ԳՐՈՂՆ ՈՒ ԳԻՏՆԱԿԱՆԸ

Հայաստանի մէջ վերջերս ներկայացուեցաւ ուշագրաւ թատերական ներկայացումը մը՝ ամերիկահայ թատերագիր, գրող Հրանդ Մարգարեանի «Խրիմեան Հայրիկ» մենաներկայացումը, որ թատերագրին այս ստեղծագործութեան հայաստանեան առաջին ներկայացումն էր: Սփիւռքահայ նշանաւոր գրողը, մինչ այդ, այս թատերախաղը ներկայացուցած էր Նիւ Եորքի մէջ: Խրիմեան Հայրիկի դերով հանդէս կու գայ ինքը՝ Հրանդ Մարգարեան, եւ մօտ մէկ ժամ կը մենախօսէ հայ ժողովուրին ազգային, հոգեւորական մեծ գործիչներէն մէկուն կենսագրութեան հիման վրայ ստեղծուած նիւթ մը, որ ինչպէս համահունչ էր Խրիմեան Հայրիկի ապրած օրերուն, նոյնպէս արդիական է այսօր: Ներկայացումը, ինչպէս տեղեկացանք, մեծ ընդունելութիւն գտած է թէ՛ Միացեալ Նահանգներու, թէ՛ Հայաստանի մէջ: Հրանդ Մարգարեան ներկայացումը նուիրած է Խրիմեան Հայրիկի մահուան 110-ամեակին, որ լրացաւ այս տարի, եւ ի զարմանս գրողին, ոչ մէկ արձագանգ գտաւ:

Բազմաթիւ գիրքերու հեղինակ, սփիւռքի եւ Հայաստանի մէջ ճանչցուած մտաւորական, փրոֆեսէօր, Նիւ Եորքի Համազգայինի թատերախումբի հիմնադիր Հրանդ Մարգարեան ներկայացումէն յետոյ Երեւանի մէջ հարցազրոյց մը տուաւ ԺԱՄԱՆԱԿ-ին:

-Պարոն Մարգարեան, դուք Իրաք ծնած էք, Պասրա: Ի՞նչ ազդեցութիւն ունեցած է այդ միջավայրը ձեր վրայ, եւ արդեօք Իրաքէ՞ն սկիզբ առած է հայ գրականութեան, թատրոնի հանդէպ սէրը, ինչ որ փոխադրած էք Միացեալ Նահանգներ եւ այդ ասպարէզին մէջ բեղուն գործունէութիւն ունեցած:

-Ես մանկութենէս միշտ գրական հակումներ ունեցած եմ: Փոքր տարիքիս բանաստեղծութիւններ կը գրէի, նոյնիսկ՝ թատերախաղ գրած եմ: Մայրս գրել-կարդար չէր գիտեր, բայց միշտ տպաւորիչ պատմութիւններ կը պատմէր: Հայրս գիտէր կարդալ-գրել, մեծ քոյրերս ալ արուեստասէր էին, մշակութային գիծ մը ունէին: Այդ բոլորը, ինչպէս նաեւ հայկական դպրոցը, ուր մինչեւ վեցերորդ դասարան յաճախած եմ, ունեցած են իրենց դերը:

Բայց Իրաք հայերէնի, գրականութեան մարզին մէջ որեւէ ասպարէզ չկար, եթէ կը սիրես, սիրողական մակարդակի վրայ կը մնայ անիկա: Իսկ երբ դպրոցը աւարտես եւ համալսարան մտնես, այն ժամանակ ընդհանրապէս ասպարէզ չկայ, ամէն մարդ գիտական ուղղութիւն մը կ՚ընտրէ: Ես ալ տարրաբանութիւնը ընտրեցի իբրեւ գիտական ճիւղ, քիչ մը ուշիմ ուսանող էի, Իրաքի կառավարութիւնը զիս Միացեալ Նահանգներ ուղարկեց, որպէսզի մասնագիտանամ, տոքթորականս առի միջուկային տարրաբանութեան մէջ եւ անկէ ետք Իրաք չվերադարձայ, ամուսնացայ, երկու զաւակ ունեցայ: Բայց ես հայկական դպրոցէն յետոյ, երբ արաբական դպրոց գացի, շատ կը կարդայի համաշխարհային գրականութիւն՝ արաբերէնով, այդ ձեւով ծանօթացայ համաշխարհային ժառանգութեան, որ թարգմանուած էր արաբերէնի: Մանկութենէս նաեւ թատրոնը շատ սիրած եմ եւ բարեբախտութիւն մը կար՝ մեր դպրոցին մէջ յաջող աշակերտներուն ձրի տոմս կու տային, որպէսզի շարժանկարներ դիտելու երթային... Գիտութեան զուգահեռ գրականութիւնը, թատրոնը միշտ իմ աշխատանքս եղած են: Ամերիկայի մէջ ես գիտութեան եւ գրանակութեան ճանապարհները զուգահեռաբար անցայ: Առաւօտ ժամը վեցին կ՚արթննայի, կ՚երթայի իմ գիտահետազօտական կեդրոնս, հոն կ՚աշխատէի, փորձերս կ՚ընէի, մինչեւ երեկոյեան ժամը վեց, ժամը վեցին պատառ մը կ՚առնէի, կ՚իջնէի քաղաք եւ թատերական դպրոց կ՚երթայի: Մինչեւ ժամը տասնմէկ այդ դպրոցին մէջ էի, ուր թէ՛ թատրերգութիւն, թէ՛ բեմագրութիւն, թէ՛ ալ թատերական ուսում կը ստանայի:

-Բազմաթիւ թատրերգութիւններ գրած էք, բազում նիւթերու անդրադարձած էք: Ինչո՞ւ որոշեցիք Խրիմեան Հայրիկի մասին գործ մը ստեղծել: Ո՞րն էր ըսելիքը:

-Ըսելիքը այսօրուան կը վերաբերէր: Հարիւր տասը տարի առաջ մահացած է Խրիմեան Հայրիկ, բայց այդ ժամանակ արտայայտած իր մտահոգութիւնները, դիտարկումները շատ արդիական են, այնքան համահունչ են այսօրուան, որ ես ուզեցի, իբրեւ թատերագիր, այդ խօսքերը, պատգամները թատերախաղի միջոցաւ փոխանցել հանրութեան: Վստահ եմ, որ Խրիմեան Հայրիկ այսօր այնքան արժէք ունի, որքան՝ այն ժամանակ: Պատահական չէ, որ երբ ես Խրիմեան Հայրիկի կերպարով բեմ ելայ, դահլիճին մէջ զօրաւոր ծափահարութիւններ հնչեցին...

Եւ ներկայացման միջոցաւ փորձ մը ըրած եմ անոր ձայնը լսելի դարձնելու այս օրերուն. չէ՞ որ ան եզակի է մեր պատմութեան մէջ, իր ունեցած դերակատարութեամբ, կշիռքով...

Պոլսոյ Սահմանադրութեան մասին կը խօսի տեղ մը, այնպիսի մտորումներ կան, որ կարծես այսօրուան մասին են եւ այսօր-ւան նոյն հարցերուն կ՚անդրադառնան:

-Իր խօսքերուն հիման վրա՞յ ստեղծած էք թատրերգութիւնը:

-Այո՛, ձենլով իր կենսագրութեան վրայ: Նիւթը այնպիսին է, որ իր կեանքի վերջին քառասուն օրերն են, եւ ան այլեւս չի կրնար ճամբորդել, երթալ իր հօտին մօտ, տեսնել՝ հօտը ի՞նչ վիճակի մէջ է, եւ ուրեմն մարդիկը, մտաւորականութիւնը հրաւիրած է, որպէսզի գան Էջմիածին, եւ անոնց հետ խօսելով, անոնց իր խօսքը փոխանցելով կարօտն առնէ:

Այս թատերախաղը վաղուց գրած էի, 1987 թուականին բուն թատերախաղը՝ երկու ժամնոց, մեծ ծաւալով, ներկայացուցած էի Միացեալ Նահանգներու մէջ, բայց այս նոր տարբերակը աւելի սեղմեցի, մենաթատրոնի վերածեցի, տեղ մը կայ, ուր հինգ դերասանի անհրաժեշտութիւն կար, եւ երբ Հայաստանի մէջ պիտի խաղայի, այդ դերասաններն ալ Հայաստանէն ներգրաւեցի...

-Ձեզի հետ գիրք մը բերած էք, որ Զահրատի անգլերէն գործերն են, եւ դուք թարգմանած էք զայն: Իսկ ինչպէ՞ս անդրադարձաք Զահրատին եւ փափաքեցաք, որ անոր գործերը անգլերէն տպուին:

-Այս հատորը հրատարակեցի Զահրատի 90-ամեակին առթիւ, Միացեալ Նահանգներու մէջ ներկայացուցինք, իր տիկինն ալ ներկայ էր, ցաւ ի սիրտ, ան չտեսաւ գիրքին հրատարակութիւնը:

-Ինչպէ՞ս ընդունուեցաւ գիրքը անգլիախօս շրջանակներու մէջ:

-Ընդունելութիւնը լաւ էր, բայց Զահրատ ի՛նքը նրբութիւններ ունեցող բանաստեղծ մըն է, իր քերթուածները առանձայատկութիւններ ունին: Եւ որպէսզի գամ հասնիմ այդ առանձնայատկութեան, ես գիրքին մէջ նախ մեկնաբանած եմ հայ բանաստեղծութեան էութիւնը՝ նախաքրիստոնէական շրջաններէն մինչեւ Նարեկացի, մինչեւ Սայաթ-Նովա, եւ նաեւ Զահրատի բանաստեղծութիւններու առանձնայատկութիւններուն մասին գրած եմ, թէ ի՛նչ դժուարութիւններու կը հանդիպի թարգմանիչը: Առաջին անգամ ըլլալով ես հատորի մը մէջ հաւաքած եմ Զահրատի բոլոր Կիկոները: Իր ողջութեան գրած բոլոր Կիկիոները ժողված եմ այդ հատորին մէջ: Զահրատը իմ գրական ներաշխարհին մէջ յատուկ տեղ ունեցող բանաստեղծ մըն է, ես հինգ անգամ դասախօսած եմ իր մասին՝ Միացեալ Նահանգներ եւ Հայաստան, եւ ամերիկացիներն ալ, անոնք, որոնց հասու դարձած է, նկատած են, թէ որքան մեծ, ինքնուրոյն գրող մըն է Զահրատ:

-Հայկական միջավայրը, ուր կը գործէք, բաւարա՞ր է ձեզի:

-Ո՛չ, երբեք բաւարար չէ: Պէտք է այնքան խիզախ ըլլաս, անտեսես դժուարութիւնները, որպէսզի կարենաս ներկայացնել այս արուեստը: Երեւակայեցէք դերասան չկայ: Մենք լաւ թատրերգութիւններ ունինք, բայց թատրոն չունինք, որուն պատճառներէն մէկն ալ արհեստավարժ դերասանի բացակայութիւնն է: Թատրերգութիւնը մէկ բան է, թատրոնը՝ ուրիշ բան, մէկը գրական ստեղծագործութիւն է, միւսը՝ կառոյց: Մարդիկ կու գան դերասանութեան համար, կը նայիս՝ տաղանդ ունին, բայց մշակուած չէ այդ տաղանդը, թատերական ձիրքը: Զանոնք մինչեւ մշակես, երկար աշխատանքի կը կարօտի: Պատահած է նոյնիսկ, որ հայերէն կարդալ չեն գիտցած, ես հայերէնը լատինատառ գրած եմ, հետը նստած, աշխատած եմ, որպէսզի կարենայ հինչիւնները ճիշդ արտաբերել, եւ երկար աշխատանքէ ետք բեմ բարձրացած են:

-Երեւանի մէջ, այս ամսուն, տեղի ունեցաւ նաեւ Փիթըր Պալաքեանի «Օզօնի օրագրութիւնը» բանաստեղծական ժողովածոյի հայերէն թարգմանութեան շնորհանդէս-ներկայացումը: Գիրքը, ինչպէս ծանօթ է, դուք թարգամանած էք հայերէնի, եւ շնորհանդէսն ալ ձեր մասնակցութեամբ տեղի ունեցաւ: Ինչպէ՞ս ընդունուեցաւ ա՛յս մէկը:

-Հայաստանեան հանրութիւնը այս գործին ծանօթ էր խորագրով միայն, որովհետեւ այս գործին՝ «Օզօնի օրագրութիւնը» բանաստեղծական-ժողովածոյին համար էր, որ Փիթըր Պալաքեան ստացաւ ամերիկեան հեղինակաւոր Փուլիցըրեան մրցանակը: Գիրքը Եղեռնի մասին իր բանաստեղծական անդրադարձն է, եւ շնորհանդէսին ներկաները հարցումներ ուղղեցին ժողովածոյին, հեղինակին եւ այլ հարցերու շուրջ... Հիմա գիրքը արդէն հասանելի է նաեւ հայ ընթերցողին:

-Իսկ Հայաստանի մէջ ինչպէ՞ս կը տեսնէք թատրերգութեան վիճակը:

-Գրական առումով շարժ կայ, լաւ գրողներ կան: Նախանցալ տարի ես անգլերէնի թարգմանեցի Հայատանի տասներեք թատերագիրներու գործեր, որոնց հեղինակները իննսունականներու սերունդի ներկայացուցիչներէն մինչեւ մեր օրերուն ստեղծագործող թատերագիրներ են: Գիրքին մէջ յառաջաբան գրած եմ, թէ ի՛նչ ձեւով զարգացած է թատրերգութիւնը եւ նախկինէն գալով հասած է մեր օրերը, թէ ինչպէ՛ս փոխուած են նիւթերը, ի՛նչ զարգացում ապրած են:

-Ձեր գործերը սովորաբար դուք կը բեմադրէք, իսկ հայրենի բեմադրիչները կ՚անդրադառնա՞ն ատոնց:

-Այո՛, հարկաւ: Ժամանակին Նիքոլայ Ծատուրեանը բեմադրած է իմ «Երկինքէն երեք աթոռ ինկաւ» գործը, որ ներկայացուած է իր «Մեթրօ» թատրոնին մէջ, եւ այս տարի նորէն պիտի ներկայացուի, ան պիտի վերականգնէ այդ գործը:

-Դուք հիմա այլեւս գիտութեամբ չէ՞ք զբաղիր եւ ի՞նչ բան կը մղէ ձեզ գրելու, ամբողջութեամբ նուիրուելու թատրոնին, գրականութեան:

-Գիտութեամբ չեմ զբաղիր այլեւս: Ամենէն կանուխ տարիքը, երբ հանգստեան կարելի էր կոչուիլ, ես հանգստեան կոչուեցայ անմիջապէս, եւ քանի որ երկրորդ մասնագիտութիւնս ալ ունէի, այդ մէկը շտապեցի ընել: Որպէս գիտնական ալ ունեցայ յաջողութիւններ, գիտութեան մէջ ալ ունիմ հնարքներ, զորս ամերիկեան կառավարութեան քովն են, դասախօս էի համալսարանին մէջ, որուն զուգահեռ գրականութիւնը միշտ պահած եմ: Այսօր գիտութեան հետ կապս միայն գիտական ամսագրեր կարդալով է ուղղակի, որպէսզի տեղեակ ըլլամ ասպարէզի ընթացքին մասին...

Երեւոյթները, պատկերները, մարդկային յարաբերութիւններն են, ինչ որ կը մղեն զիս գրելու: Կեանքը՝ իր բոլոր դրսեւորումներով, մարդոց հետ հանդիպումները եւ այդ հանդիպումներուն ժամանակ դէմք մը, ձայն մը, խօսք մը կը յուզէ, կը մղէ, կ՚ուզես մարդուն ներաշխարհը ամբողջութեամբ թափանցել, հասկնալ, զգալ... Մարդ-հասարակութիւն, մարդը որպէս բաղադրիչ մաս հասարակութեան, հասարակութեան եւ մարդուն փոխյարաբերութիւնները, հոլովոյթը, յետադարձ ակնարկները, ամէն մարդ ինքնուրոյն հարց մը ունի եւ այս թեմաներն են, որ զիս կը մղեն..

-Վերջերս նաեւ Արցախի մէջ եղաք, ի՞նչ էր առիթը:

-Նիւ Եորքի մէջ մենք քառօրեայ ձեռնարկ մը ըրինք, ի պատասխան քառօրեայ պատերազմին, եւ հասոյթը յատկացուցինք Ղարաբաղի մէջ ծառայող զինուորներուն արեան հոսքին դէմ սարքեր ապահովելուն: Ղրկած ենք այդ սարքերը եւ ես Արցախ գացի, մինչեւ Մարտակերտ, Հատրութ հասայ՝ տեսնելու, թէ այդ սարքերը ի՛նչ ձեւով կը գործածուին: Եւ երիտասարդները շատ հմտօրէն եկան, բացատրեցին գործածութեան կերպը: Երեք մակարդակի սարքեր են, անոնցմէ մէկը զինուորը իր վրայ կը կապէ, անմիջական հարուածներու պարագային կ՚օգնէ արեան հոսքի կասեցման, երկրորդը, որ աւելի զարգացած է, բուժակը կը գործածէ եւ երրորդը՝ արդէն բժիշկը կրնայ գործածել: Այդ սարքերը արդիական սարքեր են, որոնց ձեռքբերման նպաստած է Հայ բժշկական խնամքի ֆոնտը, եւ ան նպատակ ունի, որ Արցախի մէջ ամէն զինուոր այս սարքը ունենայ: Այս գործի նախաձեռնողները կայքէջ ալ ունին՝ Armenian Wounded Heroes Fund, որու միջոցով ալ հանգանակութիւն կը կատարուի եւ այդ սարքերը ձեռք կը բերուին: Շատ կարեւոր է զինուորներու կողքին ըլլալ, որպէսզի այդ տղաքը զգան, թէ առանձին չեն, Սփիւռքը զօրավիգ է իրենց: Ամէն անգամ երբ երթամ, հարազատի պէս կը գրկեմ զիրենք, կը զգաս, որ քաջալերանքի կարիքն ունին: Եւ Արցախը մեր ամենէն առաջնային կէտը պիտի ըլլայ այսօր: Այդ մէկը պէտք է զգալի ըլլայ թէ՛ Հայաստանի, թէ՛ Սփիւռքի մէջ:

ՀՐԱՆԴ ՄԱՐԳԱՐԵԱՆ

Ծնած է Պասրա, Իրաք, 1938 թուականին, վասպուրականցի ծնողներէ:

Նախնական ուսումը ստացած է Մարկիլի Հայ Ազգային վարժարանին մէջ, ապա յաճախած է պետական երկրորդական վարժարան: Փոխադրուած է Պաղտատ եւ աւարտած՝ Պաղտատի Գիտութեանց գոլէճը: 1962 թուականին Իրաքի պետական կրթաթոշակով անցած է Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներ, ուր ստացած է Մագիստրոսի (MS), ապա Տոքթորականի (Ph.D.) վկայականները տարրաբանութեան մէջ եւ Մագիստրոս վկայականը Management of Technology ճիւղին մէջ: 1972-1994 թուականներուն, եղած է գլխաւոր գիտաշխատող «Պրիստըլ Մայըրս» դեղօրայքի ընկերութեան մէջ:

1994-2005 թուականներուն, եղած է փրոֆեսէօր Նիւ Եորքի Նահանգային համալսարանին մէջ:

Տոքթորականի ուսման զուգահեռ, թատերական ուսում ստացած է Նիւ Եորքի մէջ, յաճախելով Սըրքըլ ին տը Սքուէր թատերական դպրոցը, Նիւ Երոքի համալսարանի Թիշ արուեստից գոլէճը եւ Շրայպըր թատերական սթիւտիոն:

1956 թուականին, առաջին անգամ բեմ բարձրացած է Պասրա, Յակոբ Պարոնեանի «Մեծապատիւ մուրացկաններ»ու բանաստեղծին դերով:

1957 թուականին, առաջին բանաստեղծութիւնը՝ «Այն տղան» հրատարակած է Պաղտատի «Գոյամարտ» շաբաթաթերթին մէջ, Հ. Զարմիկ ծածկանունով:

1958 թուականին, առաջին բեմադրութիւնը կատարած է Պաղտատի Հայ երկսեռ երիտասարդաց միութեան ակումբին մէջ, իր հեղինակած «Բարեկենդան»ի թատերական պատկերներով, յունական կեդրոնական ձեւի որդեգրումով: 1958-1961 թուականներուն, կատարած է բեմադրութիւններ Պաղտատի ՀՄԸՄ-ի բեմին վրայ:

1967 թուականին, Միացեալ Նահանգներու մէջ հիմնած է Հայ մշակութային միութեան «Մասիս» թատերախումբը, որ յետագային վերակոչուեցաւ Համազգայինի թատերախումբ, որու ղեկավարն է ցայսօր:

2005 թուականին, հիմնադրած է Նիւ Ճըրզիի Համազգայինի պատանեկան թատերախումբը:

1994 թուականին, Նիւ Եորքի Համազգայինի թատերախումբը, Մարգարեանի ղեկավարութեամբ որպէս առաջին հայկական թատերախումբ, ելոյթ ունեցած է Նիւ Եորքի Օֆֆ Պրոտուէյի թատերական շրջանին մէջ, ներկայացնելով հեղինակի «Հայելիներ» անգլերէն թատերախաղը:

Իր թատերախաղերը ներկայացուած են Միացեալ Նահանգներ, Գանատա, Լիբանան, Սուրիա, Յունաստան, Անգլիա եւ Հայաստան: Արժանացած է կարգ մը պարգեւներու:

ԱՆՈՒՇ ԹՐՈՒԱՆՑ