ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՎԱՒԵՐԱԳՐԵՐ

Արդէն Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնի տպագրատունը յանձնած է եւ մինչեւ Սեպտեմբեր լոյս կը տեսնէ Հայաստանի Ազգային արխիւին պատրաստած՝ «Հայ Եկեղեցւոյ կալուածները Օսմանեան կայսրութեան մէջ» գիրքը, որ կը ներկայացնէ բնագիր փաստաթուղթեր:

Այդ փաստաթուղթերը պահուած են Հայաստանի Ազգային արխիւին մէջ եւ մասնագէտները երկար ժամանակէ ի վեր անոնց ուսումնասիրութիւնը կը կատարէին, որ ահաւասիկ ամբողջացած է գիրքի տեսքով: Հատորը առաջին անգամ կը ներկայացնէ, թէ Օսմանեան կայսրութեան մէջ Հայ Եկեղեցին ի՛նչ կալուածներ ունեցած է՝ շէնք-շինութիւն, խանութ, հողատարածք, դպրոց եւ այլն: Հայաստանի Ազգային արխիւի տնօրէն Ամատունի Վիրաբեան գիրքը շատ կարեւոր աշխատութիւն մը նկատեց եւ այդ առթիւ հարցազրոյց մը տուաւ ԺԱՄԱՆԱԿ-ին:

-Պարոն Վիրաբեան ի՞նչն էր նման գիրք-աշխատութիւն մը պատրաստելուն առիթը:

-Այդ գիրքը պատրաստելու առաջարկը կը պատկանի Ամենայն Հայոց Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Գարեգին Բ. Կաթողիկոսին եւ Մեծի Տանն Կիլիկիոյ Տ.Տ. Արամ Ա. Կաթողիկոսին: Խնդիրը այն էր, որ մինչեւ այսօր մեզի յայտնի չէր, թէ Հայ Եկեղեցին յիրաւի որքան կալուածներ ունեցած է Օսմանեան կայսրութեան մէջ: Թէպէտ մենք այդ հարցին պատասխանը վերջնականապէս ի զօրու չենք տալու, որովհետեւ ոչ բոլոր փաստաթուղթերը պահպանուած են, եւ հետաքրքրականը այն է, որ երբ աւարտած էինք մեր աշխատանքը եւ յանձնած՝ տպագրութեան, պարզ դարձաւ, որ այդպիսի փաստաթուղթեր կան նաեւ Երեւանի Մատենադարանին մէջ, կան աւելի հին փաստաթուղթեր Երուսաղէմի Սրբոց Յակոբեանց վանքի արխիւին մէջ:

-Իսկ Պոլսոյ Պատրիարքարանին մէջ չկա՞ն նման փաստաթուղթեր:

-Ոչ, հոն չկան: Պոլսոյ Պատրիարքարանէն այդ փաստաթուղթերը տարուած են եւ կը պահպանուին երկու վայրի մէջ՝ Երուսաղէմի Պատրիարքարանին եւ Փարիզի Նուպարեան մատենադարանին մէջ, պարզապէս պէտք է ուսումնասիրութիւն մը կատարուի անոնց շուրջ: Երուսաղէմի վանքին մէջ սակայն, բացի Պոլսոյ Պատրիարքարանի փաստաթուղթերէն, կան նաեւ իրենց կալուածներուն մասին փաստաթուղթեր, այդ մէկը իրականութիւն է, ես անձնապէս տեսած եւ ուսումնասիրած եմ…

Ես այս տարուան Մայիսին Մեծի Տանն Կիլիկիոյ կաթողիկոսին հետ հանդիպած եմ եւ ան խոստացած է, որ կը հանդիպի Նուրհան Սրբազանին հետ եւ կը խօսի այս նիւթին մասին: Ի տարբերութիւն Մայր Աթոռի արխիւին, որուն մէկ մասը կը պահուի Հայաստանի Ազգային արխիւին մէջ, մէկ մասն ալ իրենց քով եւ կարգաւորուած վիճակի մէջ է, կարգաւորուած է նաեւ Մեծի Տանն Կիլիկիոյ Կաթողիկոսութեան արխիւը, ապա Երուսաղէմի Պատրիարքարանի արխիւը ցաւալի վիճակի մէջ է: Աւելին չեմ ուզեր ըսել:

-Նշեցիք, որ տպագրութեան ներկայացուող գիրքը առաջին աշխատութիւնը պիտի ըլլայ այս առումով… Հետաքրքրական է, թէ ինչո՞ւ ոչ մէկ ուսումնասիրող մինչեւ հիմա չէ անդրադարձած այս նիւթին:

-Չեմ գիտեր ինչ պատճառով, բայց իրապէս մենք մինչեւ հիմա ծաւալուն, համակարգուած աշխատանք այդ ուղղութեամբ չենք կատարած, որ կ՚ըլլար բոլոր փաստաթուղթերը, վաւերագրերը ի մի բերելու գործ մը եւ կը ներկայացնէր հայոց եկեղեցւոյ կալուածները: Իսկ երբ ըսենք հայոց եկեղեցի, նկատի ունինք նուիրապետական բոլոր աթոռները՝ թէ՛ Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածինը, թէ՛ Պոլսոյ ու Երուսաղէմի պատրիարքարանները, թէ՛ Աղթամարի կաթողիկոսութիւնը, որովհետեւ ան ալ ունեցած է, թէ՛ Սիսի կաթողիկոսութիւնը: Մենք, որպէսզի կարողանանք տեղէ մը սկսիլ, որոշեցինք տպագրել այն բոլոր փաստաթուղթերը, որոնք կան մեր քով՝ Հայաստանի Ազգային արխիւին մէջ եւ ատիկա դառնայ ձեւով մը սկիզբ նաեւ միւս վայրերուն մէջ եղած փաստաթուղթերը հաւաքելու եւ տպագրելու առումով:

-Ի՞նչ լեզուով են փաստաթուղթերը:

-Անոնք օսմաներէն են, որովհետեւ մուրհակներ են, այսօրուան խօսքով՝ սեփականութեան վկայականներ, թրքական պաշտօնական զինանշանով, համապատասխան դրոշմանիշերով եւ մեր բախտը բերած է, որ անոնք հայերէն թարգմանութիւններ ունէին, եւ մենք զանոնք յանձնեցինք օսմանագէտներու, որպէսզի որոշակի համեմատութիւններ կատարեն, թէ որքանով ժամանակին ստոյգ թարգմանուած են, եւ պէտք էր վստահ ըլլալ, որ թարգմանութիւնը ճիշդ կատարուած էր: Հիմնականօրէն ճիշդ էր, բացի որոշ տեղանուններէն: Գիրքին մէջ օսմաներէն բնագիրները ներկայացուած են լուսանկարներու տեսքով, արաբատառ, գունաւոր, եւ կողքին՝ հայերէն թարգմանութիւնները: Գիրքին մէջ կ՚երեւի, թէ Օսմանեան կայսրութեան տարածքին Հայ Եկեղեցին, բացի բուն եկեղեցական շինութիւններէն, ունեցած է ի՞նչ կալուածներ, որոնք եղած են հողամասեր, հիւրատուներ, խանութներ, դպրոցներ, եւ որոնք յետոյ անցած են թրքական պետութեան:

-Իսկ գիրքը որպէս իրաւական հիմք կրնա՞յ ծառայել, մանաւանդ այսօր որոշ շրջանակներու մէջ կը խօսուի փոխհատուցումներու մասին:

-Մենք իրաւական դաշտի մէջ աշխատելու փորձ չունինք: Այսօր իրաւական հարցերը տարիներով կ՚երկարին: Առաջ մենք գիտէինք, որ կարճ ժամանակի մը ընթացքին իրաւական հարց մը կը լուծուէր, բայց այսօր այլ է կարգը, այնպէս որ չենք գիտեր ի՛նչ իրաւական հիմք կը դառնայ մեր հրատարակած գիրքը, ի՛նչ հարցերու լուծումներու կը նպաստէ: Անկախ ամէն ինչէ՝ մենք մեր աշխատանքը պիտի կատարենք:

-Հնարաւո՞ր է Հայաստանի Ազգային արխիւի հրատարակութեան պատրաստած այս գիրքը սկիզբ դառնայ նաեւ այս նիւթով այլ գիրքեր հրատարակելու, մանաւանդ ըսիք, որ նիւթը շատ է եւ սփռուած:

-Այո, յոյս ունինք, որ ասիկա նախադէպ կը դառնայ, որ միւսները եւս հրապարակեն իրենց քով եղած կալուածագրերը, անոնք թէ՛ Մեծի Տանն Կիլիկիոյ Կաթողիկոսարանին մէջ եղած փաստաթուղթերն են, թէ՛ Երուսաղէմի, թէ՛ Նուպարեան մատենադարանի մէջ եղածները, եւ զանազան թեմերու արխիւներուն մէջ կան այդպիսի փաստաթուղթեր, որոնց մասին մենք նոյնիսկ տեղեակ ալ չենք: Ես կը խօսիմ իմ գիտցածիս մասին, բայց վստահ կան արխիւներ, որոնց մենք ծանօթ չենք:

-Ձեր կարծիքով՝ գիրքը ի՞նչ արձագանգ կ՚ունենայ եւ արդեօք նպատակ կա՞յ այլ լեզուներու թարգմանելու:

-Տակաւին լոյս չտեսած արդէն կան արձագանգներ, որոնք նաեւ Թուրքիայէն են: Կեանքը ցոյց կու տայ, թէ ինչպէս կ՚ընդունուի ան: Թող լոյս տեսնէ եւ կը տեսնենք նաեւ արձագանգները:

Թարգմանութեան առումով մեր արխիւի հնարաւորութիւնները լայն չեն, բայց եթէ մենք կրնանք օժանդակողներ գտնել, ըսենք՝ նոյն Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնի Կաթողիկոսութիւնը եւ Մեծի Տանն Կիլիկիոյ Կաթողիկոսութիւնը, որոնց առաջարկով պատրաստուած է, հնարաւոր է նաեւ, որ թարգմանուի այլ լեզուներու: Երբ Եղեռնի մասին գիրքեր կը պատրաստէինք, մենք չէինք մտածեր, որ անոնք կը թարգմանուէին ռուսերէնի, անգլերէնի, նոյնիսկ թրքերէնի, բայց թարգմանուեցան:

-Պարոն Վիրաբեան, 2018-ին պիտի նշուի Հայաստանի առաջին հանրապետութեան 100-ամեակը: Հայաստանի Պետական արխիւը արդեօք նոր հրատարակութիւններ պիտի պատրաստէ՞ այդ առիթով:

-Մենք երեք աշխատանք պիտի կատարենք: Առաջինը Սարտարապատի թանգարանին մէջ համատեղ ցուցահանդէս մը պիտի ըլլայ, որուն պիտի մասնակցին Հայաստանի Ազգային արխիւը, Սարտարապատի թանգարանը, Հայաստանի Պատմութեան թանգարանը, Գրականութեան եւ Արուեստի թանգարանը, եւ Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնի թանգարանը: Այդ բոլոր կառոյցներուն ուժերով լիարժէք ցուցադրութիւն մը պիտի ըլլայ՝ նուիրուած մայիսեան հերոսամարտերուն եւ հայոց պետականութեան վերականգնումին:

Մենք այդ ցուցահանդէսներով ցոյց պիտի տանք իրականութիւնը, ինչպէս նաեւ դժուարութիւնները, դառնութիւնները, որոնք նոյնպէս եղած են, եւ մահեր եղած են՝ հարիւրաւոր գաղթականներ, տեղւոյն բնակիչները մահացած են սովէն, պատերազմներէն:

Երկրորդ մեր նախաձեռնութիւնը, որ այդ առթիւ պիտի ըլլայ, պիտի հրատարակուի փաստաթուղթերու ժողովածոյ մը, ուր պիտի ամփոփուին Առաջին հանրապետութեան երկուքուկէս տարուան ամբողջական պատմութիւնը, եւ այդ փաստաթուղթերը ոչ միայն մեր արխիւէն են, այլեւ՝ մեր դրացի երկիրներու արխիւներէն: Առաջին հանրապետութեան հռչակագիրը ի վերջոյ, Թիֆլիզի մէջ ըն-դունուած է, նաեւ Ռուսաստանի արխիւներէն նիւթեր պիտի ներկայացնենք, որովհետեւ Հայաստանը Ռուսաստանի կազմին մէջ էր եւ յետոյ ալ կրկին մտաւ Ռուսաստանի կազմին մէջ: Այնպէս որ լիարժէք ժողովածոյ մը պիտի ըլլայ:

Եւ Հայաստանի առաջին հանրապետութեան 100-ամեակին նուիրուած երրորդ մեր նախաձեռնութիւնը կը վերաբերի մեր բանակին՝ մայիսեան հերոսամարտերու օրերուն: Այդ օրերուն մեր բանակը իրապէս մեծ սխրանք կատարած է: Ոչ մէկուն միտքէն կ՚անցնի, որ հայկական բանակը կը դիմադրէ թրքական բանակին: Եւ այդ ամէնը կազմակերպած են հայ սպաները։ Սպաներ, որոնք ռուսական բանակով անցած, Առաջին աշխարհամարտին մասնակցած զին-ւորականներ էին եւ կրցած են կազմակերպել այդ դիմադրութիւնը: Այդ սպաներուն մասին մենք մինչեւ հիմա ոչ մէկ աշխատութիւն ունինք: Մենք որոշած ենք պատրաստել հայկական բանակի բոլոր սպաներուն մասին շուրջ 1000-1200 էջնոց համայնագիտարան մը, ուր կ՚ըլլան թէ՛ Սիլիկեանը, թէ՛ Նազարբէկեանը, թէ՛ Փիրումեան եղբայրները, բոլոր անոնք, որոնք եղած են՝ ենթասպաներ, կեներալներ հայկական բանակին մէջ՝ Առաջին աշխարհամարտի վերջաւորութենէն սկսեալ, մինչեւ 1920 թուականի Նոյեմբերը: Մէկ խօսքով՝ գիրքը կը ներկայացնէ հայկական բանակի սպայութիւնը, որուն մէջ ռուսեր ալ եղած են, գերմանացիներ ալ, էսթոնացիք, ֆրանսացիք, այլ ազգեր:

-Երբ կը խօսիք անցեալի պատերազմներուն, բանակին մասին, միեւնոյն ատեն կը տեսնենք, որ այսօր ալ մեր երկիրը կանգնած է նման վտանգներու առջեւ եւ մեր բանակը կրկին մաքառումներու մէջ է: Նաեւ անցեալի դասերէն մեկնելով՝ ինչպէ՞ս կը պատկերացնէք ելքը ներկայ վտանգներէն:

-Վտանգներ միշտ կան: Մենք կը բնակինք շատ վատ տարածքաշրջանի մէջ: Աստուած այստեղը մեզի բաժին տուած է, եւ մեր առջեւ այսօր ամուր բանակ ունենալու խնդիր կայ: Այդ առումով մենք օրինակ պէտք է վերցնենք Իսրայէլէն, որ աշխարհի լաւագոյն բանակներէն մէկը ունի: Հակառակ անոր որ քանակով շատ-շատ երկիրներու բանակներուն կրնայ զիջիլ, բայց իր մարտունակութեամբ Իսրայէլի բանակը առաջին տեղերու վրայ է: Մենք եւս այդպիսի բանակ պիտի ունենանք, հակառակ անոր որ անցեալ տարուան ապրիլեան մարտերը ցոյց տուին, թէ մեր բանակը պատրաստ է, բայց այդ մէկը երեք-չորս օր շարունակուեցաւ, իսկ վաղը կրնան այդ գործողութիւնները լայնածաւալ ըլլալ եւ շաբաթներ, ամիսներ տեւել, եւ մենք այս պարագային պէտք է ոչ միայն ունենանք լաւ բանակ, այլեւ՝ ամուր թիկունք, եւ ամէնքս նաեւ հոգեբանօրէն պէտք է պատրաստ ըլլանք: «Եթէ կ՚ուզես խաղաղութիւն, պատրաստ եղիր պատերազմի» միտքը պէտք է անընդհատ ուղեկցող ըլլայ մեզի:

Ես քաղաքագէտ չեմ, պատմաբան եմ, բայց բան մը կրնամ գուշակել, որ մենք տակաւին երկար ժամանակ այս խնդրին մէջ պիտի ըլլանք, այս թնճուկը տակաւին երկար կը տեւէ, եւ լուծման ուղիներ ես չեմ տեսներ, որեւէ անակնկալի պատրաստ պէտք է ըլլանք:

-Արխիւը ուրիշ ի՞նչ հետաքրքրական աշխատութիւններ կը պատրաստէ:

-Մօտ օրերս, Արցախի թեմին մասին երկրորդ հատորը լոյս պիտի տեսնէ: Ժամանակին մենք հատոր մը արդէն պատրաստած էինք Արցախի թեմին մասին, իսկ այս երկրորդ հատորը նուիրուած պիտի ըլլայ Գանձասարի օծման 777-ամեակին: 22 Յուլիսին կը լրանայ Գանձասարի օծման 777-ամեակը, եւ գիրքն ալ լոյս պիտի տեսնէ 777 խորհրդանշական օրինակով:

Տպագրատան մէջ ունինք ուրիշ երկու գիրքեր, որոնք նուիրուած են Մկրտիչ Խրիմեան Կաթողիկոսին՝ անոր ամբողջ գործունէութեան: Մենք արդէն հրատարակած ենք այլ գիրք մը, որ նուիրուած է ցարական Ռուսաստանի կողմէ հայկական եկեղեցական կալուածներու բռնագրաւման, որ տեղի ունեցած է իր կաթողիկոսութեան ժամանակ:

Իմ նշած միւս հրատարակութիւնը, որ տպարան ղրկուած է, կը վերաբերի մօտ քառասուն տարի Ատրպատականի թեմի առաջնորդ եղած Ներսէս Մելիք-Թանգեանին:

Այս տարի կը նշուի հայ նշանաւոր եկեղեցականներէն մէկուն՝ Գարեգին Յովսէփանի ծննդեան 150-ամեակը, որ 1943 թուականին ընտրուեցաւ Մեծի Տանն Կիլիկիոյ կաթողիկոս՝ Գարեգին Ա. անունով: Երկու հատորէն կազմուած աշխատութիւն մը պիտի պատրաստուի նաեւ անոր մասին, երկուքն ալ Արխիւը պատրաստած է, բայց առաջին հատորը Հայաստանի Ազգային արխիւի նիւթերն են, երկրորդ հատորը՝ Մեծի Տանն Կիլիկիոյ կաթողիկոսարանի նիւթերը, մէկը լոյս պիտի տեսնէ Պէյրութ, միւսը՝ Երեւան, բայց Սեպտեմբերին երկու հատորներու շնորհանդէսը Երեւանի մէջ պիտի կազմակերպենք, հաւանաբար՝ Ակադեմիոյ մէջ:

Նոր աշխատութիւններ միշտ կան, եւ քանի որ յաջորդ տարի նաեւ Առաջին աշխարհամարտի աւարտի 100-ամեակն է եւ որ եւս պիտի նշուի աշխարհի մէջ, մենք երկու հատոր կը պատրաստենք այդ առիթով՝ «Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածինը Առաջին աշխարհամարտի տարիներուն» խորագրով: Եւ ունինք զանազան իրադարձութիւններուն նուիրուած այդպիսի շատ գիրքեր, որոնց ուղղութեամբ կ՚աշխատինք:

-Հայաստանի Պետական արխիւին մէջ շատ են նաեւ Սփիւռքին վերաբերող նիւթերը: Ի՞նչ հրատարակութիւններ կան մանաւանդ Սփիւռքին առընչուող:

-Որոշած ենք Սփիւռքին առընչուող շարք մը տպագրել եւ այդ շարքի առաջին հատորը լոյս պիտի տեսնէ այս տարի եւ նուիրուած պիտի ըլլայ լիբանանահայ գաղութին: Ան պիտի ներկայացնէ լիբանանահայ գաղութը՝ 1920-1990 թուականներուն: Գիրքը լոյս պիտի տեսնէ Սփիւռքի նախարարութեան օժանդակութեամբ: Իսկ յաջորդ տարի հաւանաբար լոյս պիտի տեսնէ Իրաքի հայկական գաղութին նուիրուած գիրքը եւ այսպէս բոլոր գաղութներուն նուիրուած տարեկան գիրք մը կ՚ունենանք: Գիրքերուն մէջ պիտի ըլլան յառաջաբան մը եւ փաստաթուղթեր, որոնց ընդմէջէն կ՚երեւին համայնքներու ստեղծումն ու զարգացումը:

-Այդ համայնքները այսօր հայաթափման եզրին են: Ի՞նչ կ՚ըսէք այդ առումով:

-Այդ պատճառով ալ մենք որոշեցինք սահմանափակուիլ իննսունականներով, որովհետեւ անկէ ետք արդէն ա՛յլ խնդիր է: Չնայած լիբանանահայ համայնքը հայաթափուելու սկսած է շատ աւելի կանուխ՝ 1975-ի Լիբանանի քաղաքացիական պատերազմէն ետք: Այո, այդ գաղութներուն մէջ հայութեան թիւը կը պակսի, արդէն հայ աշակերտութեան թիւը տեսնելով ալ այդ մէկը նկատելի է, որ անշուշտ ցաւալի է:

-Այդ երեւոյթներուն զուգահեռ իրական չէ՞ք տեսներ Հայաստան ներգաղթը:

-Ոչ, ես այդ մէկը այսօր իրական չեմ տեսներ, դժուար հարց մըն է, մենք այդ առումով պետական ծրագիր չունինք: Իսրայէլի Սփիւռքի նախարարութիւնը աւելի շատ պիւտճէ ունի, քան մեր պետական պիւտճէն, եւ անոնք ծրագիրներ կ՚իրականացնեն, բնակարաններ կը կառուցեն, մեծ աշխատանք կը կատարեն հայրենադարձները ներգրաւելու իսրայէլական հանրութեան մէջ, մեզ մօտ չկայ այդ ծրագիրը: Խորհրդային շրջանին ալ, հակառակ անոր որ ներգաղթ եղած է, բայց ներգաղթողները հանրութեան մաս չեն դարձած, անոնք ինքնահոսի ձգուած են, մարդիկը կը բերէին եւ կը ձգէին, որ ձուլուին հասարակութեան մէջ։ Իբր այդ ալ շատ խնդիրներ եղան ու շատեր հեռացան երկրէն: Նոյնիսկ երբ շատ հայաստանցիներու հետ հայրենադարձներ ալ աքսորուեցան Ալթայի երկրամաս, անոնց մեծ մասը չվերադարձաւ, գերադասեցին հոն մնալ: Խորհրդային տարիներուն ալ շատեր հեռացան երկրէն, իսկ իննսունականներուն, երբ սահմանները բացուեցան, մեծ մասը հեռացաւ:

-Թուայնացման անհրաժեշտութիւնը այսօր շատ կառոյցներու առջեւ դրուած է, իսկ Հայաստանի Ազգային արխիւը կը թուայնացուի՞:

-Այո, ի հարկէ: Մեր թուայնացնող մասնագէտները երկու հերթափոխով կ՚աշխատին: Առայժմ, մեր՝ արխիւի աշխատողներուն միայն հասանելի է այդ թուայնացումը, որ աշխատանքը կը դիւրացնէ: Իսկ դուրսի համար առայժմ խնդիր է այդ մէկը: Մենք նիւթական հարցեր ունինք եւ եթէ թուայնացնենք, ապա մեր նիւթական աղբիւրները կը պակսին, քանի որ մարդիկ կու գան, կը վճարեն եւ կ՚օգտուին արխիւէն: Այսօր ամենէն սուղ բանը տեղեկութիւնն է, եւ մենք հնարաւորութիւն ունինք այսօր վճարներու դիմաց տրամադրելու այդ տեղեկութիւնը: Մինչեւ Սեպտեմբեր մենք կը ստեղծենք համակարգ մը, ուր կ՚երեւի, թէ ի՞նչ փաստաթուղթեր կան մեր քով եւ ատոր համեմատ, մարդիկ ծանօթանալով ցանկին, կու գան եւ իրենց պէտք եղած փաստաթուղթերը կը վերցնեն:

ԱՆՈՒՇ ԹՐՈՒԱՆՑ