ԱՌԱՍՊԵԼԻ ՄԸ ՅՈԲԵԼԵԱՆԸ

Ե­րե­ւա­նի Պե­տա­կան հա­մալ­սա­րա­նի մէջ վեր­ջերս տե­ղի ու­նե­ցաւ Չա­րեն­ցեան ըն­թեր­ցում­ներ գի­տա­կան տաս­նե­րորդ նստաշր­ջա­նը, ո­ր նուի­րուած էր ա­նուա­նի գրա­կա­նա­գէտ, հա­յա­գի­տու­թեան տոք­թոր, Փրոֆ. Վազ­գէն Գաբ­րիէ­լեա­նի 80-ա­մեայ յո­բե­լեա­նին: Վազ­գէն Գաբ­րիէ­լեան շուրջ հինգ տաս­նա­մեակ է՝ կը դա­սա­խօ­սէ Ե­րե­ւա­նի Պե­տա­կան հա­մալ­սա­րա­նին մէջ, պար­գե­ւատ­րուած է շարք մը պար­գեւ­նե­րով, այդ կար­գին՝ Մով­սէս Խո­րե­նա­ցի մե­տայ­լով: Ա­նուա­նի գրա­կա­նա­գէ­տը հա­րիւ­րէ ա­ւե­լի գրա­կա­նա­գի­տա­կան ու քննա­դա­տա­կան յօ­դուած­նե­րու, բազ­մա­թիւ գիր­քե­րու՝ մե­նագ­րու­թիւն­նե­րու, ժո­ղո­վա­ծո­նե­րու հե­ղի­նակ է, կազ­մած, խմբագ­րած է հայ դա­սա­կան­նե­րու կարգ մը հա­տոր­ներ, ո­րոնց մէջ նաեւ ան յա­ռա­ջա­բան­ներ գրած է: Վազ­գէն Գաբ­րիէ­լեա­նի գի­տա­կան ու­սում­նա­սի­րու­թեան հիմ­նա­կան նիւ­թե­րէն մին ե­ղած է ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նով ստեղ­ծուած գրա­կա­նու­թիւ­նը՝ ա­րեւմ­տա­հայ ուշ շրջա­նէն մին­չեւ սփիւռ­քա­հայ գրա­կա­նու­թեան կազ­մա­ւո­րու­մը:

Այ­սօր ան հա­մալ­սա­րա­նի մէջ կը ղե­կա­վա­րէ Հայ նո­րա­գոյն գրա­կա­նու­թեան բա­ժի­նը, ուր ալ սի­րով ըն­դու­նեց ԺԱ­ՄԱ­ՆԱԿ-ը եւ իր ութ­սու­նա­մեա­կի խո­հե­րը կի­սեց մե­զի հետ: Վազ­գէն Գաբ­րիէ­լեան Հա­յաս­տա­նի Հան­րա­պե­տու­թեան փոխ­-վար­չա­պետ, Մի­ջազ­գա­յին տնտե­սա­կան հա­մա­կեց­ման եւ բա­րե­փո­խում­նե­րու նա­խա­րար Վա­չէ Գաբ­րիե­լէա­նի եւ դես­պան, դի­ւա­նա­գէտ, Ար­տա­քին գոր­ծոց նա­խա­րա­րու­թեան Դի­ւա­նա­գի­տա­կան դպրո­ցի տնօ­րէն Վա­հէ Գաբ­րիէ­լեա­նի հայրն է: Միշտ խօ­սած ենք որ­դի­նե­րու յա­ջո­ղու­թիւն­նե­րու մա­սին, ան, հա­մես­տօ­րէն միշտ կը լռէ եւ կ՚ը­սէ. «Ա­նոնք ին­ծի հա­մար նախ իմ որ­դի­ներս են»:

-Պա­րոն Գաբ­րիէ­լեան, ի՞նչ է ութ­սու­նա­մեա­կը մար­դու մը հա­մար, ի՞նչ մտա­ծում­ներ եւ զգա­ցո­ղու­թիւն­ներ ու­նիք:

-Ես ութ­սուն չեմ ը­սեր, այլ Թու­մա­նեա­նի պէս կ՚ը­սեմ՝ չորս քսան տա­րի­ներ: Եւ ե­թէ չորս քսան տա­րի­նե­րու վե­րէն նա­յիմ, ա­մէն մէկ քսա­նի մէջ ինք­զինքս քսան կը զգամ: Եր­բեմն կը հարց­նեն՝ ութ­սու­նը շա՞տ է, թէ՞ քիչ է, ես ալ կ՚ը­սեմ՝ նա­յած ինչ­պէս կը նա­յիս։ Ե­թէ ինձ կը նա­յի քսա­նա­մեայ մէ­կը, շատ է, բայց ե­թէ ինձ կը կը նա­յի ինն­սու­նա­մեայ, ինն­սուն­հին­գա­մեայ մար­դը, կ՚ը­սէ՝ ջա­հել մէկն է, եւ այդ ա­մե­նէն զատ կա­րե­ւոր է, թէ դո՛ւն քեզ ուր­կէ՞ կը նա­յիս: Այս հա­մալ­սա­րա­նին մէջ, ու­սա­նող­նե­րով շրջա­պա­տուած նոր սե­րուն­դին հետ ինք­զինքս շատ ե­րի­տա­սարդ կը զգամ, բայց երբ քիչ մը ֆի­զի­քա­կան գոր­ծեր կ՚ընեմ՝ կը զգամ, թէ ոչ, այդ­քան չեմ: Իսկ առ­հա­սա­րակ, ը­սեմ, որ ա­մե­նէն կա­րե­ւո­րը մար­դու մը էու­թիւնն է, կա­րե­ւոր է, թէ ան կեան­քին ինչ­պէս կը նա­յի: Ե­թէ մռայլ մէկն ես, ա­պա տա­րի­նե­րը կը ծան­րա­նան, իսկ ե­թէ թե­թեւ նա­յիս կեան­քին եւ ա­ւե­լի յոյ­սով ըլ­լաս, գնա­հա­տես ա­մէն մէկ օրդ, տա­րի­ներդ քե­զի քիչ կը թուին:

-Երբ ետ կը նա­յիք՝ ա­մե­նէն դժուար շրջա­նը ո՞­րը ե­ղած է, որ նաեւ մեր երկ­րի հա­մար ալ դժուար շրջան էր:

-Դժուար շրջան­ներ ե­ղած են կեան­քիս մէջ: Անձ­նա­կան կեան­քի մէջ վաղ սկսած են դժուա­րու­թիւն­նե­րը։ Ե­թէ ը­սեմ, որ ի­նը տա­րե­կան էի, երբ իմ հայրս մա­հա­ցած է, ար­դէն ինք­նին հասկ­նա­լի է: Պա­տե­րազ­մին ան­մի­ջա­պէս յա­ջոր­դած տա­րի­ներն էին՝ 1946 թուա­կա­նին մա­հա­ցած է հայրս, ատ­կէ յե­տոյ մին­չեւ 1960 թուա­կա­նը բա­ւա­կա­նա­չափ դժուար տա­րի­ներ էին նիւ­թա­կան ա­ռու­մով: Դժուար էր, քա­նի որ մայրս ե­րեք ե­րա­խայ կը մեծց­նէր, ե­կա­մուտ­ներ չկա­յին, կան բա­ներ, ո­րոնք եր­բեք չեն մոռ­ցուիր: Ա­մե­նէն դժուար շրջան­ներն էին 1956-57 թուա­կան­նե­րը, երբ որ ու­սա­նող էի, չնչին ապ­րուս­տով կ՚ապ­րէի, մայրս ճաշ կ՚ե­փէր, ես գիւ­ղէն կը բե­րէի քա­ղաք, ու­սա­նող­նե­րով կ՚ու­տէինք, մէկ շա­բաթ յե­տոյ նո­րէն գիւղ կ՚եր­թա­յի բան մը կը բե­րէի, կամ չնչին գու­մար մը, որ­պէս­զի մէկ շա­բաթ ապ­րէի: 1946-53 թուա­կան­նե­րը բա­ւա­կա­նա­չափ ծանր էին բո­լո­րի հա­մար, ոչ միայն մեր ըն­տա­նի­քի հա­մար, հա­ցի դժուար տա­րի­ներն էին: Ու­սա­նո­ղա­կան խան­դա­վառ տա­րի­նե­րը քիչ մը կը մեղ­մաց­նեն դժուա­րու­թիւն­նե­րը, քա­նի որ ու­սա­նո­ղա­կան կեան­քը մոռց­նել կու տայ շատ բան, եւ ճութ մը խա­ղո­ղով ու հա­ցով օր կ՚անցը­­­նէիր: Կը գո­հա­նա­յինք, բայց ը­սեմ, որ միեւ­նոյն ժա­մա­նակ մար­դիկ ա­ւե­լի ան­յոյս չէին, յոյս կար, մա­նա­ւանդ, որ ա­մէն տա­րի, պա­տե­րազ­մէն ետք պե­տու­թիւ­նը փոքր ինչ ա­ժա­նա­ցում կ՚ը­նէր, քիչ մը դրա­մը կը բարձ­րաց­նէր, ա­նընդ­հատ կը հա­ւա­տա­յիր, որ միւս տա­րի քիչ մը ա­ւե­լի կ՚ըլ­լար, տուն չու­նէիր, կը հա­ւա­տա­յիր, որ ե­թէ աշ­խա­տիս, այդ ալ կ՚ու­նե­նաս, կարգ կար, որ ե­րեք-հինգ տա­րի աշ­խա­տիս, բնա­կա­րան կը ստա­նաս, գի­տէիր, որ ա­ւար­տե­լէն ետք տեղ մը կը հաս­նիս: Ես ինքս ալ բնա­ւո­րու­թեամբ լա­ւա­տես եմ, ե­րեւ­ցող յոյսն ալ մէկ կող­մէն կ՚օգ­նէր, չէի վհա­տեր:

-Լա­ւա­տե­սու­թիւնը ի՞ն­չ բա­նի կ՚օգ­նէ:

-Լա­ւա­տե­սու­թիւն ը­սուա­ծը ի վեր­ջոյ անձ­նա­կան ե­րե­ւոյթ մըն է, մար­դիկ կան, որ­քան ալ լաւ բան ը­նես ա­նոնց հա­մար, միեւ­նոյնն է, լա­ւա­տես չեն, ինչ լաւ բան ալ տե­ղի կ՚ու­նե­նայ ի­րենց կեան­քին մէջ, նո­րէն լա­ւա­տես չեն, բայց մար­դիկ ալ կան, որ պզտիկ բա­նով մը կ՚ու­րա­խա­նան: Ես այդ մար­դոց­մէ եմ եւ միշտ բա­ւա­րա­րուած եմ, եր­բեք քիչ մը ա­ւե­լի կու­տա­կում­նե­րու, քիչ մը ա­ւե­լի շատ դրամ ստա­նա­լու ձգտում­ներ չեմ ու­նե­ցած, չա­փա­ւո­րու­թեան սահ­ման­նե­րու մէջ ապ­րած եմ, մին­չեւ հի­մա ալ այդ­պէս է՝ սո­վո­րա­կան տուն, սո­վո­րա­կան կահ-կա­րա­սի, ե­թէ բան մը մա­շած է, պի­տի փո­խեն, ես շատ ալ չեմ ու­զեր, կ՚ը­սեմ՝ լաւ է:

Ես ու­նիմ ի ծնէ այդ մօ­տե­ցու­մը: Այդ մէ­կը հա­ւա­նա­բար ատ­կէ կու գայ, որ պզտիկ տա­րի­քէն հաշ­տուած եմ այդ գա­ղա­փա­րին եւ հա­ւա­տա­ցած եմ։

-Այ­սօր այդ յոյ­սը կար­ծես թէ չկա՞յ ներ­կայ ե­րի­տա­սարդ­նե­րուն քով:

-Ա­յո, այ­սօր չկայ, քա­նի որ այ­սօ­րուան ե­րի­տա­սար­դը կ՚ա­ւար­տէ եւ չի գի­տեր իր հե­ռան­կա­րը ինչ կ՚ըլ­լայ, չի գի­տեր, որ ատ­կէ ետք հիմ­նա­կան աշ­խա­տանք կ՚ու­նե­նա՞յ, թէ ոչ: Կամ կը ստա­նա՞յ ընդ­հան­րա­պէս, թէ ոչ, հոս կը մնա՞յ կամ կը մեկ­նի՞: Ծրագ­րեր կը կազ­մէ, ա­ւե­լի կը մտա­հո­գուի, ե­թէ նոյ­նիսկ ինք լաւ ե­րի­տա­սարդ է: Իսկ հի­մա լաւ ե­րի­տա­սարդ­ներ ի­սկա­պէս շատ կան, այն­պէս չէ, որ միայն նախ­կի­նին, մեր ժա­մա­նակ­նե­րուն կա­յին լաւ ե­րի­տա­սարդ­նե­րը, ինչ­պէս յա­ճախ կը կար­ծենք, թէ մեր ժա­մա­նակ ա­մե­նէն լաւն էին, բայց այ­սօր ալ փայ­լուն ե­րի­տա­սարդ­ներ կան: Ան­շուշտ ես կը դժգո­հիմ մեր ու­սա­նող­նե­րէն շա­տե­րէն, որ հա­յա­գի­տու­թիւն ու­սա­նե­լու ե­կած են եւ գիրք չեն կար­դար եւ այլն, բայց ա­տոնց քով ալ կան լա­ւա­գոյ­ներ, ո­րոնք թե­րեւս շատ ա­ւե­լի բարձր էին, քան մենք էինք՝ այն ժա­մա­նա­կուայ լա­ւա­գոյն ու­սա­նող­նե­րը:

-Իսկ այդ լա­ւա­գոյ­նե­րը հե­տա­գա­յին կը զբա­ղի՞ն հա­յա­գի­տու­թեամբ:

-Հա­յա­գի­տու­թեամբ բո­լո­րը չէ, որ կը զբա­ղին, եւ ա­ռաջ ալ այդ­պէս ե­ղած է, ա­մէն մարդ չէր, որ հա­յա­գի­տու­թիւն կ՚ու­սա­նէր եւ ան­պայ­ման կը զբա­ղէր ա­նով:  Բայց այ­սօր հան­գա­մանք մը կայ, այն, որ հա­յա­գի­տու­թիւ­նը եւ մար­դե­ղա­կան գի­տու­թիւն­նե­րը չեն խրա­խու­սուեր: Մեր ժա­մա­նակ Մոս­կուա­յէն ի­րա­ւա­բա­նա­կան բա­ժի­նէն մէ­կը ե­կաւ եւ փո­խադ­րուե­ցաւ Հա­յա­գի­տու­թեան բա­ժին եւ հե­տա­գա­յին ալ ծա­նօթ եւ լաւ գրա­կա­նա­գէտ դար­ձաւ՝ Ալ­պէր Կոս­տա­նեան, ո­րով­հե­տեւ ին­քը հա­մո­զուած էր, որ հա­յա­գի­տու­թիւ­նը ա­պա­գայ ու­նի եւ իր կո­չումն ալ այդ է: Այ­սօր կը տքնին, որ եր­թան ի­րա­ւա­բա­նա­կան ըն­դու­նուին կամ այլ տեղ մը, որ հնա­րա­ւոր ըլ­լայ լաւ ե­կա­մուտ­ներ ու­նե­նալ: Տնտե­սա­գի­տա­կան եւ այս ժա­մա­նակ­նե­րուն ըն­դու­նուած մաս­նա­գի­տու­թիւն­ներ կ՚ընտ­րեն:

-Այս հա­սա­րա­կա­կան վայ­րի­վե­րում­նե­րը շա՞տ կ՚ընկ­ճեն ձեզ:

-Չեն ընկ­ճեր, տե­սակ մը թա­խիծ կը բե­րեն, քա­նի ե­րի­տա­սարդ ես, ա­ւե­լի կը զայ­րա­նաս, հի­մա կար­ծես կա­մայ թէ ա­կա­մայ վար­ժուած ենք այս ի­րա­վի­ճա­կին, ա­ւե­լի հան­դուր­ժող դար­ձած ենք:

-Իսկ հա­յա­գէ­տի ձեր հո­տա­ռու­թիւ­նը ի՞նչ կը յու­շէ. կու գա՞ն նպաս­տա­ւոր ժա­մա­նակ­ներ հա­յա­գի­տու­թեան հա­մար:

-Չեմ կրնար ը­սել. մար­գա­րէ պէտք է ըլ­լալ՝ այդ մէ­կը տես­նե­լու հա­մար: Տա­կա­ւին մենք չենք գի­տեր, թէ հա­սա­րա­կու­թեան այս տե­սակ ըն­թաց­քը, զար­գա­ցու­մը դէ­պի ո՞ւր կը տա­նի, ո­րով­հե­տեւ այ­սօր ար­հես­տա­գի­տա­կան գի­տու­թիւ­նե­րը այն­քան շատցած են մեր կեան­քին մէջ, ար­հես­տա­գի­տա­կան սար­քե­րը այն­պէս ներ­խու­ժած են մեր կեանք, որ քիչ մը ետ կը մղեն, գիր­քէն կը հե­ռաց­նեն, եւ ես այ­սօր չեմ գի­տեր, թէ այ­սօ­րուան խե­լա­խօս սար­քե­րը տա­կա­ւին որ­քան կը զար­գա­նան: Ան­շուշտ, ա­տոնք ալ ի­րենց դրա­կան կող­մե­րը ու­նին, բայց բա­ցա­սա­կանն ալ նկա­տե­լի է: Պարզ օ­րի­նակ մը ը­սեմ. ու­սա­նո­ղին բան մը կը յանձ­նա­րա­րես, գրի­չը հա­նե­լու, գրե­լու փո­խա­րէն, ձեռ­քի սար­քին վրայ կը լրաց­նէ: Բայց այդ­պէս ինչ­պէ՞ս կ՚ըլ­լայ, ե­թէ ու­սա­նո­ղը գրիչ չվերց­նէ, չգրէ, գիր­քէն հե­ռա­նա­լը ա­կա­մայ վատ հե­տե­ւանք­ներ կ՚ու­նե­նայ: Ար­հես­տա­գի­տա­կան գի­տու­թիւն­նե­րը այ­սօր մար­դե­ղէ­նու­թեան դէմ ե­լած է ձե­ւով մը:

-Պա­րոն Գաբ­րիէ­լեան, այ­սօր ալ դուք աշ­խա­տու­թիւն­ներ կը գրէք, յօ­դուած­ներ… Հա­մա­կար­գի­չո՞վ կ՚աշ­խա­տիք:

-Ո՛չ, միայն գրի­չով: Հա­մա­կարգի­չը միայն լու­րեր առ­նե­լու հա­մար կը գոր­ծա­ծեմ, ու­րիշ ոչ մէկ բա­նի հա­մար: Երբ որ ես գրի­չով կը գրեմ, նոյն պա­հուն բա­ռը կը ջնջեմ վե­րը կը գրեմ, քո­վը կը գրեմ, միտքս ա­ւե­լի կ՚աշ­խա­տի: Հա­մա­կար­գի­չով գրած ա­տենդ ջնջած բառդ չ՚ե­րե­ւիր, ջնջած բառն ալ պի­տի տես­նես, այդ ալ կա­րե­ւոր է: Ես հի­մա ու­սա­նող­նե­րուս հետ ա­ռար­կայ մը կ՚ան­ցը­նեմ՝ քննա­դա­տու­թեան վար­պե­տու­թիւն։ Ոչ թէ վար­պետ քննա­դատ կը պատ­րաս­տեմ, այլ ա­նոնց կը սո­րվեց­նեմ գրիչ ու­նե­նալ եւ միտ­քը աշ­խատց­նել: Կը ստի­պեմ, որ գրեն, ու­սա­նո­ղը պի­տի մտա­ծէ, խոր­հի, ոչ միայն խօ­սի, այլ նաեւ՝ գրէ: Գրե­լու ժա­մա­նակ թէ՛ ձեռ­քը կը վար­ժուի, թէ՛ միտ­քը, գրե­լու ա­տեն այլ տե­սակ կը մտա­ծէ: Ու­սեալ գրա­խօս դառ­նա­լու պայ­ման մը կայ. պէտք է շատ կար­դալ եւ գրել: Խո­փը որ խոփ է, ե­թէ չես վա­րեր՝ կը ժան­գո­տի, ե­թէ միտքդ չգոր­ծա­ծես, գրիչդ չգոր­ծա­ծես, կը դան­դա­ղիս։ Ես նոյ­նիսկ գիրք գրած եմ այդ մա­սին՝ «Գրա­ւոր խօսք» խո­րագ­րով, թէ ինչ­պէս զար­գաց­նել եւ ճիշդ կա­ռու­ցել գրա­ւոր խօս­քը:

-Պա­րոն Գաբ­րիէ­լեան, ա­րեւմ­տա­հայ գրա­կա­նու­թիւ­նը եւ մա­նա­ւանդ սփիւռ­-քա­հայ գրա­կա­նու­թիւ­նը ուր­կէ՞ ե­կաւ եւ դար­ձաւ ձեր ու­սում­նա­սի­րու­թիւն­նե­րուն գի­տա­կան կեան­քին ան­բա­ժան մա­սը:

-Երբ որ ու­սա­նող էինք, բա­ւա­կա­նա­չափ ո­գե­ւո­րուած էինք Պա­րո­նեա­նով: Թատ­րոն կ՚եր­թա­յինք, ներ­կա­յա­ցում­ներ կա­յին ա­րեւմ­տա­հայ հե­ղի­նակ­նե­րու գոր­ծե­րուն հի­ման վրայ բե­մադ­րուած եւ ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նի հնչե­րանգը զիս կը հրա­պու­րէր: Ա­րե­ւե­լա­հա­յե­րէ­նը քիչ մը ա­ւե­լի սթափ ու կոշտ լե­զու է, ա­տոր հա­մար ալ ան կեն­ցաղ չի մտներ, գրա­կան ա­րե­ւե­լա­հա­յե­րէ­նով ճիշդ չեն խօ­սիր կեն­ցա­ղի մէջ:

1960 թուա­կա­նին ա­րեւմ­տա­հայ գրա­կա­նու­թեան գոր­ծեր քիչ կա­յին, հե­ղի­նակ­նե­րուն մեծ մա­սը տպագ­րուած չէր այս­տեղ կամ բա­ցա­ռիկ օ­րի­նակ­ներ կա­յին, իսկ ու­սում­նա­սի­րու­թիւն­ներ ա­ւե­լի քիչ էին, գրե­թէ չկա­յին, եւ ես ընտ­րե­ցի այդ աս­պա­րէ­զը, որ­պէս­զի ու­սում­նա­սի­րեմ, ծա­նօ­թաց­նեմ այդ գրա­կա­նու­թիւ­նը: Սկսայ Որ­բե­րեա­նէն, որ շատ հե­տաքրք­րա­կան բա­նաս­տեղծ է, ա­տե­նա­խօս­ութեան նիւ­թըս Որ­բե­րեանն էր, տպագ­րուե­ցաւ գիր­քը, գի­տա­կան աս­տի­ճան ստա­ցայ: Եւ քա­նի որ այդ հե­ղի­նա­կը ընտ­րած էի, բնա­կա­նա­բար միայն ա­նով չես զբա­ղիր, կող­քի հե­ղի­նակ­ներն ալ ու­շադ­րու­թիւնդ կը գրա­ւեն: Ար­դէն Վա­րու­ժա­նը եւ միւս­նե­րը զիս ո­գե­ւո­րած էին: Յե­տոյ տե­սայ, որ կա­յին հե­ղի­նակ­ներ, ո­րոնց մա­սին չի խօ­սուիր, ո­րոնք կա­րե­ւոր դէմ­քեր էին նաեւ Որ­բե­րեա­նի ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նին մէջ, ա­տոնց մա­սին դի­ման­կար­ներ գրե­ցի եւ բնու­թագ­րու­թիւն­ներ եւ տպագ­րե­ցի «Ա­րեւմ­տա­հայ բա­նաս­տեղծ­ներ» ժո­ղո­վա­ծոն, ո­րու մէջ ընդգր­կե­ցի զա­նա­զան հե­ղի­նակ­ներ, մա­նա­ւանդ ա­նոնք, ո­րոնք ե­րի­տա­սարդ տա­րի­քին մա­հա­ցած էին՝ Գա­րե­գին Պէշկէօ­թիւ­րեան, Հե­րա­նոյշ Ար­շա­կեան, մին­չեւ Զա­րի­ֆեան, բո­լո­րը, Ծա­ռու­կեա­նի խօս­քե­րով ե­ղե­րա­բախտ բա­նաս­տեղծ­ներ էին եւ ո­րոնք ժա­մա­նա­կէն ա­ռաջ մա­հա­ցան եւ բո­լո­րը՝ գրե­թէ թո­քախ­տէն: Ընդ­հան­րա­պէս զիս հե­տաքրք­րեց Պոլ­ի­սի գրա­կա­նու­թեան, ա­րեւմ­տա­հայ գրա­կա­նու­թեան ժա­մա­նա­կա­յին բա­ժա­նում­նե­րը՝ մինչ ջար­դե­րը, ջար­դե­րէն յե­տոյ եւ մին­չեւ տասն­հինգ թուա­կա­նը ա­ռանձ­նա­ցող շրջան­ներ են, եւ նաեւ ու­րիշ կարճ շրջան մը, ո­ր կը վե­րա­բե­րի տաս­նութ-քսա­ներ­կու թուա­կան­նե­րուն։ Այդ ալ ա­րեւմ­տա­հայ գրա­կա­նու­թիւն է, մեր քով սո­վո­րա­բան կ՚ը­սեն՝ սփիւռ­քա­հայ գրա­կա­նու­թիւն, բայց այդ­պէս չէ, ա­տի­կա Պո­լիս էր, նոյն գրա­կա­նու­թիւնն էր, նոյն հե­ղի­նակ­ներն էին, քա­նի մը նո­րե­րու հետ միա­սին, որ յե­տոյ շա­րու­նա­կե­ցին, պար­զա­պէս տասն­հին­գէն տաս­նութ թի­ւը ընդ­հա­տուած էր, բան մը չկար, յե­տոյ շա­րու­նա­կուե­ցաւ, բայց երբ պե­տու­թիւն ստեղ­ծուե­ցաւ եւ ի­րա­դար­ձու­թիւն­ներ ե­ղան, այդ ժա­մա­նակ Պոլ­սոյ գաղ­թօ­ճա­խէն բո­լո­րը ցրուե­ցան, փա­խան, եւ ա­րեւմ­տա­հայ գրա­կա­նու­թիւ­նը այդ­տէ­ղեն դադ­րե­ցաւ: Այդ­պէ­սով երբ ա­րեւմ­տա­հայ բա­նաս­տեղծ­նե­րու անդ­րա­դար­ձայ ան­շուշտ, Դա­նիէլ Վա­րու­ժան ա­մե­նէն մեծն էր, մխրճուե­ցայ Դա­նիէլ Վա­րու­ժա­նի ստեղ­ծա­գոր­ծու­թեան մէջ եւ մեծ մե­նագ­րու­թիւնս լոյս տե­սաւ, որ նաեւ իմ տոք­թո­րա­կա­նիս նիւթն էր: Այդ­պէս ա­րեւմ­տա­հայ գրա­կա­նու­թեան, սփիւռ­քա­հայ գրա­կա­նու­թեան նիւ­թը ե­ղաւ եւ մնաց իմ գի­տա­կան հե­տաքրք­րու­թիւն­նե­րուս մէջ եւ այ­սօր ալ հա­մալ­սա­րա­նին մէջ նաեւ իմ աշ­խա­տու­թիւն­նե­րուս մի­ջո­ցաւ ու­սա­նող­ներ կը ծա­նօ­թա­նան մեր գրա­նա­կու­թեան այդ հարս­տու­թեա­ն:

ԱՆՈՒՇ ԹՐՈՒԱՆՑ