ՄՏՈՐՈՒՄՆԵՐ ՍՏԵՂՆԱՇԱՐԻ ԱՌՋԵՒ

Ամերիկաբնակ պոլսահայ նշանաւոր դաշնակահար, երաժիշտ՝ Շահան Արծրունի վերջերս հետաքրքրական ու կարեւոր նախաձեռնութեամբ մը հանդէս եկած էր Հայաստանի մէջ: Տակաւին անցեալ տարի մեր հարցազրոյցին ընթացքին ան յայտնած էր իր ցանկութիւններէն մէկուն մասին՝ համերգներով հանդէս գալ Հայաստանի մարզերուն, ինչպէս նաեւ՝ Արցախի մէջ, ոչ միայն իր նուագը անոնց մատուցանելու, այլ նաեւ՝ մօտէն ծանօթանալու Երեւանէն հարիւրաւոր քիլօմեթր հեռու բնակող հայ մարդուն, անոր կեանքին, առօրեային, ապրումներուն եւ ապրած միջավայրին:

Ահաւասիկ, երաժիշտին ցանկութիւնը իրականութիւն դարձաւ եւ Շահան Արծրունի Մայիս ամսուան վերջին շաբաթը Հայաստանի հինգ քաղաքներուն եւ Արցախի մայրաքաղաք Ստեփանակերտի մէջ ունեցաւ «Մտորումներ ստեղնաշարին առջեւ» բարեգործական համերգաշարը, որուն ուղեկցեցան վարպետութեան դասընթացքներ, ինչպէս նաեւ Շահան Արծրունի ժամանակ յատկացուցած էր ունկնդրելու նշուած քաղաքներուն մէջ դաշնամուրային արուեստին տիրապետող խումբ մը մանուկներուն եւ պատանիներուն:

Իր այցելութեան վերջին վայրէն՝ Ստեփանակերտէն վերադարձին Շահան Արծրունի Երեւանի մէջ հարցազրոյց մը տուաւ ԺԱՄԱՆԱԿ-ին:

-Ինչպիսի՞ տպաւորութիւններ կրնաք բաժնել համերգներէն եւ մարզային ու արցախեան այցելութիւններէն:

-Պէտք է ըսել, որ շատ յաջող էր ծրագիրը, ես անձնապէս ինքզինքս շատ բաւարարուած զգացի այդ համերգները իրականացնելով: Երբեք չէի ենթադրեր կամ ակնկալեր, որ պիտի ըլլան այդ տեսակ երիտասարդներ, որոնք իրապէս տաղանդաւոր են, ես ատոր համար ալ ըրի՝ ուզեցի գիտնալ, թէ ի՞նչ կայ Երեւանէն դուրս:

-Արդարացա՞ն ձեր յոյսերը՝ շնորհալիներ տեսնելու առումով:

-Այո: Կան հինգ-վեց տղաք, որոնք իրապէս ապագայ կը խոստանան: Դժուար է այս երկրին, կամ որեւէ այլ տեղ երաժշտութեան միջոցաւ ապրուստ ապահովել, ընտանիք ունենալ եւ անոնց պէտքերը հոգալ: Եւ ատոր համար շատ հասկնալի է, որ երաժշտութիւնը շատ դժուար ճանապարհ մըն է, պէտք է իրապէս շատ մեծ սէր ունենաս երաժշտութեան հանդէպ, որպէսզի ուզես երթալ այդ ճանապարհով: Այդ օժտուած տղաքը որոնք պէտք է շարունակեն երաժշտութեամբ զբաղիլ, բայց նաեւ կայ բախտի գործօնը: Եթէ բախտդ բանի, եթէ ճիշդ անձնաւորութիւններու հետ հաղորդակցիս, թերեւս կրնաս տեղ մը հասնիլ: Սակայն չենք կրնար ըսել, որովհետեւ այդ տաղանդը ունիս, պէտք է յաջողիս անպայման: Թէ՛ բախտը, թէ՛ տաղանդը նշանակութիւն ունին, այդ հինգ-վեց տղաքը որոշ մակարդակի հասած են արդէն եւ որոշ տաղանդ ունին: Եթէ տաղանդաւոր չես, գրեթէ անկարելի է, որ յաջողութիւն գտնես: Նախ անոնք պէտք է Երեւան երթան, այնտեղ ուսում մը ստանան, ապա Մոսկուայի պէս տեղ մը կամ ուղղակի Եւրոպա կրնան երթալ: Ամերիկա այդքան դիւրին չէ. Եւրոպա ա՛լ աւելի դիւրին է, որովհետեւ Վիեննայի, Գերմանիոյ եւ այլ երկիրներու մէջ կարելիութիւններ կան:

-Իսկ Դուք ո՞ր շրջաններուն մէջ հանդիպեցաք տաղանդներուն:

-Մասնաւորաբար՝ Ստեփանակերտի մէջ: Շատ զարմանալի քաղաք մըն է, այն ուղղութեամբ, որ կարծես թէ կ՚ուզեն ինքզինքնին ապացուցել, որ իրենք կ՚արժեն: Եւ ոչ միայն տաղանդները, ժողովուրդն ալ այդպէս է։ Քաղաքը ինքնին այնքան մաքուր է, որ զարմացայ, իրենց զգեստներն այնքան ներկայանալի են, իրենց մազերը գեղեցիկ կերպով կտրուած են, կ՚ուզեն ապացուցել, կ՚ուզեն ըսել, որ մենք հոս ենք, մենք կրցանք դիմանալ այս բոլոր դժուարութիւններուն:

-Պատերազմի մասին խօսակցութիւնները եւ սահմանի անհանգիստ իրավիճակը այնտեղ՝ մայրաքաղաքին մէջ որքանո՞վ զգալի էին:

-Այդ խօսքերը եղան, բնականաբար, եղան, սակայն ես չզգացի անանկ բան մը՝ պատերազմական իրավիճակ: Իրենք շատ վստահ են իրենց ուժերուն, իրենց կարողութիւններուն վրայ: Շատ հաճելի էր տեսնել սրահին մէջ քսան-քսանհինգ զին-ւորներ: Այդ տաղանդաւոր աշակերտներէն մին ես Ստեփանակերտի մէջ տեսայ, շատ յաջող էր, Գուրգէն անունով, տասնեօթ տարեկան, շուտով զինուորական ծառայութեան պիտի երթայ, բայց այդ երկու տարուան ընդմիջումը կրնայ բոլորովին ետ տանիլ զինք: Շատ լաւ տղայ մըն ալ Կիւմրիի մէջ կար, քսաներկու տարեկան էր, կարծեմ Աշոտ էր անունը: Ես շատ ոգեւորուեցայ անոնց նուագով, իրենք ալ ոգեւորուած էին եւ ուրախ եմ, որ այս համերգները իրականացուցի, որովհետեւ մանաւանդ Ստեփանակերտի մէջ բնակիչները հեռու են աշխարհէն ի վերջոյ, մեկուսացած են, կղզիացած են այդտեղը, շատ-շատ ԵուԹուպին մէջ պիտի որոնեն, բայց ատիկա բաւարար չէ, պէտք է միջավայրին մէջ ըլլան:

Իմ այս այցերուս քանի մը տեղ երգչախումբ կար՝ Բերդի մէջ եւ Կիւմրիի, որոնք համերգներուն միացան: Դաշնակահարներու պարագային կային երկու հատ, որոնց հետ չորս ձեռքով նուագեցինք. ես մէկ ձեռքը ձախ կողմը նուագեցի, իրենք աջ կողմը նուագեցին, ինչ որ նոյնպէս հետաքրքրական էր:

-Արդեօք յետագայի նպատակ կա՞յ նորէն գալու եւ տեսնելու, թէ ո՞ւր հասած են այն տղաքը, որոնց ուն-կընդրած էք եւ ձեր խորհուրդներով օգտակար դարձած էք:

-Իմ փափաքս է, որ մարզերուն եւ Արցախի մէջ ապրող այս տղաքը քով-քովի հաւաքենք, Երեւան բերենք եւ տեսնենք, թէ ի՞նչ կարելիութիւններ կան, համերգ մը կազմակերպենք Արամ Խաչատուրեանի տուն-թանգարանին մէջ եւ հոն անոնք նուագեն: Ոչ միայն երաժշտական ձեռնարկ մը ըլլայ, այլ ես իմ այցելած վայրերուս մէջ տեսայ շատ մը նկարչութիւններ, քանդակագործութիւն, իսկապէս շատ տաղանդաւոր երախաներու գործեր, եւ եթէ զանոնք ալ բերենք եւ կարենանք իրենց աշխատանքները ցուցադրել նախքան համերգը, կարծեմ շատ լաւ կ՚ըլլայ իրենց համար եւս: Ես անձնապէս պիտի չնուագեմ, միմիայն իրենց պիտի ընկերակցիմ, ինծի համար չէ ատիկա, ես իրենց պիտի սատարեմ, օգնեմ ձեւով մը: Պէտք է խորհինք, մէկը պէտք է մեկենասէ, Արցախէն, հոսկէ, մարզերէն պէտք է մարդիկ գտնուին կամ նախարարութիւնը պէտք է հոգայ նուազագոյն ծախսերը, մեծ գումար մը պէտք չէ, կարելի է ընել: Եւ եթէ այս ձեռնարկը Երեւանի մէջ յաջողի, շատ կը փափաքիմ զանոնք Իսթանպուլ տանիլ եւ Իսթանպուլի մէջ ալ ընել այս գործը եւ շատ մը ուրիշ տեղեր ալ՝ Թեհրան կարելի է տանիլ, Աթէնք, Պուլկարիա, Լիբանան, մօտ տեղեր…: Այսինքն, ես կը խորհիմ, որ Պոլսոյ մէջ, թերեւս կրնամ մեկենաս գտնել այս ձեռնարկը յաջողցնելու: Խոշոր գումար մը չէ, ի վերջոյ օդանաւային ծախսն է, այնտեղ ես կը խորհիմ, որ Գարակէօզեան վարժարանի կամ Գալֆաեանի մէջ, նոյնիսկ, Սուրբ Փրկիչ ազգային հիւանդանոցին մէջ տեղ մը կարելի է տալ, որպէսզի երախաները միասին ըլլան: Երգչախումբ պիտի չտանինք, ութ-տասը հոգի են ընդամէնը եւ կարելիութեան սահմաններուն մէջ է: Մէյ մը Երեւան ընենք, տեսնենք, թէ ի՞նչ կ՚ըլլայ:

Նոյնիսկ այս շարքի ընթացքին փորձառութեան հարց կար: Ես ալ շատ բան սորվեցայ կազմակերպչական նկատումներով, յետոյ սորվեցայ, թէ ծրագրին մէջ ի՛նչ գործեր կարելի է նուագել, ի՛նչ բաներու համար ժողովուրդը աւելի հետաքրքրութիւն ցոյց տուաւ եւ այլն: Հետզհետէ սորվեցայ:

-Աւելի հայ հեղինակներու գործերը կ՚ուզէին լսել, այնպէս չէ՞:

-Միմիայն հայ հեղինակներ, ուրիշ բան չկար: Ես առաջին վայրկեանին զգացի, որ միմիայն հայ հեղինակներու գործեր կ՚ուզեն լսել: Խորհեցայ նաեւ, որ ընդմիջում պէտք չէ ըլլայ, երկու մասերէ պէտք չէ բաղկանայ, մէկ բաժին պէտք է ըլլայ, 75-60 վայրկեանի մէջ պէտք է ամբողջանայ, որպէսզի ժողովուրդը կարենայ մէկ տեղ նստիլ, ընդմիջման պէտք չկայ: Օրինակի համար, Ալան Յովհաննէսէն գործ մը նուագեցի, բաւական երկար գործ մըն էր, կրճատեցի ատիկա, տեղ մըն ալ կար, որ վեց բաժիններէ կազմուած գործին միմիայն մէկ բաժինը նուագեցի: Տեղւոյն վրայ արդէն կը զգաս, թէ ինչ կ՚ըլլայ: Երբեմն պէտք եղաւ նաեւ ընդլայնելս: Ամերիկայի մէջ եթէ ընես, բոլորովին տարբեր պատմութիւն է ատիկա, հոս՝ այլ է: Ինչպէս իմ միւս համերգներուն ընթացքին, հոս ալ խօսակցութիւնն ու նուագը իրարու խառնեցի, նորէն նոյն ձեւով ընթացան համերգներս:

Յետոյ կար ուրիշ կէտ մըն ալ, որ զիս կը մտահոգէր, սակայն հարց մը չեղաւ. իմ՝ արեւմտահայերէն խօսիլս էր: Մանաւանդ՝ Արցախի մէջ չէի գիտեր, թէ ինչ պէտք է ըլլար, որովհետեւ իրենց խօսակցութեան մէջ ռուսերէն բառեր շատ կան: Բայց երբ Արցախի Մշակոյթի նախարարին հետ խօսեցայ եւ տեսայ, որ շատ հասկնալի է, այդ մտահոգութիւնս փարատեցաւ ձեւով մը: Անշուշտ, բարբառով խօսողները, պարզ ժողովուրդը չհասկցայ, նոյնիսկ հոս՝ Երեւանի մէջ չեմ հասկնար, թերեւս մէկ երկու բառէն կրնամ հասկնալ, թէ ինչի՛ մասին է խօսքը, բայց գրական հայերէն խօսողները միշտ կը հասկնամ: Հասկցուեցանք ամէն պարագայի եւ ինչ որ ես բացատրեցի, կարծեմ բոլորն ալ հասկցան, այդպէս տպաւորուեցայ:

-Մենք ձեզի այստեղ շատ լաւ գիտենք, Սփիւռքի մէջ հայութիւնն ալ քաջատեղեակ է ձեր մասին, բայց Հայաստանի այդ հեռաւոր շրջաններուն մէջ ինչպէ՞ս էր, երբ կը հնչէր Շահան Արծրունի անունը, իրենք այնտեղ կը ճանչնա՞յին ձեզ:

-Կազմակերպչական հարց էր: Գլխաւոր կազմակերպիչը ՀՕՖ-ն էր, Արցախի Մշակութային նախարարութիւնն ու մարզերու մշակոյթի վարչութիւններն ալ, այո, սատարեցին, եւ եթէ այդպիսի բան մը լաւ կազմակերպուի, արդիւնքը նկատելի կ՚ըլլայ: Շահան Արծրունի անունը իմացած կրնան ըլլալ, սակայն անուն մը չէ, որ ամէն վայրկեան հեռատեսիլին կամ այլ լրատուական միջոցներուն վրայ է: Ռապիզի տեսակ երաժշտութիւն մը շատ աւելի ծանօթ է թերեւս պարզ ժողովուրդին, դասական երաժշտութեան պարագան այլ է: Եթէ ամէն վայրկեան հեռատեսիլին վրայ ըլլայի, թերեւս պիտի գիտնային եւ պիտի ուզէին ներկայ ըլլալ: Այս պարագային պէտք է միջոցները ստեղծել, որպէսզի իրենք հրաւիրուին: Երաժշտական վարժարանները, երաժշտանոցները մեծ դեր ունեցան: Օրինակ, երբ Աշտարակ գացինք դասաւանդելու, իրենք այնքան ոգեւորուած էին, իմացուած էր եւ հոն կար բոլորովին տարբեր դպրոց մը, որ հաշուի մէջ չկար, իրենք պնդեցին, որ ես երթամ եւ իրենց աշակերտներուն համար ալ դաս վարեմ: Իսկ Վանաձորի մէջ իմ այցիս ժամանակ Ալաւերտիէն մասնաւոր խումբ մը եկած էր, ութ-տասը աշակերտներով, նուագեցին, վարպետութեան դասին մասնակցեցան եւ հետաքրքրականն այն էր, որ ամէն տեղ ուսուցիչները շատ մեծ հետաքրքրութեամբ հետեւեցան իմ թելադրութիւններուս: Ուսուցման եղանակները շատ տարբեր են, ես շատ աւելի ազատ ձեւով կը մօտենամ, իմ մօտեցումս տարբեր է, ես աթոռին վրայ չեմ նստիր մտիկ ըրած ատենս, անվերջ ոտքի եմ եւ երբեք չեմ վախնար աշակերտին շատ մօտենալու եւ ըսածս բացատրելու: Իսկ բացատրութիւններս՝ անպայման երաժշտական արտայայտութիւններ չեն, երբեմն նկարչութեան մասին կը խօսիմ, երբեմն՝ անձնական զգացումներու, որպէսզի իրենց մէջ արթննայ երաժշտութիւնը ամբողջութեամբ:

-Հայաստանի կեանքը ինչպէ՞ս տեսաք մարզերուն մէջ:

-Զիս մտահոգեց եւ նեղեց բան մը. այս ճամբորդութեան ընթացքին առիթ ունեցայ շատ մը վանքեր այցելելու: Երբ Հաղարծին գացինք, տեսայ, որ ուղղակի առեւտուրի տեղ դարձած է. դրան առջեւ կիներ երկար շարքով նստած իրենց սարքած թթուները, ուտելիքները, պտուղները կը ծախեն: Ատիկա բացարձակապէս անընդունելի է, այսինքն ինծի համար սրբապղծութիւն է: Տգեղ երեւոյթի մըն ալ Տաթեւի մէջ հանդիպեցայ. Տաթեւը ամէն օր երթալիք տեղ մը չէ, դուրսէն օտար մը երբ գայ, մէկ անգամ պիտի տեսնէ անիկա, ուրեմն այնպէս պէտք է ընել, որ այդ մէկ անգամուան տպաւորութիւնը լաւ ըլլայ: Բայց հոն շինարարութիւն կար, եւ չեմ գիտեր՝ ուրկէ ճերմակ լաթեր գտած են եւ գմբէթին մէկը այդ ճերմակ լաթերով ծածկած են: Եթէ մէկը մտածէր, կրնային փլասթիք թափանցիկ բան մը դնել, որպէսզի գմբէթը այդ ձեւով չգոցուի, ի վերջոյ մեծ գումարի հարց մըն ալ չէ: Կամ նոյն Տաթեւի վանքին մէջ այցելուները պատռուած ճինզերով կը պտտին, իրենք զիրենք ազատ կը պահեն, կը պոռան, այդ վայրը սրբավայր է, պէտք է հսկողութիւն ըլլայ: Զիս նաեւ նեղեց հին եկեղեցիներուն մէջ սրբապատկերներու առատութիւնը, մեր եկեղեցիներուն բնորոշ չէ այդ մէկը, աւելի ռուսական ազդեցութիւն է:

Ինչ կը վերաբերի կեանքին, ապա ՀՕՖ-ը իսկապէս շատ գործ կը տեսնէ մարզերուն մէջ, բայց գրեթէ բոլոր գիւղերուն մէջ շատ խեղճ են, առանձնացած են եւ ատիկա պատճառ կը դառնայ, որ չկարենան աճիլ եւ մաս կազմել քսանմէկերորդ դարուն, նոյնիսկ՝ քսաներորդ դարուն: Ընդհանրապէս կը տեսնէի, որ տուներուն վրայ արբանեակային ափսէներ դրուած էին, կը հասկնաս, որ ուրիշ բան չկայ, եւ միայն հեռատեսիլն է, որ զիրենք կը կապէ աշխարհի անցուդարձին: Պզտիկ երախաներ հովիւներ էին, դպրոց չէին երթար կամ թերեւս կ՚երթային, չեմ գիտեր, բայց հովուութիւն ալ կ՚ընէին, յաճախ՝ ստիպուած…: Շատ լուրջ հարցեր կային…

Արցախի բնակչութեան թիւը հարիւր յիսուն հազար եղած է, եւ ահագին չբնակեցուած հող կայ, չկան անձեր կարեւոր տեղեր, որպէսզի բնակչութիւն ըլլայ, եւ շատ աւելի դիւրին ըլլայ պաշտպանել երկիրը: Ես հոն առաջարկեցի, որ արդեօք կարելի չէ՞ սուրիահայերը եւ իրաքահայերը, որոնք գաղթական դարձած են, գան եւ բնակին այդ հողերուն վրայ…

-Իսկ այսպիսի այցերը շարունակութիւն կ՚ունենա՞ն:

-Կարելի է կրկնել եւ մարզային այլ քաղաքներ ալ երթալ՝ Կապան, Իջեւան, Ալաւերտի, ահագին տեղեր կան:

Անշուշտ, իրականութեան մէջ դիւրին չէ, յոգնեցուցիչ է, ամէն օր բան մը կայ, պէտք է լսես, խօսիս… Եթէ գործին մէջ իրապէս մխրճուիս, քիչ մը տարբեր է, բայց բան մըն է, որ մեծ գոհացում կը պարգեւէ: Ես Հայաստանի ժողովուրդին հետ մօտիկութիւն ունեցած եմ, բայց այս մէկը իրապէս տարբեր էր:

ԱՆՈՒՇ ԹՐՈՒԱՆՑ