակ­շի­ռ եւ ծա­ւա­լուն, հայ ժո­ղո­վրդա­կան եր­գե­րու բազ­մա­թիւ ստեղ­ծա­գոր­ծու­թի­ւննե­րո­վ։

­Կո­մի­տաս Վար­դա­պետ ինք ը­սած է «Մէկ հասկ­ցուած ան­կեղծ ձայն՝ հա­զար ճառ կ՚ար­ժէ, ո­րո­վհե­տեւ ճա­ռը պէտք է մար­սուի­՝ ան­կէ սնունդ առ­նե­լու հա­մար, ինչ որ ժա­մա­նակ­նե­րու կը կա­րօ­տի­, իսկ ձայ­նը վայր­կե­ա­նի մը մէջ կը թա­փան­ցէ»։ Մի­ջազ­գա­յի­ն հո­րի­զո­նի վրայ Կո­մի­տաս դա­սա­խօ­սե­ց, եր­գեց, նուա­գեց եւ սոր­վե­ցուց հայ ե­րաժշ­տու­թի­ւ­նը­՝ զայն փո­խադ­րե­լո­վ Ա­րե­ւե­լքէ­ն Ա­րեւ­մուտք։ Իր իսկ խօս­քե­րո­վ՝ «Ան­ցեալ­նե­րը մեծ յա­ջո­ղու­թե­ամբ եր­կու դա­սա­խօ­սու­թի­ւննե­ր կար­դա­ցի Պեր­լի­նի Ե­րաժշ­տա­նո­ցում՝ հա­յո­ց ե­րաժշ­տու­թե­ան մա­սին առ­հա­սա­րակ, եւ Ա­րե­ւե­լե­ան ե­րաժշ­տու­թե­ան մա­սին մաս­նա­ւոր տե­ղե­կու­թի­ւննե­ր տա­լո­վ։ Եր­կուքն ալ մե­ծ զարկ տուի­ն ե­րաժշ­տա­կան աշ­խար­հում յայտ­նի լի­նե­լուս»։­

Օ­տար մաս­նա­գէ­տնե­ր լ­սե­լո­վ ն­ման բա­նա­խօ­սու­թիւն­նե­ր Կո­մի­տաս Վար­դա­պե­տը ընտ­րած ե­ն ան­դամ Մի­ջազ­գա­յին ե­րաժշ­տա­կան ըն­կե­րու­թեան։ Կո­մի­տա­սի նիւ­թը կեդ­րո­նա­ցած է միշտ ա՛յն կէ­տի­ն վ­րայ, թէ ինչ­պէ­՛ս հայ ե­րաժշ­տու­թի­ւնը ինք­նու­րո­յն ե­ղած է իր ծա­գու­մի­ն մէջ։ Յի­շե­ալ Մի­ջազ­գա­յին ըն­կե­րու­թե­ան նա­խա­գա­հը՝ Oscar Fleischer, 1899 թուա­կա­նի­ն Կո­մի­տաս Վար­դա­պե­տի­ն կը գրէր հե­տե­ւե­ա­լը՝

«Ձեր հմտա­լի­ց եւ խո­րի­մաստ դա­սա­խօ­սու­թե­անց մի­ջո­ցո­վ խո­րունկ հա­յե­ացք մը թո­ղու­ցի­ք դէ­պի ա՛յն ե­րաժշ­տու­թի­ւնը, որ մե­զի հա­մար ցարդ գրե­թէ գոց գիրք մըն էր, եւ որ մե­զի՝ ա­րեւմ­տե­ան­նե­րուս շատ բան ու­սու­ցա­նել կա­րո­ղ է»։

­Կո­մի­տաս Վար­դա­պետ Փա­րի­զ ե­ղած մի­ջո­ցի­ն թէ՛ բա­նա­խօ­սած է­ եւ թէ՛ հա­մե­րգնե­ր տուած։ Բա­նա­խօ­սած է ֆրան­սեր­էն լե­զու­ով եւ բա­ցատ­րած հայ եր­աժշ­տու­թեա­ն ա­ռանձ­նա­յատ­կու­թիւն­ներ­ը՝ թէ՛ խօս­քով­ եւ թէ՛ քաղցր ձայ­նով­, ինչ­պէս ժա­մանա­կա­կից­ներ վկա­յած են­։ Փա­րի­զի մէջ 1906 Հոկ­տեմ­բեր 1-ին հա­մեր­գ մը ղե­կա­վա­րած է եւ հա­մեր­գասը-րա­հը լի­քը ե­ղած է օ­տար հան­դիս­ա­կան­նե­րով։ Կը մէջ­բե­րեմ­, «Կո­միտ­աս եր­գե­րու շարք մը ղե­կա­վա­րած է՝ ֆրան­սիա­ցի գե­ղա­րուես­տա­սէր­նե­րի հո­գին խռո­վել­ով։ Ինք ան­ձամբ մօ­տեն­ում է եր­գեհ­ո­նին եւ ին­քը ի­րեն դաշ­նա­կի վրայ ըն­կեր­ակ­ցե­լով սկսում է մեղ­մա­մեղմ «Տի­րա­մայր» մե­ղեդ­ին եր­գել­ով»։

1914-ին Կո­միտ­աս կրկին Փա­րիզ հրա­ւիր-ւած է բա­նա­խօս­ե­լու հա­մար Միջ­ազ­գա­յին ե­րաժշ­տա­կան հա­մա­գու­մա­րին։ Ան­կէ խան­դա­վառ Պո­լիս կը վե­րա­դառ­նար յու­սա­լից հե­ռան­կար­ներ­ով, որ յա­ջոր­դ Հա­մա­ժո­ղով­ին եւս ներ­կայ պիտ­ի կա­րե­նար ըլ­լալ, այս ան­գամ Պեր­լին­ի մէջ, ուր եւս հրա­ւի­րու­ած էր բա­նա­խօս­ե­լու­։ Վ­րայ հա­սաւ սա­կայն տա­րա­բախտ տա­րին։

Այդ բո­լոր­էն ա­ւե­լի, Մեծն Կո­միտ­ա­սի գե­րա­զանց ար­գա­սիք­ը իր հե­տեւ­ո­ղա­կան աշ­խա­տան­քին ար­դիւն­քը ե­ղաւ եր­բ ան­ձամբ շրջե­ցաւ Հա­յաս­տա­նի գիւ­ղեր­ը՝ լսե­լու հա­մար հայ գեղ­ջկա­կան եր­գերն ու ա­ւան­դա­կան պա­րեր­ու ե­ղա­նակ­ներ­ը՝ ուղ­ղա­կի աղ­բիւ­րէն։ Զա­նոնք բիւ­րեղ­ա­ցուց, դա­սա­կան նու­ա­գի վե­րա­ծեց, վերս­տին ձայ­նագ­րեց եւ­րոպ­ա­կան ձայ­նագ­րու­թեա­մբ՝ փր­կե­լով հա­րիւ­րա­ւոր եր­գեր իս­կա­կան կո­րու­ստէ։ Ինչ որ ու­նին­ք այ­սօր Կո­մի­տաս Վար­դա­պե­տէն­, այդ հա­րա­զատ եր­գե­րու­ն եւ պա­րի ե­ղա­նակ­ներ­ուն հան­ճա­րեղ ար­դիւ­նքն է։­

Այս­տեղ կա­րեւ­որ կէտ մը կ՚ու­զեմ նշել։ Կո­մի­տա­սի ե­րաժշ­տու­թիւ­նը ա՛յն­քան ինք­նա­տիպ եւ հան­ճա­րեղ է որ իբ­րեւ ե­րաժշտու­թիւ­ն գեր­ակ­շիռ կը հան­դի­սա­նայ գի­րեր­ուն եւ ա­նոնց ի­մաս­տին վրայ։ Այ­սինքն, երբ եր­գիչ­ը կ՚եր­գէ, նկա­տի չ՚ու­նեն­ար եր­բեմն, թէ ան­պայ­ման ի՛­նչ կը նշա­նա­կեն ո­տա­նա­ւո­րին բա­ռե­րը։ Ե­րաժշ­տու­թիւ­նը գրա­ւած է մեր բո­լո­րին լրիւ ու­շադ­րու­թիւ­նը։ Այդ պատ­ճա­ռով եր­բեմն սխալ թարգ­մա­նու­թիւ­ն եւ վեր­լու­ծում կը տրուի Կո­միտ­ա­սի եր­գեր­ու բո­վան­դա­կու­թեա­ն մա­սին։

Օ­րին­ակ մը տամ։ Հռչա­կա­ւոր ԱՆ­ՏՈՒ­ՆԻն միա՛յն իր հո­յա­կապ ե­ղա­նա­կով յայտ­նի է մե­զի՝ տիէզ­ներ­ով, պե­մոլ­նե­րով­, կէս եւ քա­ռոր­դ ձայ­նա­նի­շեր­ով, ստեղ­ծե­լով մե­լա­մաղ­ձոտ թռիչք եւ ե­րեւ­ա­կա­յու­թիւն։ Եր­գի­չը ճշգրիտ կ՚եր­գէ, ա­յո՛, եւ սա­կայն եր­բ բ­նա­գիր­ը պի­տի կար­դանք եւ կամ թարգ­մա­նենք, հո՛ն է որ փոր­ձու­թեան կ՚են­թար­կուին­ք։ Ան­տու­նիի­ն սիր­տը պան­դուխտ հա­յու­ն սիր­տն է՝ փլած ինչ­պէս իր ե­տին թո­ղած հայ­րե­նի տու­նը, ուր վայ­րի հաւ­քեր­, թռչուն­ներ­, կոտր­տած գեր­ան­նե­րու­ն մէջ բոյն դրած են։

Երկ­րորդ տու­նին մէջ Սեւ ծո­վու պատ­մու­թիւն մը կայ եւ եր­գիչ­ը սխալ կ՚ար­տա­սա­նէ երբ կ՚եր­գէ՝ «սեւ ծովն եմ տե­սե»­, մինչ­դեռ բնա­գիր­ը «սեւ ծով մ՚եմ տե­սե»­, կը գրէ։ Քար­տէ­սի վրա­յի Սեւ ծո­վու մա­սին չէ խօս­քը, այլ ու­րիշ սեւ ծո­վի մը մա­սին­, որ պան­դուխ­տին ար­ցունք­ներ­ով լի աչքն է, «երկ­թաւոր», այ­սինքն եր­կու գոյ­ներ­ով, սեւ բի­բը եւ շուր­ջի ճեր­մա­կը, ո­րոն­ք ա­մե­հի ա­լիք­ներ­ու հա­րու­ած­նե­րուն տակ ի­րար չեն խառ­նու­իր, սե­ւը կը մնայ սեւ եւ սպի­տա­կը՝ սպի­տակ։ «Եր­թամ ձի թա­նեմ», կ՚ը­սէ, եւ այս­տեղ անգ­լե­րէն­ի թարգ­մա­նո­ղը ա­ռօք փա­ռօք ձի մը ճա­րեմ կը հասկ­նայ, ո­րու­ն վ­րայ ան­տու­նին հե­ծած քա­ռասմ­բակ գետ­ը պի­տի նե­տու­ի ե­ղեր­։ Ու­րկէ ուր այս ձիու պատ­մու­թիւ­նը։

«Ձի թա­նեմ­, ին­ծի, ինք­զին­քս տա­նիմ եւ ջու­րը նե­տու­իմ» կը նշա­նա­կէ, ուր ձին եւ galloping հանդի­սա­ւոր դե­րա­նունն ալ ա­ւել­ցու­ցած են թարգ­մա­նու­թեա­ն մէջ եւ հրա­տա­րա­կած, հան­գիս­տ շու­նչով մը։ Կը տես­նէք, թէ ինչ ը­սել կ՚ու­զեմ­, Ան­տու­նիի­ն եր­աժշ­տու­թիւ­նը հո­յա­կապ, իսկ բա­ռե­րը են­թա­կայ ա­նոր չհասկ­ցու­ե­լու աս­տի­ճան, կամ ա­նոնց կա­րե­ւո­րու­թիւն չտըր-ւելու աս­տի­ճան։

Օր­ի­նակ մըն ալ Կոմ­ի­տա­սեան Պա­տա­րա­գէն։ Կո­մի­տաս ա­շա­կեր­տե­ց Մա­կար Եկ­մա­լեա­նին՝ Թիֆ­լիզի մէջ։ Եկ­մա­լեա­նի Պա­տա­րա­գը ո­րա­կա­ւոր ա՛յն պա­տա­րագն է, զոր միշտ կ՚եր­գեն­ք։ Իս­կ հան­դիս­ա­ւոր օ­րեր­ուն՝ հռչա­կա­ւոր Կո­միտ­ա­սեան Պա­տա­րա­գը։ Նկա­տել­ի է որ Եկ­մա­լեա­նի «Սուրբ Սուր­բը», զոր ա­մէն Կի­րա­կի կ՚եր­գեն­ք ու կը լսենք, երկ­նաթ­ռիչ նօ­թա­ներ ու­նի եւ այն­քան կը բարձ­րաց­նէ այդ սրբա­զան եր­գը դէ­պի վեր, որ­քան ար­ժա­նի է։ Մինչ­դեռ Կո­միտ­ա­սեան Պա­տա­րա­գի «Սուրբ Սուրբ»ը միա­պա­ղաղ, լօ քի, եր­բեք բարձր նօթ­եր չու­նեց­ող երգ մըն է։ Մտա­ծե­ցի թէ ին­չո՛­ւ այս թեր­ու­թիւ­նը Կո­միտ­ա­սի մօտ, երբ իր ու­սու­ցչին Եկ­մա­լեա­նի Պա­տա­րա­գը ինք այն­քան լաւ սեր­տած էր­։ Բայց երբ շա­րուն­ա­կե­ցի ե­րգել կամ լսել Կո­մի­տա­սեան Պա­տա­րա­գը, երբ կար­գը ե­կաւ «Քրիս­տոս ի մէջ մեր յայտ­նե­ցա­ւ», եւ մա­նա­ւանդ «Հո­գի Ա­ստու­ծոյ» եր­գե­րուն, «Քրիս­տոս պա­տա­րա­գեալ բաշ­խի ի մի­ջի մ­­ե­րում­» եւ ա­պա «Գո­հա­նամք զքէն Տէր» եզ­րա­փա­կիչ եր­գե­րուն, հոն թռիչ­քը դ­­է­պի երկինք ա՛յն­քան շեշ­տուա­ծ է ե­ւ կա­տա­րեալ­, բազ­մա­ձայն մա­սե­րու հո­յա­կապ հա­մադ­րու­թեամ­բ։ Ուր­եմն Կո­մի­տա­ս նա­խընտ­րած է այդ երկ­նա­ռաք թռիչ­քը տ­­ալ իր նա­խընտ­րած եր­գե­րուն։ Լսե­ցէ­ք հե­տե­ւեալ բա­ցա­ռիկ վկա­յութ­իւննե­րը Կ­­ո­մի­տա­ս Վար­դա­պե­տի ս­­տեղ­ծա­գոր­ծու­թեան մա­սին, բո­լորն ալ օ­տա­ր ե­րաժշտա­գէտն­ե­րէ։

- «Ա­նե­րե­ւա­կա­յե­լի­օէն դժուա­րին ձեռ­նարկ մըն էր Կո­մի­տա­սի ստանձ­նա­ծը։ Ան­հուն համ­բե­րու­թեան, քա­ջութ­եան, սի­րոյ գործ մը։ Գի­տուն­ի, հան­ճա­րի գործ։ Չեմ գի­տեր, թէ դուք՝ հա­յերդ իր մե­ծութ­եան մէջ կ՚ըմբռ­նէ՞ք Կո­մի­տա­սի գլուխ հա­նած աշ­խա­տան­քը»։ ԼԻՒՔ ԱՆՏ­ՐԷ ՄԱՐ­ՍԷԼ

- «Պե­թո­վէ­նի ին­նե­րո­րդ հա­մա­նուա­գին վեր­ջա­մա­սը ունկնդ­րած ա­տեն, յա­ճախ խաբ­կան­քը կ՚ու­նե­նաս փո­խա­դրուե­լու Կո­մի­տա­սեան Հո­ռո­վե­լնե­րուն»։ ՍՈ­ՎԵ­ՏԱ­ԿԱՆ Ա­ՐՈ­ՒԵՍՏ, 1969

- Եւ վերջ­ա­պէս՝ «Ո՛վ կ՚ը­սէ թ­­է լեռ­նե­րը չեն քա­լեր։ Կո­մի­տա­սի հա­մերգ­ը շար­ժեց եւ մենք տե­սանք զա­նոնք»։ ԱԼ ԱՀ­ՐԱՄ Օ­ՐԱ­ԹԵՐԹ, ԳԱ­ՀԻ­ՐԷ

Ա­յո՛, հայ ժո­ղո­վուր­դը ս­­ե­րուն­դնե­րով հարս­տա­ցաւ Կո­մի­տա­սի ա­մե­նէն թան­կա­գին ե­րաժշ­տա­կան գոր­ծե­րով։ Ա­նոնց­մէ ս­­ե­րուն­դներ միշտ եր­գե­ցի­ն, կ՚եր­գեն ու պի­տի ե­րգեն Վար­դա­պե­տին զգա­յուն եր­գե­րը­՝ Կ­ռուն­կը, Ան­տու­նին, Հո­ռո­վե­լը, Գա­րուն ա ձիւն ա ա­րել, Հա­յաս­տան եր­կիր դրախ­տա­վայր եւ այլ բազ­մա­թիւ գե­ղա­րուեստ­ի հա­րա­զատ գոր­ծեր, ո­րոնք ան­մա­հա­ցու­ցին Կո­մի­տա­ս Վար­դա­պե­տը։

ՏՔԹ. ԶԱՒԷՆ Ա. ՔՀՆՅ. ԱՐԶՈՒՄԱՆԵԱՆ

«Պայքար», Պոսթոն