ԿՈՍՏԱՆ ԶԱՐԵԱՆ. ՀԱՅ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹԵԱՆ ԻՄԱՍՏԱՍԷՐ ԳԵՂԱՊԱՇՏԸ

Հայ մարդու իմացական ու յուզական աշխարհը՝ Հայ Հոգին խորապէս պեղելու եւ գեղեցկագոյն լեզուով ու ոճով արտայայտելու առինքնող արուեստին մեծ վարպետն է Կոստան Զարեան, որուն ծննդեան 133-րդ տարեդարձը կը նշենք Փետրուարի 2-ին։

Կոստան Զարեան գեղարուեստական եւ իմաստասիրական մեծատաղանդ ժառանգութիւն մը կտակեց հայոց սերունդներուն՝ պատգամելով, որ

«Ջղագրգռուած, զգացական հիւանդութիւններով տառապող, վախով, նախանձով, ախտաւոր ատելութիւններով ցնցուած մեր հայ աշխարհում մթագնած է այն քննանիշը, որով գիտակցական մարդիկ ի վիճակի են ազնիւօրէն մօտենալու եւ զննելու կեանքի երեւոյթները։

«Ամէն ինչ ընթանում է գաւառային ճղճիմ մտայնութեան նեղ եւ մթագնած լաբիւրինթոսներում:

«Շատերը կարծում են, որ եթէ կառուցեն հայ կոչուած ոճով շէնքեր եւ գրեն հայերէն բառերով, փրկած կը լինեն հայութեանը բնորոշ արտաքին ձեւը։ Արդ, ինչ որ անուանում են հայ ճարտարապետութիւն, հին եկեղեցիներից պոկած մակերեսային բեկորներ են, որոնք ժամանակին, իրենց ամբողջութեան մէջ, անբաժանելի վիճակում, դրսեւորել են որոշ կրօնական մի աշխարհատեսութիւն, մի տիրական խորհուրդ, ապրելու եւ զգալու մի կերպ:

«Ստեղծագործական անկարողութեան պատճառով վերաձեւել մեծ Տրդատների ոճը եւ մէջը՝ հայ ոգին եւ հաւատքը բնորո-շ[ող] աստուածութեան տեղ՝ բնակեցնել օտարի կայսերապաշտութեան բռունցքներով օժտուած բռնակալ ոստիկաններին, դա խաբէութիւն է- կեղծի՛ք։

«Կամ՝ հայերէն լեզուով գրել օտարի պարտադրած գաղափարները, դա հայ գրականութիւն չէ։

«Ժողովրդների ստեղծագործական կեանքը զարգանում է ուրոյն հոգեկան եւ մտային արքետիպների թելադրանքների տակ։ Հայ արուեստը եւ գրականութիւնը հարազատ են ա՛յն ժամանակ, երբ նրանք ներկայանում են իբրեւ անմիջական եւ անփոփոխ արտայայտութիւնը հայ հաւաքական ենթագիտակցութեան։

«Այդ հաւաքական ենթագիտակցութիւնը նման է այն ընդերկրեայ բազմաթիւ հոսանքներին, որոնք, օրինակի համար, յամառօրէն շարունակում են կեանք տալ «գիտականօրէն» եւ անմիտօրէն վատնուող Սեւանին։

«Թող այդ գեղեցիկ լճի ափերը իջնեն, քոսոտեն, բորոտեն՝ մարդկանց անխելքութեան պատճառով։ Այնումենայնիւ նրանք մի օր պիտի վերածնուեն, պիտի վերադառնան իրենց յաւիտենական կերպին եւ երգին, հողերի տակ թաքնուած թարմ, զուլալ ջրերի մղումուվ։

«Այդ պատճառով էլ չկայ այնտեղը կամ այստեղը։

«Այդ քննանիշը յարմարում է մեր կեանքի բոլոր երեւոյթներին։

«Հայ ոգին եւ Հայաստանը ներկայ են այնտեղ, ուր ներկայ է հայ հաւաքական գիտակցութեան փրկարար հրամայականը»։ (Կոստան Զարեան, «Նաւատոմար», Պըրքլէյ, Գալիֆորնիա, 17 Ապրիլ 1959)։

Հայ ժողովուրդի հաւաքական գիտակցութեան այս աստիճան խորամոյն ընկալումն ու ներշնչանքը ունէր հայ գրականութեան մեծատաղանդ այս դէմքը։

Բանաստեղծ, արձակագիր, արուեստաբան եւ գրականագէտ էր աւազանի անունով Կոստանդին Քրիստափորի Եղիազարեան, որ 1885 թուականի Փետրուար 2-ին լոյս աշխարհ եկաւ Շամախի քաղաքին մէջ (այժմ՝ Ատրպէյճանի մէջ շրջան)։

Հետաքրքրական է նշել, որ Կոստան Զարեան, Շիրվանզատէ եւ հայ բեմարուեստի մեծ վարպետ Յովհաննէս Աբէլեան երեք քոյրերու որդիներ եղած են: Կոստանի հայրը՝ Քրիստափոր Եղիազարովը ցարական բանակի զօրավար էր:

Կոստան չորս տարեկան էր, երբ մահացաւ հայրը: Փոքրիկը տարին Պաքու, ուր ան յաճախեց ռուսական կիմնազիա։ Աւագ եղբայրը տասը տարեկան Կոստանը տարաւ Փարիզ, ուր ան յաճախեց եւ աւարտեց Սեն Ժերմէն քոլէճը։ Վերադարձաւ Կովկաս, ուր սակայն կարճ ժամանակ մնաց, որովհետեւ մեկնեցաւ Պելժիա՝ համալսարանական բարձրագոյն ուսման հետեւելու համար գրականութեան եւ ընկերային գիտութեանց ճիւղերուն մէջ։ Ստացաւ փիլիսոփայութեան տոքթորի աստիճան եւ հաստատուեցաւ Փարիզ, ուր աշխոյժ մասնակցութիւն բերաւ ժամանակի նորարական շարժումներուն՝ գրականութեան եւ գեղարուեստի բնագաւառներուն մէջ։

Իր ողջ էութեամբ հայ մշակոյթին եւ հոգեմտաւոր ժառանգութեան կապուած երիտասարդ Կոստանը առիթ չէր ունեցած հայերէնի իր իմացութիւնը գրական մշակման մակարդակին բարձրացնելու։ Իր սկզբնական գործերը գրած էր ֆրանսերէնով եւ իտալերէնով. կը տիրապետէր նաեւ անգլերէնին։ Իր առաջին գիրքը՝ «Երեք երգեր»ը գրած էր իտալերէնով (նոյնը հայերէն լեզուով լոյս ընծայեց 1931 թուին: Այդ երկարաշունչ բանաստեղծութեանց հիման վրայ, յետագային, երաժիշտ Օթթորինօ Ռեսպիկին ստեղծեց սիմֆոնիա):

Հետեւաբար, հայերէնի չիմացութեան այդ մեծ բացը գոցելու մտադրութեամբ՝ 1910-1912 թուականներու միջեւ Կոստան Զարեան հայերէն սորվելու համար ապրեցաւ Վենետիկի Ս. Ղազար վանքին մէջ։

Երբ արդէն հայերէնին ալ տիրապետած էր, Կոստան Զարեան որոշեց հաստատուիլ Պոլիս, ուր 1908-ի Սահմանադրութեան հռչակումէն ետք գրական-մշակութային կեանքը աննախընթաց թափով ծաղկում կ՚ապրէր։ Դանիէլ Վարուժանի, Յակոբ Օշականի, Գեղամ Բարսեղեանի եւ Ահարոն Տատուրեանի հետ միասին՝ Կոստան Զարեան գլխաւոր դեր ունեցաւ գրականութեան ու գեղարուեստի նորարական հանդէսին՝ «Մեհեան»ի հիմնադրութեան մէջ, որուն առաջին համարը լոյս տեսաւ 1914-ի Յունուարին: «Մեհեան»ը միայն եօթ համար լոյս տեսաւ եւ փակուեցաւ Առաջին աշխարհամարտի բռնկումին հետեւանքով։

1914-ի Դեկտեմբերին, գրական-գեղարուեստական աշխատանքի ազատ բեմ գտնելու հեռանկարով, Կոստան Զարեան հեռացաւ Պոլիսէն, անցաւ Պուլկարիա եւ հոնկէ ալ Ֆլորանսա, ուր ապրեցաւ եւ ստեղծագործեց մինչեւ Աշխարհամարտի աւարտը։ 1919-22-ին Զարեան վերստին Պոլիս է, ուր Գ. Գալֆայեանի, Վահան Թեքէյեանի եւ Շահան Պէրպէրեանի հետ կը հրատարակէ «Բարձրավանք» հանդէսը: 1922-24-ին, Երեւան հաստատուած՝ ան համեմատական գրականութեան պատմութիւն կը դասաւանդէ Երեւանի Պետական համալսարանին մէջ: 1925-ին, խորհրդային կարգերուն եւ կաշկանդումներուն չդիմանալով, Կոստան Զարեան դարձեալ կը մեկնի Փարիզ: Կը հիմնէ եւ կը խմբագրէ արուեստի, գրականութեան եւ փիլիսոփայութեան «Բաբելոնի աշտարակ» ամսագիրը (ֆրանսերէն):

Այնուհետեւ՝ Կոստան Զարեան ովկիանոսը կտրեց եւ հաստատուեցաւ Միացեալ Նահանգներ, ուր Պոսթընի «Հայրենիք» ամսագրի էջերուն լոյս ընծայեց իր «Անցորդը եւ իր ճամբան» (1927), «Բանկօօպը եւ մամութի ոսկորները» (1931-34), «Երկիրներ եւ աստուածներ» (1935-38), «Կղզին եւ մի մարդ» (1955) գործերը, ինչպէս եւ հռչակաւոր «Տատրագոմի հարսը» երկարաշունչ բանաստեղծութիւնը։ ԱՄՆ-ի տարածքին Կոստան Զարեան վարեց դասախօսական պաշտօններ։ 1930-ականներուն դասաւանդեց Պըրքլիի (Գալիֆորնիա) համալսարանին մէջ։ 1944-46-ին հայագիտութիւն դասաւանդեց Նիւ Եորքի Քոլումպիա համալսարանին մէջ։ 1946-ին Նիւ Եորքի մէջ հիմնեց եւ խմբագրեց «Հայկական քառամսեակ» անգլերէն հանդէսը: 1952-54-ին արուեստի պատմութիւն դասաւանդելու համար Պէյրութի Ամերիկեան համալսարանին մէջ՝ Զարեան հաստատուեցաւ Լիբանան։ Այդ շրջանին էր, որ երջանկայիշատակ Ամենայն Հայոց Վազգէն Ա. Կաթողիկոսէն Հայաստան հաստատուելու հրաւէր ստացաւ։ 1961-ին ներգաղթեց Հայաստան եւ 1962-էն մինչեւ 1969-ի Դեկտեմբեր 11-ի իր վախճանումը, աւագ  գիտաշխատողի աշխատանք կատարեց Եղիշէ Չարենցի անուան գրականութեան եւ արուեստի թանգարանին մէջ։ Կոստան Զարեանի գլուխ գործոցը կը համարուի Մեծ Եղեռնի, Հայաստանի անկախութեան եւ խորհրդայնացման նուիրուած «Նաւը լերան վրայ» ծաւալուն վէպը, որ ԱՄՆ-ի մէջ 1943-ին իր առաջին հրատարակութիւնը ունենալէ ետք, գաղափարախօսական աղճատումներով 1963-ին իր երկրորդ հրատարակութեան արժանացաւ Խորհրդային Հայաստանի մէջ։

Աւելի քան 84 տարի ապրեցաւ Կոստան Զարեան, պատկառելի վաստակ մը ստեղծեց թէ՛ որակի, թէ՛ քանակի առումով եւ սերունդներու յիշողութեան մէջ անմահացաւ իբրեւ հայ գրականութեան մեծ իմաստասէրն ու գեղապաշտ արուեստագէտը։

Անմահացաւ՝ շնչաւորելով Հայու Հոգին իր խորութեամբ եւ խռովքով։ Այսպէ՛ս, Տարագիր Հայուն ձայնը յաւերժացնող հեղինակն է Զարեան։ Ո՛չ «Թափառական Հայ»ուն, ոչ ալ «Գաղթական Հայ»ուն։ Անոր մտապատկերին ամենէն հոգեհարազատ յղացքը կրնայ նկատուիլ «Պանդուխտ Հայ»ը, որուն ձայնը յաւերժացնող հայ գրողներու փաղանգին վերջին դրօշակիրը եղաւ Զարեան։

Կոստան Զարեան նոր հորիզոններու բացաւ հայրենի հողէն հեռու ապրելու մարդկային կեցութեան «դատապարտուած» հայ մարդոց ներաշխարհը, անոնց հոգերն ու սէրերը, երջանկութեան եւ վիշտի արցունքները, յաղթանակի փառքն ու պարտութեան արհաւիրքը։

ՆԱԶԱՐԷԹ ՊԷՐՊԷՐԵԱՆ