ԼԱԼԱ ՄԻՍԿԱՐԵԱՆ-ՄԻՆԱՍԵԱՆ «ԳՐԵԼՈՒ ԱՏԵՆ ՅԱՃԱԽ ԶԳԱՑԻ, ՈՐ ՊԱՏԵՐԱԶՄԸ ԱՄԲՈՂՋ ԿԵԱՆՔ ՄԸ ՊԻՏԻ ՏԵՒԷ»

Լալա Միսկարեան-Մինասեանի անուան ես ծանօթ էի նախքան Հալէպի դէպքերը: Գիտէի, որ Տիկին Լալան հմուտ հայերէնագէտ դասախօս է, որ կը դասաւանդէ «Համազգային»ի տնօրինած Հալէպի «Հայագիտական հիմնարկ»էն ներս: Սուրիոյ պատերազմին թէժացումէն ու յատկապէս Հալէպի շուրջ խմորուող դէպքերէն ետք, հայութեան կիզակէտը դարձաւ այդ պատմական քաղաքին մէջ ապրիլ շարունակող հայերուն ճակատագիրը: Այդ օրերուն էր նաեւ, որ լրահոսին հետեւող ոեւէ հայու համար Հալէպէն հասնող տեղեկութիւնները կ՚ունենային իւրայատուկ իմաստ եւ հնչեղութիւն: Ու այս առումով էր նաեւ, որ Տիկին Լալային ստորագրած յօդուածները, որոնք կը հրապարակուէին «Սուրիական օրագրութիւն» ընդհանուր խորագրին ներքոյ, կ՚ունենային յատուկ նշանակութիւն:

Թէեւ Սուրիոյ եւ յատկապէս Հալէպի պատերազմին կապակցութեամբ յատուկ տեղ կը տրամադրէր շրջանային, նաեւ միջազգային լրահոսը, ուր սակայն անհնար էր տեղեկութիւն ստանալ, թէ Հալէպի թոհուբոհին ու պատերազմի «փոշիներու»ն մէջ յայտնուած սուրիահայը ի՞նչ վիճակի մէջ է. ինչպէ՞ս կ՚անցընէ իր օրը. ինչպէ՞ս կը ճարէ իր աւուր հացը. ին՞չ կ՚ընէ սաստիկ հրթիռարձակումներ ու ընթացքին. եւ այլն, եւ այլն… Ու այս հարցադրումներու դիմաց Տիկին Լալայի գրութիւնները կը դառնային պատասխան տուող կամ այդ խնդիրներու ընդհանուր պրիսմակին շուրջ եղող մտորումներու մշտական բեմավայր մը, որուն մէջ կային հայ մարդու ճակատագրին ու ապրած օրհասին մասին ուշագրաւ նշումներ:

Ճիշդ է, որ Լալա Միսկարեան լրագրող մը չէր, բայց անոր տուած վկայութիւնը աւելին էր, քան ոեւէ լրագրողի կողմէ գրուած նոթ կամ լուր: Պարզ անոր համար, որ ան կը գրէր ոչ թէ դրամ վաստակելու համար, այլ կը գրէր իր ներաշխարհին աղաղակը լսելի դարձնելու եւ բողոքելու համար:

«Սուրիական օրագրութիւն» հատորի հեղինակին հետ իմ ունեցած զրոյցին ընթացքին պարզ կը դառնար նաեւ, որ մինչեւ պատերազմին ծաւալիլը Սուրիան եւ մասնաւորապէս Հալէպը այդքան ալ «սիրելի» վայրեր չէին իրեն համար: Սա արդար մօտեցումով ապրող գրողի խօսք է ու հասկնալի է բոլոր առումներով: Մեր հերոսին համար նոյն այդ ոչ շատ սիրելի Սուրիան սիրելի կը դառնար, երբ պատերազմի ճիրանները կը մխրճուէին Հալէպ քաղաքի ընդերքներուն մէջ...: Նոյն այդ պատերազմ բառին համար Տիկին Լալան կ՚օգտագործէ այլ բառ մը, որ անարդարութիւնն է: Ու հոս է նաեւ, որ ան կը պարզէ քաղաքացի-գրողի իր կեցուածքը՝ բողոքելով այն ուժերուն դէմ, որոնք մեծ ճիգեր գործադրեցին հիմնայատակ քանդելու եւ մասնատելու համար ամբողջ Սուրիան: Միսկարեան, որ հեռու է քաղաքական իրավիճակները վերլուծողի մը դերով հանդէս գալէ՝ կը նշէ, որ ամէն բան վարդագոյն չէր երկրին մէջ...: Միսկարեանի խօսքերուն եւ շեշտերուն մէջ կայ յստակատեսութիւն մը, «Արաբական գարուն» անունով յայտնի մօտեցման մասին, որ դրական փոփոխութիւններ կատարելու պատրանքով «գրոհեց» արաբական աշխարհը եւ դրականին տեղ քանդ ու քարափ դարձուց Մերձաւոր Արեւելքէ ներս կարեւոր դիրք ու դեր ունեցող Սուրիոյ արաբական հանրապետութիւնը:

Յիշեցնեմ, որ Լալա Միսկարեան-Մինասեանի հետ իմ կատարած հարցազը-րոյցը տեղի ունեցած է Երեւանի մէջ, երբ ան կը գտնուէր հարազատներուն մօտ ամրան արձակուրդը անցընելու համար: Տիկին Լալան հիմա վերադարձած է Հալէպ եւ լծուած՝ նորահաս սերունդին հայերէն ուսուցանելու առաքելութեան:

*

-Տիկին Միսկարեան ե՞րբ եւ ինչո՞ւ որոշեցիք այս գիրքը գրել: Ու ամենակարեւորը, ե՞րբ զգացիք, որ օրագրային ձեր նոթագրութիւնները հատորի մը պիտի վերածուէին:

-Իրականութեան մէջ, ես բնաւ մտադրութիւն չունէի գիրք մը գրելու: Կրնամ ըսել, որ Հալէպի պատերազմի առաջին ամիսներուն էր, երբ սկսայ օրագրային բնոյթի էջեր գրել, եւ բնաւ նպատակ չկար այդ «նոթեր»ը գիրքի վերածելու, որովհետեւ ես չէի գիտեր պատերազմը որքան պիտի տեւէր եւ որքան պիտի կրնամ գրել: Պարզապէս կը գրէի: Սկիզբը աւելի յաճախակի կը գրէի, յետոյ սկսայ երկու շաբաթը մէկ գրել: Գրածներս բաւական կուտակուեցան եւ միեւնոյն ժամանակ սկսայ դուրսէն, տարբեր տեղերէ արձագանգներ ստանալ: Ի միջի այլոց, ինծի առաջին յուշողը, որ կարելի էր գրածներս գիրքի վերածել Սարգիս Մահսէրեճեանն էր, որուն անձամբ ալ ծանօթ չէի: Ան գրեց եւ ըսաւ, որ կարելի է գրածս գիրքի վերածել: Ըսեմ նաեւ, որ այդ ժամանակ գաղափար իսկ չունէի, որ Լիբանանի պատերազմի մասին գրողներ ալ եղած են, օրինակ՝ Շահանդուխտն ու Վեհանոյշ Թեքեանը:

-Կրնա՞նք ըսել, որ գիրքը գեղար-ւեստական գրականութեան մաս կը կազմէ:

-Գիրքս կիսով չափ գեղարուեստական գիրք մըն է: Մասամբ գեղարուեստականութիւն կայ, բայց նաեւ վաւերագրական է: Վաւերագրական է ոչ ճշգրիտ դէպքերով, օրով, ժամով, լրագրութեան օրէնքներով, այլ անոր մէջ իրապէս եղած դէպքերու մասին կը խօսուի: Այսինքն կեանքէ առնուած դէպքեր են, բայց ես փորձած եմ խնդիրները ներկայացնել մարդկային հոգեբանական անկիւններէ:

-Կա՞ն հատուածներ, որոնք գիրքէն դուրս ձգուած են:

-Ո՛չ: Ոչ մէկ փոփոխութիւն կամ նոյնիսկ, ոչ մէկ փոփոխութեան առաջարկ եղած է:

-Դուք աւարտեցիք եւ ընթերցողի դատին յանձնեցիք ձեր հատորը: Արդեօք Սուրիոյ պատերա՞զմն ալ աւարտած է:

-Ես «Սուրիական օրագրութիւն»ս ամբողջապէս աւարտած չեմ համարեր, որովհետեւ գիրքը հրատարակելէ ետք ալ ես շարունակեցի գրել: Հետեւաբար կան տասէ աւելի յօդուածներ, որոնք գիրքին մէջ չեն հրատարակուած: Սակայն ետքը զգացի, որ պատերազմը կարծես թէ ամբողջ կեանք մը պիտի տեւէ… ու նաեւ վախցայ կրկնութիւններէ:

-Զիս կը հետաքրքրէ, թէ ի՞նչ պայմաններու տակ կը գրէիք: Սկիզբը կը գրէիք «յարմարաւէտ» պայմաններու տակ, յետոյ թերեւս մոմի լոյսի տակ: Ինչպէ՞ս էր ժամանակագրութիւնը: Ի՞նչ կը յիշէք այդ օրերուն մասին:

-Օ՜հ, շատ քիչ լուսաւոր օրեր կը յիշեմ՝ երբ նոր սկսան Հալէպի շուրջ ցոյցեր ըլլալը: Ես վարժուած եմ համակարգիչի առջեւ նստած գրել, բայց միայն մէկ ժամ ելեկտրականութիւն կ՚ունենայինք: Ստիպուած, նախ թուղթի վրայ կը գրէի, եւ երբ ելեկտրականութիւնը միացնէին, մէկ ժամուան ընթացքին կը փորձէի հաւաքել եւ գրութիւնը ղրկել: Երբեմն փողոցը քալած միջոցիս միտքեր կու գային, եւ ես պզտիկ թերթիկներու վրայ կ՚արձանագրէի զանոնք եւ ետքը «ընդհանուր տեղ» մը կը փոխադրէի…: Այս բոլոր դժուարութիւններով հանդերձ տհաճ չէր գրելը եւ ես սիրով կը գրէի: Մէջէս կը բխէին խօսքերը, որովհետեւ մեծ բողոք մը կար ներսիդիս: Սոսկալի անարդարութիւն մըն էր եղածը այդ երկրին հանդէպ: Ես ասկէ առաջ ալ ըսած եմ՝ Հալէպը չեմ սիրած, սակայն երբ պատերազմը սկսաւ, սկսայ սիրել եւ Հալէպի համար նոյնիսկ պայքարիլ, թէեւ ձայնս հեռուները պիտի չհասնէր ու այն հազիւ լսելի պիտի դառնար հայկական շրջանակներուն մէջ:

-Ի՞նչ կ՚ուզէիք ըսել աշխարհին այդ գիրքը գրելով: Քիչ առաջ ըսիք անարդարութիւն կայ Սուրիոյ հանդէպ: Փակագիծերը կրնա՞ք բանալ այդ առումով:

-Ըսել կ՚ուզէի, որ Միացեալ Նահանգները աշխարհի մեծագոյն «աւազակ»ն է: Այս մասին բոլորը գիտեն, Եւրոպան ալ գիտէ, եւ զարմանալիօրէն լռութեամբ մը կը հետեւի դէպքերուն: Մինչդեռ եւրոպացի ժողովուրդը, երբ մէկ անձի մը դէմ եղած անարդարութեան ականատեսը ըլլայ, անոր թերթերն ու հեռատեսիլի կայանները ամբողջ օրը այդ մասին կը բարձրաձայնեն: իսկ Սուրիոյ մէջ մանուկներ կը ջարդուին, աղջիկներ կը պղծուին, ժողովուրդը կը կոտորուի հաւու պէս… եւ անդին համատարած լռութիւն կը տիրէ: Լա՛ւ, մինչեւ ե՞րբ եւ ինչո՞ւ: Ես չեմ կրնար այս անարդարութեան դէմ լռել, քանի ես հայ եմ, մենք անարդարութեան ենթարկուած ժողովուրդ ենք եւ ատիկա սուր բնոյթ մ՚ունի մէջս: Այս է գլխաւոր միտքը:

-Կը կարծէ՞ք որ դուք ճիշդ հասկցաք Սուրիոյ պատերազմին իսկական պատճառը, կամ պատճառները:

-Ո՛չ, անշուշտ ո՛չ: Ես քաղաքագէտ չեմ եւ չեմ կրնար պատերազմի «երանգներ»ը եւ խորութիւնները հասկնալ: Այդ պատերազմին հետեւանքները իմ աչքերուս առջեւն էին եւ տեսայ որ ծաղկուն, շէն, բարգաւաճ երկիր մը կը կործանի եւ կործանուած է: Հիմա Սուրիոյ մէջ աւերակը աւելի շատ է քան շէնը:

-Տիկին Լալա, ես լաւ կը յիշեմ, Սուրիոյ պատերազմի տարբեր փուլերուն, սփիւռքի տասնեակ թերթեր կ՚արտատպէին ձեր գրութիւնները, նոյնիսկ մինչեւ հեռաւոր Գանատա եւ Միացեալ Նահանգներ ձեր յօդուածները «զարդարեցին» սփիւռքեան տասնեակ թերթերու ճակատները:

-Այո՛, կ՚արտատպէին: Ինձմէ անկախ էր այդ: Ես աւելի ուշ գիտցայ այդ մասին: Անձամբ «Գանձասար»ին կ՚առաքէի («Գանձասար»ը Հալէպի միակ շաբաթաթերթն է) գրութիւններս, ետքը խմբագիրը՝ Տիկին Զարմիկ Պօղիկեանը սկսաւ նիւթերս Պէյրութի «Ազդակ»ին ղրկել: Երբ ինծի տեղեկացուց, որ «Ազդակ» կը ղրկէ նիւթերս, ես ալ սկսայ յաճախ նոյնը ընել, յետոյ «Ասպարէզ»ն ալ սկսաւ տպել, նոյնը ըրաւ Գանատայի «Հորիզոն»ը աւելի ուշ:

-Գաղտնիք չէ, որ Հալէպը հարուածած պատերազմի ամենաթէժ օրերուն, դուք հանդիսացաք հայկական համայնքի մասին տեղեկութիւններ փոխանցող կարեւոր «աղբիւր»: Այդ փաստը արդեօք առիթ չհանդիսացա՞ւ, որ մտածէք մուտք գործել լրագրական դաշտ:

-Հաւանաբար նկարագրիս բերումով էր, որ ոչ մէկ օր մտածեցի լրագրութեամբ զբաղուիլ: Կրնայ տարօրինակ հնչել ասիկա, կրնայ նաեւ խօսքս համոզիչ չըլլալ, բայց իրականութիւն է: Հաւատացած եմ սփիւռքի մէջ կամաւոր գործ ընելու ու երբեք չեմ մտածած խնդրի նիւթական երեսակին մասին: Ի միջի այլոց ըսեմ, որ տարբեր գրական պարբեարակններու ալ ես պատմուածքներ առաքած եմ, ու անոնցմէ միայն Պէյրութի «Բագին»ն է, որ տարբեր առիթներով ինծի պատուագին մը վճարած է:

Ես լրագրողի հոգեբանութեամբ չեմ գրեր: Նոյն առումով ալ հետամուտ չեմ եղած հանրութեան, որպէս լրագրող ներկայանալու: Ես բան մը գրելու համար պէտք ունիմ ներշնչանքի, եթէ չունիմ ապրում՝ չեմ կրնար գրել: Ահա հիմա երկար ատենէ դադրած եմ գրելէ ու ինծի ծանօթ ու գործակից խմբագիրները անընդհատ հարց կու տան ու կ՚ըսեն. «Ո՞ւր ես, ինչո՞ւ չես գրեր»:

-Դուք Հայաստան ծնած եւ մեծցած անձնաւորութիւն էք, ու ներկայիս կը գրէք եւ կը ստեղծագործէք՝ արեւմտահայերէնով: Տիրապետա՞ծ էք արեւմտահայերէնին:

-Ես Հալէպի մէջ քառասուն տարիէ ի վեր արեւմտահայերէն կը դասաւանդեմ: Ինչպէս կրնամ արեւմտահայերէն չգիտնալ եւ դասաւանդել: Նոյնիսկ վերջին տարիներուն միայն արեւմտահայերէն գրած եմ: Շատ կը սիրեմ հայերէնի այս ճիւղը եւ բարձր կը գնահատեմ արեւմտահայերէնի կարողականութիւնը: Սա իմ գրած երրորդ արեւմտահայերէն գիրքն է: Նաեւ ըսեմ, որ արեւմտահայերէնի քաջածանօթ քերական՝ Պարոն Արմենակ Եղիայեանն անգամ շատ բարձր գնահատեց իմ լեզուն։

-Ձեր «Սուրիական օրագրութիւն» հատորի էջ 185-ին վրայ կը կարդանք՝ «Երբ չունիս ելեկտրականութիւն, չունիս հեռաձայնային կապ, չունիս ջուր, երբ սնունդդ մուրացկանի պէս կը հայթայթես, կեանքը կը դառնայ խիստ հետաքրքիր»: Եղա՞ն մարդիկ, որոնք իրենց սնունդը մուրացկանի պէս հայթայթեցին: Ի՞նչ կ՚ըսէք այդ մասին:

-Այստեղ մուրացկանը փոխաբերական իմաստ ունի, ինչ որ չափով: Անշուշտ եղան հայեր, որոնք իրապէս շատ մեծ դժուարութիւններու հանդիպեցան, տարբեր տեղերէ նպաստ ստացան: Ես երբ այդպէս կը գրեմ, անշուշտ ինքզինքս նկատի չունիմ, այլ կ՚ուզեմ ընդհանուրի պատկերը ներկայացնել: Բարեբախտաբար նման վիճակի մէջ չգտնուեցայ, բայց եղան այդպիսի դժուարութիւններ: Իսկ, որ կ՚ըսեմ հետաքրքիր է, ապա նուրբ հեգնանք մը կայ այդտեղ: Ի դէպ, այս գիրքին մէջ այսպիսի հեգնանքները շատ են: Տարբեր առիթներով ալ ինծի շատեր հարց տուին, թէ այդքան զուարճալի կը գտնե՞ս իրավիճակը…: Խորքին մէջ մօտեցումս ընդհանուր ցաւն ու տառապանքը մեղմելու եւ ճակատագիրը ձաղկելու ձեւ մըն էր:

-Միշտ կը խօսինք Հալէպի մօտիկ անցեալին մասին՝ վերջին վեց տարուան մասին, անկէ առաջուան հանգրուանի մասին եւ կամայ-ակամայ կը վերադառնանք այսօրուան: Ի՞նչ է ձեզի համար Հալէպի այսօրը եւ արդեօք վաղը, կրնա՞յ հին Հալէպը վերակենդանանալ: Այն Հալէպը, որուն մասին շատեր չեն գիտեր:

-Այն, որ Հալէպը եւ ընդհանրապէս ամբողջ Սուրիան պատերազմէն առաջ իրապէս տնտեսական եւ մշակութային վերելք կ՚ապրէր, Հալէպը եւ յատկապէս հայութիւնը իրապէս վերելքի մէջ էին. իրականութիւն է: Որոշ ժամանակի մը համար Պէյրութն էր Միջին Արեւելքի «մշակութային մայրաքաղաք»ը: Վերջին շրջանին սակայն, կարելի է ըսել, որ Հալէպը առաջնակարգ տեղ ու դեր ունեցաւ: Թէ՛ ստեղծագործական իմաստով, թէ՛ լեզուի իմաստով: Գաղութը հայախօս էր, դպրոցները ծաղկումի մէջ էին: Այսինքն գաղութը շատ պայծառ վիճակի մէջ էր, կ՚ապրէր: Իսկ պատերազմէն յետոյ կը վերադառնա՞յ Հալէպը իր նախկին վիճակին, ապա ասիկա բարդ հարցում մըն է եւ ոչ մէկս ունինք այս հարցին պատասխանը: Սփիւռքը ապերախտ վայր մըն է ու մեզի համար քիչ են այն օրինակները, ուր մօտիկ անցեալին մենք կարեւոր համայնքներ ունէինք, իսկ այսօր ատոնք գրեթէ վերացած են: Օրինակի համար՝ Լեհաստանի հայկական գաղութը, որուն հետքերն են, որ այսօր կան միայն, իսկ հնդկահայ գաղութը, որ այսօր ընդհանարապէս վերացած է: Հալէպը որքա՞ն կ՚ապրի, ես չեմ կրնար կանխատեսել, բայց գիտեմ, որ հալէպահայերէն մաս մը կը վերադառնայ: Անոնք, որոնք հեռու երկիրներ գացին, ովկիանոս կտրեցին, դժուար թէ վերադառնան: Հայաստան հաստատուողներն ալ շատ հաւանաբար ետ դառնան, որովհետեւ այստեղի դժուարութիւններուն կրնան չդիմանալ:

-Որպէս Հալէպի Համազգայինի Հայագիտական հիմնարկի դասախօս, դուք տեւական շփումի մէջ է՞ք Հալէպի հայ երիտասարդական շրջանակներուն հետ: Ձեր կարծիքով՝ երիտասարդները ի՞նչ վերաբերում ունին: Ի՞նչ կը մտածեն անոնք Հալէպի ապագային մասին: Կրնա՞ք այս մասին պատմել:

-Իմ կարծիքով՝ դաստիարակութիւնը շատ մեծ դեր կը խաղայ: Երիտասարդութիւնը ի վերջոյ ոչ միայն ազգային, այլ պետական դաստիարակութիւն ստացած է եւ այդ դաստիարակութեամբ Սուրիան կը համարեն երկրորդ հայրենիք: Եթէ նկատի ունենաք, որ այսօրուան սերունդը նախկինէն մեծապէս կը տարբերի, որովհետեւ արաբերէն լեզուին կը տիրապետէ, ինչ որ նախկին սերունդները լաւ չէին գիտեր: Այս մէկը եւս պատճառ կը հանդիսանայ տեղացիներուն հետ աւելի շատ շփումներ ունենալու: Գաղտնիք չէ, որ Հալէպի հայութիւնը կը սիրէր Սուրիան: Իրենք կ՚ըսեն՝ «երկրորդ հայրենիք, ծննդավայր»: Ես բնական կը գտնեմ այդ սէրը, որովհետեւ հոն ծնած են, հոն մեծցած են, իրենց կրթութիւնը հոն ստացած են, եւ իրենց աշխարհահայեացքը հոն ձեւաւորուած է: Արաբներն ալ հանդուրժող ժողովուրդ են եւ իրենց հետ հեշտ է ապրիլը:

-Հայութիւնը մեծ ժառանգութիւն ունի Հալէպի մէջ: Շատեր կը դիտարկեն, որ հայութեան ունեցած ժառանգութիւնը այսօր վտանգուած է: Ի՞նչ կ՚ըսէք այդ մասին:

-Ես այդ մասին տեղեկութիւններ չունիմ, բայց գիտեմ, որ պատերազմի առաջին օրերուն ազգային իշխանութիւնները կարեւոր ճիգեր իրականացուցին պահպանելու համար մեր ժառանգութիւնը: Օրինակ՝ մեր հաստատութիւնները կարեւոր աշխատանքներ տարին պահպանելու համար Քառասնից Մանկանց եկեղեցին, որ պատմական արժէք ունեցող դարաւոր եկեղեցի մըն է: Եկեղեցւոյ դէմի մասը միայն քիչ մը վնասուած է, սակայն այն վերականգնելի է:

-Սուրիահայութեան մասին գրելու պահուն յաճախ դէմ յանդիման գտնուեցայ հետեւեալ խնդրին, որն էր՝ «զոհ» կամ «նահատակ» կոչել այն հայորդիները, որոնք սպաննուեցան պատերազմի ժամանակ: Անձնապէս դէմ էի «նահատակ» բառի օգտագործման: Ի վերջոյ Սուրիան հայկական հող մը չէ, ինչքան ալ սիրելի ըլլայ, ինչքան ալ իմ հօրս ծննդավայրը արժէքաւոր ըլլայ, Հալէպը, Ռաքքան կամ Լաթաքիան հայկական հող չեն: Դուք ի՞նչ վերաբերում ունի՞ք այս խնդրին:

-Այս հարցին մասին խօսուեցաւ եւ տարբեր կարծիքներ հնչեցին: Կը կարծեմ, որ պարզ ժողովուրդը մամուլէն առնելով կը գործածէ «նահատակ» բառը: Ժողովուրդն ալ ընդունած է այդ բառը, որովհետեւ աւելի ազնիւ գործողութիւն կ՚ենթադրէ: Նաեւ կայ այն կողմը, որ եթէ դուն կը սիրես Սուրիան եւ զայն կը համարես քու երկրորդ հայրենիքը, ուրեմն նահատակուեցար անոր համար: Այսինքն, պատահածը բարոյական աւելի բարձր արժէք ունի իր մէջ:

Իմ անձնական կարծիքս եթէ կ՚ուզէք լսել, ապա այն անձերը, որոնք մեռան, նահատակներ են, որովհետեւ կան անձեր, որոնք պատերազմի դաշտը կամ քաղաքը պաշտպանելու ընթացքին մահացան:

-Իմ այս հարցումը բաւական նուրբ է։ Մենք, Լիբանանի քաղաքացիական պատերազմի ընթացքին հայութիւնը իր երեք կուսակցութիւններով յաջողեցաւ հայկական շրջանները պաշտպանել, բայց Հալէպի պարագային եղա՞ւ ատիկա:

-Անշուշտ եղաւ: Նախ ըսեմ, որ լիազօրուած անձ չեմ այդ մասին խօսելու եւ մանրամասնութիւններուն ալ տեղեակ չեմ: Շատ ընդհանուր գիծերով գիտեմ, սակայն գիտեմ, որ հայութիւնը կազմակերպուած էր, կային հերոս տղաք, որ գիշեր-ցերեկ կը հսկէին բոլոր հայաշատ թաղամասերը:

-Իսկ դուք բնաւ ապրեցա՞ք այն մտավախութիւնը, որ յանկարծ ահաբեկիչ զինեալներ կրնան մուտք գործել Հալէպի հայկական շրջանները:

-Շատ յաճախ ապրած եմ այդ զգացումը: Գիտէք կարծեմ, որ հայահոծ Նոր Գիւղը սահմանի վրայ կը գտնուէր, ատկէ ետք ալ կային Ազիզիէ եւ Ժտէյտէ թաղամասերը, որոնք նոյնպէս սահմանի վրայ էին:

-Ինչպէս կը գնահատէք Հալէպի ներկայ վիճակը: Յաճախ կը խօսուի, որ այսօր գլխաւոր հարցը տան հօր աշխատանքի ապահովման հարցն է: Կը խօսուի նաեւ, որ ամենակարեւորը դպրոցը կամ եկեղեցին չեն հիմա, այլ հայ ընտանիքի հօր վաճառատան նորոգումն է, որովհետեւ ատոր շնորհիւ է, որ ան իր հացը պիտի վաստակի եւ Հալէպէն չհեռանայ: Կա՞յ այսպիսի ռազմավարութիւն:

-Անշուշտ կայ: Նոյնիսկ հրապարակուեցաւ յայտարարութիւն մը, որուն միջոցով մեր ազգային մարմինները կոչ կ՚ուղղէին դիմումներ գրել բոլոր անոնց, որոնց վաճառատուներն ու խանութները վնասուած էին: Իմացանք նաեւ, որ անոնց նպաստ պիտի տրուի, որպէսզի կարենան նորոգել իրենց տունը կամ խանութը:

-Վերջապէս ի՞նչ ըսելիք ունիք մեր ընթերցողներուն:

-Բնականաբար պիտի ուզէի, որպէսզի ամենուրէք ու մանաւանդ Սուրիոյ մէջ խաղաղութիւն տիրէ: Կ՚ուզեմ Սուրիան գտնէ իր անդորրը եւ անոր անսահման գեղեցիկ դաշտերը վերստին ծաղկին:

ՍԱԳՕ ԱՐԵԱՆ

Երեւան