ՈՒՇԱԳՐԱՒ ԴԻՏԱՐԿՈՒՄՆԵՐ

Աշ­խար­հահռ­չակ տնտե­սա­գէտ, MIT-ի դա­սա­խօս Փրոֆ. Տա­րօն Ա­ճէ­մօղ­լու, որ Նո­պէ­լեան մրցա­նա­կի թեկ­նա­ծու­նե­րու շար­քին կը դա­սուի, վեր­ջերս հար­ցազ­րոյց մը տուած է «Սի­վիլ­նէթ» հա­մա­ցան­ցա­յին հե­ռուս­տա­կա­յա­նին։ Ստո­րեւ Փա­րի­զի «Նոր Յա­ռաջ» թեր­թէն կ՚ար­տատ­պենք հար­ցազ­րոյ­ցին սղագ­րու­թիւ­նը։

*

-Ի՞նչ է ձեր կար­ծի­քը Հա­յաս­տա­նի աշ­խար­հա­քա­ղա­քա­կան հո­լո­վոյ­թին մա­սին՝ ա­նոր ան­կա­խա­ցու­մէն ի վեր։

-Զար­մա­նա­լի հո­լո­վոյթ մըն է, ո­րով­հե­տեւ սկզբնա­կան շրջա­նին Հա­յաս­տան շատ ա­ւե­լի բաց էր ար­տա­քին աշ­խար­հին, քան՝ ներ­կա­յիս: Կը վա­յե­լէր Սփիւռ­քի զօ­րակ­ցու­թիւ­նը, որ ի­րեն կը ծա­ռա­յէր որ­պէս կա­մուրջ դէ­պի ա­րեւմ­տեան աշ­խարհ, կ՚ա­ռաջ­նոր­դէր իր գա­ղա­փար­նե­րով եւ ժո­ղովր­դա­վա­րա­կան սո­վո­րու­թիւն­նե­րով, ար­տադ­րու­թեան շու­կա­յին մէջ կը ստանձ­նէր միջ­նոր­դի դեր: Դժբախ­տա­բար, բա­ցուե­լու այդ փոր­ձը զա­նա­զան պատ­ճառ­նե­րով շնչաս­պառ ե­ղաւ: Կը կար­ծեմ, որ մե­ծա­գոյն հար­ցը կը կա­յա­նայ տնտե­սա­կան ան­ցու­մին մէջ: Հա­յաս­տան կրնար նմա­նիլ Չե­խիոյ Հան­րա­պե­տու­թեան կամ Էս­թո­նիոյ, բայց դժբախ­տա­բար զար­գա­ցաւ Ա­տըր­պէյ­ճա­նի կամ Էօզ­պե­քիս­տա­նի նմա­նու­թեամբ: Ա­ւե­լի ափ­սո­սա­լին այն է, որ նոյ­նիսկ այն եր­կիր­նե­րը, ուր ան­ցու­մը գէշ սկսած էր, ինչ­պէս Ղա­զա­խիս­տա­նի մէջ, ժա­մա­նա­կի ըն­թաց­քին կա­ցու­թիւ­նը բա­րե­լա­ւուե­ցաւ: Այ­սօր, Ղա­զա­խիս­տան հե­ռու է կա­տա­րեալ ժո­ղովր­դա­վա­րու­թեան պատ­կեր մը պար­զե­լէ, բայց առ­նուազն հոն գո­յու­թիւն ու­նի հիմ­նար­կու­թիւն­նե­րու ամ­րապնդ­ման շար­ժում մը: Իսկ Հա­յաս­տա­նի մէջ՝ ան­ցու­մա­յին փու­լը սկսաւ աշ­խոյժ կեր­պով, նախ­քան լճա­նա­լը եւ ան­կում ար­ձա­նագ­րե­լը: Ես անձ­նա­պէս լուրջ հար­ցադ­րում­ներ ու­նիմ ինչ կը վե­րա­բե­րի երկ­րին ա­պա­գա­յին, նկա­տի ուն­ե­նա­լով, որ քա­ղա­քա­կան պա­տաս­խա­նա­տու­նե­րը ա­ւե­լի զբա­ղած են հա­մա­կար­գը կղպե­լու, քան բա­նա­լու գոր­ծով: Քա­ղա­քա­ցիա­կան հա­սա­րա­կու­թեան կազ­մա­կեր­պու­թիւն­նե­րը, ո­րոնք շատ գոր­ծօն էին ան­ցու­մա­յին փու­լի սկզբնա­կան շրջա­նին, աս­տի­ճա­նա­բար նուա­զե­ցու­ցին ի­րենց գոր­ծու­նէու­թիւ­նը, ո­րով­հե­տեւ տե­ղի տուին ընդ­դէմ պե­տու­թեան դի­մադ­րու­թեան:

-Ի՞նչն է, որ պէտք է տար­բեր ձե­ւով կա­տա­րուած ըլ­լար, բա­ցի նախ­կին վեր­նա­խա­ւին հե­ռա­ցու­մէն։

-Ի. դա­րու ա­ռա­ջին կէ­սին, կար ոմն Լին­քոլն Սթե­ֆենս ա­մե­րի­կա­ցի լրագ­րող մը, որ կը գրէր ա­մե­րի­կեան քա­ղաք­նե­րու մէջ ար­ձա­նագ­րուած փտա­ծու­թեան պա­րա­գա­նե­րու մա­սին: Ան ու­նէր ծա­նօթ նշա­նա­բան մը՝ «Ձեր­բա­զա­տինք սրի­կա­նե­րէն»: Ըստ Սթե­ֆեն­սի՝ ար­մա­տա­խիլ ը­նե­լու հա­մար փտա­ծու­թիւ­նը, մար­դիկ պէտք չէ, որ քուէար­կեն քա­ղա­քա­կան այն ան­ձե­րուն ի նպաստ, ո­րոնք կը գոր­ծեն ժո­ղո­վուր­դին շա­հե­րուն դէմ: Հա­յաս­տա­նի մէջ, գէշ կա­ռա­վա­րու­թիւն­նե­րը՝ ի­րա­րու յա­ջոր­դե­ցին զա­նա­զան պատ­ճառ­նե­րով -գլխա­ւո­րա­բար քա­ղա­քա­կան լծակ­նե­րու եւ քա­ղա­քա­ցիա­կան հա­սա­րա­կու­թեան կրա­ւո­րա­կա­նու­թեան,- եւ քուէար­կող­նե­րու կող­մէ չհե­ռա­ցուե­ցան ի­րենց դիր­քե­րէն: Երբ ժո­ղովր­դա­վա­րաց­ման գոր­ծըն­թա­ցը պի­տի սկսի գոր­ծել՝ այն ա­տեն Հա­յաս­տան պի­տի կա­րե­նայ բա­ցուիլ ար­տա­քին աշ­խարհ:

-Ի՞նչ բա­ն կր­նայ ժո­ղովր­դա­վա­րա­կան գոր­ծըն­թա­ցին ա­պա­հո­վել լա­ւա­գոյն ըն­թացք մը։

-Հայ­կա­կան մշա­կոյ­թը բնաւ ներ­հակ չէ ժո­ղովր­դա­վա­րու­թեան: Նոյ­նիսկ ե­թէ Հա­յաս­տան կը գտնուի աշ­խար­հագ­րա­կան բարդ կա­ցու­թեան մէջ, չեմ կար­ծեր, որ ա­տի­կա հան­դի­սա­նայ վճռա­կան խո­չըն­դոտ մը: Բնա­կա­նա­բար, Հա­յաս­տան լեռ­նա­յին եր­կիր մը ըլ­լա­լով՝ փո­խադ­րա­կան ցան­ցե­րը եւ դէ­պի ծով ել­քը դժուար հա­սա­նե­լի կը մնան ա­նոր, բայց այս ան­պա­տե­հու­թիւն­նե­րը ան­յաղ­թա­հա­րե­լի չեն: Առ­նենք Զուի­ցե­րիոյ օ­րի­նա­կը, ո­րու աշ­խար­հագ­րա­կան դիր­քը բաղ­դա­տե­լի է Հա­յաս­տա­նի հետ. կամ առ­նենք Իս­րա­յէ­լի օ­րի­նա­կը, որ շրջա­պա­տուած է հա­կա­ռա­կորդ ազ­գե­րով: Իս­րա­յէլ հե­ռու է կա­տա­րեալ պե­տու­թիւն մը ըլ­լա­լէ, բայց բո­լորս հա­մա­ձայն ենք, որ այդ եր­կի­րը տէր է Մի­ջին Ա­րե­ւել­քի ա­մե­նէն կա­յուն ժո­ղովր­դա­վա­րու­թեան, ար­հես­տա­գի­տա­կան զար­գաց­ման բարձր մա­կար­դա­կով մը: Ըստ իս, խնդրին խոր­քին կը գտնուի Հա­յաս­տա­նի քա­ղա­քա­կան հա­մա­կար­գը: Կրնանք առ­նել օ­րի­նա­կը Չե­խիոյ Հան­րա­պե­տու­թեան կամ Լե­հաս­տա­նի, ո­րոնք յա­ջո­ղե­ցան դուրս ել­լել հա­մայ­նա­վա­րա­կան ազ­դե­ցու­թեան ծի­րէն, զօ­րակ­ցե­լով քա­ղա­քա­ցիա­կան հա­սա­րա­կու­թեան շար­ժում­նե­րուն կամ բո­ղո­քի այն շար­ժում­նե­րուն, ո­րոնք գո­յու­թիւն ու­նէին խորհր­դա­յին օ­րե­րէն: Հա­յաս­տա­նի մէջ, նման շար­ժում­նե­րը զար­գա­ցան Խորհր­դա­յին Միու­թեան ան­կու­մէն ետք, բայց չգիտ­ցանք օգ­տուիլ այդ ե­րե­ւոյ­թէն: Այդ շրջա­նին Հա­յաս­տան դեռ չէր կրնար յա­րիլ Եւ­րո­պա­կան Միու­թեան նա­խա­տի­պին: Նման պայ­ման­նե­րու մէջ, Սփիւռ­քի ներդ­րու­մը կը մնայ չա­փա­ւոր: Ան ներ­կա­յա­ցաւ նիւ­թա­կան դիւ­րա­մատ­չե­լի աղ­բիւր մը Հա­յաս­տա­նի հա­մար, բայց ճիշդ այդ դիւ­րա­մատ­չե­լի նիւ­թա­կանն է, որ կը սնա­նէ փտա­ծու­թիւ­նը՝ քա­ղա­քա­կան թոյլ հա­մա­կար­գե­րու մէջ: Դեռ ա­ռանց խօ­սե­լու Ա­տր­­պէյ­ճա­նի հետ լա­րու­մին մա­սին, որ չնպաս­տեց քա­ղա­քա­կան ան­ցու­մի պատ­շա­ճօ­րէն կա­տար­ման: Գոր­ծե­լու հա­զար ու մէկ ձեւ գո­յու­թիւն չու­նի: Ինչ­պէս ա­մէ­նուր, մենք եւս պէտք է յե­նունք այն­պի­սի ու­ժե­րու, ո­րոնք էա­կան են ժո­ղովր­դա­վա­րու­թեան վե­րել­քին, ինչ­պէս՝ քա­ղա­քա­ցիա­կան հա­սա­րա­կու­թիւ­նը, մամ­լոյ ա­զա­տու­թիւ­նը, ու­սա­նո­ղա­կան կազ­մա­կեր­պու­թիւն­նե­րը, ձեռ­նար­կա­տէ­րերն ու ար­հես­տա­վարժ­նե­րը կամ քա­ղա­քա­կան կու­սակ­ցու­թիւն­նե­րը:

-Խօ­սե­ցաք Չե­խիոյ Հան­րա­պե­տու­թեան եւ Իս­րա­յէ­լի, այ­սինքն՝ եր­կիր­նե­րու մա­սին, ո­րոնց եր­կուքն ալ օգ­տուե­ցան եւ­րո­պա­կան ա­ւան­դու­թիւն­նե­րէն՝ յա­ռա­ջա­պա­հու­թեան եւ ա­զա­տա­կա­նաց­ման բնա­գա­ւառ­նե­րուն մէջ։ Հա­յաս­տան ուր­կէ՞ կրնայ քա­ղել այդ ժա­ռան­գու­թիւ­նը։

-Հա­յաս­տան ար­դէն տէր է հա­րիւ­րա­մեակ­նե­րու յա­ռաջ­դի­մա­սէր ա­ւան­դու­թեան: Ե­թէ մօ­տէն նա­յինք հրէա­կան ա­ւան­դու­թեան՝ պի­տի տես­նենք, որ այդ ա­ւան­դու­թեան մէջ եւս կան յա­ռաջ­դի­մա­սէր, բայց նաեւ ոչ յա­ռաջ­դի­մա­սէր ե­րե­ւոյթ­ներ: Ամ­բողջ հար­ցը ճիշդ նա­խա­տի­պը ընտ­րելն է: Օ­րի­նա­կի հա­մար, Հուն­գա­րիան՝ Աւստ­րա-հուն­գա­րա­կան կայս­րու­թեան ա­մե­նէն ա­ւա­տա­պե­տա­կան եւ ճնշող եր­կիրն էր: Բայց, հա­կա­ռակ այս բո­լոր թե­րու­թիւն­նե­րուն, հուն­գա­րա­ցի մտա­ւո­րա­կան մը կրնայ աւստ­րա-հուն­գա­րա­կան ժա­ռան­գու­թեան լա­ւա­գոյ­նը իւ­րաց­նել: Նաեւ պէտք է նկա­տի ու­նե­նալ Հա­յաս­տա­նի աշ­խար­հա­քա­ղա­քա­կան դիր­քը: Լեռ­նա­յին Ղա­րա­բա­ղի հա­կա­մար­տու­թեամբ՝ քա­ղա­քա­կան ղե­կա­վար­նե­րուն շատ ա­ւե­լի դիւ­րին է հա­սա­րա­կաց են­թա­գի­տակ­ցու­թեան մէջ առ­թել ա­մե­նէն ազ­գայ­նա­կան, ան­ցեա­լին եւ ա­ւան­դու­թեան ա­մե­նէն ներ­հակ հա­կում­նե­րը: Վեր­ջին տա­րի­նե­րուն հաս­տա­տե­ցինք ազ­գայ­նա­կան քա­րոզ­չու­թեան վտանգ­նե­րը եւ Մի­ջին Ա­րե­ւել­քի մէջ ռազ­մա­տենչ դիր­քո­րո­շու­մը. պէտք չէ, որ Հա­յաս­տան եւս ընտ­րէ այդ ճա­նա­պար­հը:

-Վե­րա­դառ­նանք ձեր նա­խա­սի­րած բնա­գա­ւա­ռին՝ տնտե­սու­թեան։ Կրնա՞ք մե­զի խօ­սիլ Հա­յաս­տա­նի տնտե­սա­կան ան­ցու­մին մա­սին։

-Տնտե­սու­թիւ­նը եւ քա­ղա­քա­կա­նու­թիւ­նը եր­կու տար­բեր ծի­րեր են: Բայց, իմ աշ­խա­տանք­նե­րուս ընդ­մէ­ջէն կը փոր­ձեմ ցոյց տալ, որ կա­րե­լի չէ զա­նոնք տա­րան­ջա­տել: Տնտե­սու­թեան ամ­բող­ջա­կան կա­րո­ղա­կա­նու­թիւ­նը հնա­րա­ւոր կը դառ­նայ երբ քա­ղա­քա­կա­նու­թեան հետ իր յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րը ա­նոր թոյլ կու տան յա­ռա­ջա­նալ ա­ւե­լի հա­մա­պար­փակ ուղ­ղու­թեամբ: Հա­կա­ռակ քա­ղա­քա­կան ի­րա­վի­ճա­կին, հա­յաս­տա­նեան տնտե­սու­թեան ո­րոշ շրջա­նակ­ներ կը յա­ջո­ղին դի­մագ­րա­ւել դժուա­րու­թիւն­նե­րը, ո­րով­հե­տեւ ա­նոնք ա­ռըն­չուած են Սփիւռ­քին եւ հա­մար­կուած են Հա­յաս­տա­նէն դուրս տնտե­սա­կան տար­բեր հա­մա­կար­գի մը: Հա­յաս­տա­նի մէջ կան բազ­մա­թիւ ծրագ­րա­ւո­րող­ներ, ո­րոնք կ՚աշ­խա­տին Թո­րոն­թօ կամ Լոս Ան­ճե­լըս հաս­տա­տուած ըն­կե­րու­թիւն­նե­րու հա­մար: Այ­դու­հան­դերձ, ա­տի­կա բա­ւա­րար չէ բնակ­չու­թեան կեն­ցա­ղա­յին ընդ­հա­նուր մա­կար­դա­կը բարձ­րաց­նե­լու եւ ա­նոր աղ­քա­տու­թեան վերջ տա­լու հա­մար: Մենք կա­րիքն ու­նինք այս «պաշտ­պա­նեալ գօ­տի»էն ա­ւե­լիին, որ նոյ­նիսկ ե­թէ Հա­յաս­տա­նը կը կա­պէ ար­տա­քին աշ­խար­հին, կը շա­րու­նա­կէ մնալ բուն ի­մաս­տով՝ հա­յաս­տա­նեան տնտե­սու­թեան շրջա­նա­կէն դուրս: Այս տե­սան­կիւ­նէն, քա­ղա­քա­կան հան­գա­ման­քը էա­կան է, եւ ա­տոր հա­մար ալ՝ անհ­րա­ժեշտ է, որ ի գործ դնենք մեր բո­լոր ջան­քե­րը:

-Կրնա՞նք ը­սել, որ լա­ւա­գոյնս տո­կա­ցող­նե­րը ե­ղան յետ­խորհր­դա­յին բնա­գա­ւառ­նե­րը, ինչ­պէս՝ բարձ­րա­գոյն ար­հես­տա­գի­տու­թիւն­նե­րը, բնա­պա­հա­կան զբօ­սաշր­ջու­թիւ­նը, դրա­մատ­նա­յին կամ ֆի­նան­սա­կան հա­մա­կար­գե­րը։

-Ան­կաս­կած: Ա­տի­կա եր­կու պատ­ճառ ու­նի: Ա­ռա­ջի­նը՝ Սփիւռքն է: Բնա­գա­ւառ­նե­րը, զորս մատ­նան­շե­ցիք, այն բնա­գա­ւառ­ներն են ուր Սփիւռ­քը ու­նե­ցաւ իր մե­ծա­գոյն ներդ­րում­նե­րը: Իսկ երկ­րոր­դը՝ ա­նոնք կը հա­մա­պա­տաս­խա­նեն այն բնա­գա­ւառ­նե­րուն, ո­րոնք լա­ւա­գոյնս տո­կա­ցին յետ­խորհր­դա­յին Ռու­սաս­տա­նի մէջ: Ռու­սա­կան պե­տու­թիւ­նը զա­նոնք չիւ­րա­ցուց: Ինչ­պէս Ռու­սաս­տա­նի, նոյն­պէս ալ Հա­յաս­տա­նի մէջ՝ ու­ժա­նիւ­թի կամ շի­նա­րա­րու­թեան բնա­գա­ւառ­նե­րը մնա­ցին ա­ւա­տա­պե­տնե­րու եւ լրա­հա­ւաք սպա­սար­կու­թիւն­նե­րու ձեռ­քը: Բայց, օ­րի­նակ բարձ­րա­գոյն ար­հես­տա­գի­տու­թիւն­նե­րու մար­զը զար­գա­ցաւ պե­տա­կան ազ­դե­ցու­թեան շրջա­նա­կէն զերծ, եւ այդ իսկ պատ­ճա­ռով՝ ան շատ աշ­խոյժ է: Ե­թէ կա­րե­լի ըլ­լայ բա­րե­կար­գել պե­տու­թիւ­նը եւ զեղ­չել փտա­ծու­թիւ­նը, կը կար­ծեմ, որ այլ բնա­գա­ւառ­ներ եւս պի­տի բռնեն այդ նոյն ճա­նա­պար­հը: